InfoHub Logo

قاسيەتتى قازاق ەلىمىزدىڭ دالاسى تالاي ۇلى عۇلامالاردى دۇنيەگە الىپ كەلدى. قازاق توپىراعىنىن كوكىرەپ وياۋ، كوزى اشىق، ويشىل ازاماتتارىمىز بۇكىل شىعىس اراب-پارسى مادەنيەتىن مەڭگەرىپ، ءوز شىعارمالارىن كوپكە ورتاق تىلدە جازا ءبىلىپ، كەيىنگى ۇرپاقتارىنا مۇرا ەتىپ قالدىرا ءبىلدى. ولاردىڭ ىشىندە اتى الەمگە جايىلعاندارى دا از ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى — بارىمىزگە تانىمال ۇلى عۇلاما، الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بابامىز.

ءال-فارابي تۇرىك تايپاسىنىڭ داۋلەتتى ءبىر ورتاسىنان شىققانى بىزگە ءمالىم، بۇعان دالەل ونىڭ تولىق اتى جونىندە «تارحان» دەگەن اتاۋدىڭ بولۋى. ءال-فارابي 870 جىلى سىر بويىنداعى ارىس وزەنى سىرعا بارىپ قۇياتىن وڭىردەگى، فاراب قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. ءفارابيدىڭ تو-لىق ءاتى-جونى ءابۋ-ناسىر مۇحاممەد يبي مۇحاممەد يبن ۇزلاع يبن تارحان ءال-فارابي، ياعني اكەسى ۇزلاع، ارعى اتاسى تارحان. تۋعان جەرى قازاقتىڭ ەجەلگى قالاسى وتىراردى ارابتار باربا-فاراب دەپ اتاپ كەتكەن، وسىدان بارىپ ول ءابۋناسىر فارابي، ياعني فارابتان شىققان ءابۋناسىر اتانعان. بۇل قالانىڭ ورنى قازىرگى ءشاۋىلدىر اۋدانى، شىمكەنت وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىندا. سول ءتۇستا ءومىر سۇرگەندەردىڭ قالدىرعان نۇسقالارىنا كاراعاندا، وتىرار قالاسى IX عاسىردا تاريحي قاتىناستار مەن ساۋدا جولدارىنىڭ تورابىنداعى اسا ءىرى مادەنيەت ورتالىعى بولعان.

مىنە، سوندىقتان دا، قازاق توپىراگىنان شىققان عالىمدار ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي، يسحاق ءال-وتراري، يسمايل ءال-شاۋحاري، جەمال ال-تۇركىستاني، ءال-سىعناقي، ءال-قىپشاقي، قادىرعالي جالايري جانە باسقالار جازعان ەڭبەكتەردىڭ بەلگىلى ءبىر مادەني نەگىزدە دۇنيەگە كەلۋى ابدەن تابيعي نارسە. وسىناۋ سانلاقتاردىڭ ىشىندە جالپى الەمگە ايگىلى الىپ تۇلعا رەتىندە كوزگە كورىنەتىن ءال-فارابيدىڭ ورنى ەرەكشە.

ال ەندى ءال-فارابيدىڭ انتيكا داستۇرىمەن بايلانىستىلىعىنان، وسىنىڭ ارقاسىندا ونىڭ اريستوتەلدەن كەيىنگى «ەكىنشى ۇستاز» اتانىپ، داڭققا بولەنگەنىن ايتاتىن بولساق، ءال-فارابي جاستايىنان اق ۇلى اريستوتەلدىڭ، پلاتوننىڭ، ەرتە دۇنيەدەگى گرەسيانىڭ باسقا دا فيلوسوفتارىنىڭ شىعارمالارىمەن ءتۇپ نۇسقاسىنان تانىسقانى جونىندە بىزدە دەرەكتەر بار.

بىلىمگە، ىزدەنۋگە دەگەن قۇشتارلىقتىڭ جەتەلەۋىمەن ول، جاس شاعىندا، دۇنيەدەگى قۇبىلىس بىتكەننىڭ ءبارى كىسىگە ءارى عاجاپ، ءارى تاڭسىق كورىنەتىن كەزدە ساياحات جاساپ، سول زامانداعى مادەني الەمنىن كوپتەگەن ورتالىقتارى: حوراساندا، باعدادتا، داميسكىدە (شام)، الەپپادا، كايردا (مىسىر) بولعان. ءوز ءومىرىنىڭ كوپ جىلدارىن ول، اراب حاليفاتىنىڭ ساياسي جانە مادەني ورتالىعى بولعان، باعدادتا وتكىزدى. مۇندا ول ءوز ءبىلىمىن ابدەن تياناقتى مەڭگەرىپ، تولىقتىرادى، كورنەكتى عالىمدارمەن بايلانىس جاسايدى، ءسويتىپ ءوزىنىڭ ءبىلىمدارلىعى، اقىلىنىڭ العىرلىعى جانە اسقان بايسالدىلىعى ارقاسىندا كوپ ۇزاماي ولاردىڭ اراسىندا ۇلكەن ابروي-بەدەلگە يە بولدى. ءبىراق ورەسى تايىز كەرتارتپا حاديسشىلەر ونى جەك كەرىپ، كۇندەي باستاعان، اسىرەسە، ولار ءال-فارابيدىڭ بۇكىل ويىنىڭ نەگىزگى مانىنە قارسى شىققان، ويتكەنى، ونىڭ دۇنيەگە كوزقاراسى شىنايى بولمىستى تانىپ بىلۋگە، ادام باقىتىن و دۇنيەدەن ىزدەپ تابۋعا مەزگەيتىن ەدى. اقىر سونىندا ءال-فارابي لاجسىزدان باعدادتان كەتەدى. ءوزىنىڭ «فۋسۋل ال-ماداني» («مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ ناقىل سوزدەرى») دەگەن سوڭعى شىعارماسىندا ول: «ادام عىلىمعا تۇرلىشە توسقاۋىل جاسايتىن مەملەكەتتەن كەتىپ، عىلىمي وركەن جايعان ەلدە تۇرۋعا ءتيىس»،— دەيدى. ءال-فارابي الەكساندريالىق (مىسىرلىق) عالىمدار، ياعني ءبىر كەزدە الەكساندريادان ىعىستىرىلعان نەستوريانشىل حريستياندار تۇراتىن حورانعا كەلىپ قونىس تەبەدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن الەپپو مەن داماسكىدە وتكىزەدى، مۇندا ول سولتۇستىك سيريانىڭ جەتەكشىسى ساياسي قايراتكەرى سەيد اد-دۋال حامدانيگە اسا كادىرلى بولدى. ءال-فارابي 950 جىلى 80 جاسىندا كايتىس بولدى.

ءبىزدىڭ زامانعا ءال-فارابيدىڭ تەك نەگىزگى شىعارمالارى عانا كەلىپ جەتتى. ول شىعارمالاردىڭ ەجەلدەن بەرى-اق جۇرتشىلىققا تانىمال بولىپ، فيلوسوفيالىق جانە عىلىمي ويدىڭ ودان كەيىنگى دامۋىنا تيگىزگەن اسەرى تولاسسىز.

«ءمۇسىلمان رەنەسسانسى» دەگەن اتاۋعا يە بولعان سول زامانعا ءتان بەلگىلەرى ونىڭ شىعارمالارىمەن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءوز ورنىن الادى. ءال-فارابيدىڭ شىعارمالارىندا كونە زامانداعى ءداستۇردىڭ جانە «ءبىرىنشى ۇستاز» دەپ شىعىستا اتالىپ كەتكەن اريستوتەلدىڭ تاريح بارىسىندا قالدىرعان اسەرى، نەوپلاتونيزمنىڭ نەستوريونشىلدىقتىڭ اسەرى جانە يسلامنىڭ اسەرىمەن اريستوتەل يدەيالارىنىڭ وزگەرۋى ايقىن كورىنەدى. ءال-فارابيدىڭ اريستوتەلگە باس يگەنى ءسوزسىز. سول سياقتى ول اريستوتەل يدەيالارىنىڭ ەڭ جاكسىلارى مەن باعالىلارىن ءاردايىم تاڭداپ الا بەرمەيتىنى دە داۋسىز. ءبىراق ءبىز ءۇشىن ەرەكشە باعالى جاعى سول — ول اريستوتەل ءىلىمىنىڭ فورمالدىق جاعىمەن عانا شەكتەلمەيدى، ول ديالەكتيكا ەلەمەنتتەرىنە، ماسەلەنى قاراما — قارسى قويۋىنا بەلگىلى دارەجەدە كوڭىل بولەدى، سىرتقى دۇنيە مەن سەزىم مۇشەلەرى ارقىلى جۇزەگە اساتىن بايلانىس تانىم لوگيكاسىنىڭ ىرگە تاسى بولىپ تابىلاتىنىن دالەلدەيدى.

فارابي اريستوتەلدىڭ، ال-كينديدىڭ ءىزىن قۋىپ، فيلوسوفيا مەن عىلىمنىڭ بارلىق سالالارى بويىنشا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتەدى. ماسەلەن، فارابي شىعارمالارىنىڭ سانىن نەمىس عالىمى ش. شتەيششنەيدەر 117 ەڭبەك دەسە، تۇرىك عالىمى ا. اتەش— 160، ال تاجىك عالىمى ب. عافۋروۆ—- 200 تراكتات دەپ كورسەتەدى.

فارابي فيلوسوفيا سالاسى بويىنشا گرەك ويشىلى اريستوتەلدىڭ «كاتەگوريالار»، «مەتافيزيكا»، «گەرمەنيەۆتيكا»، «ريتوريكا»، «پوەتيكا»، ءبىرىنشى جانە ەكىنشى «اناليتيكا»، «توپيكاسى» مەن 4 سوپىلىق ەڭبەكتەرىنە تۇسىنىكتەمەلەر جازدى. ول ەڭبەكتەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن دە ءمانى — ماڭىزىن جوعالتقان جوق. ءسويتىپ، فارابي شىعىس پەن باتىستىڭ عىلىمى مەن ەجەلگى مادەنيەتىن تانىستىرۋدا زور رول اتقاردى.

سوندىقتان دا XI عاسىردا ءومىر سۇرگەن ءفارابيدىڭ ءىزىن قۋۋشى اتاقتى يبن-سينا (980—1037) تەك ءابۋ ناسىر تۇسىندىرمەلەرى اركىلى عانا اريستوتەل ەڭبەكتەرىنىڭ ويىن ۇعىپ، قۋانعانىنان قايىرشىلارعا ساداقا ۇلەستىرگەنى جايلى جازعان ەكەن.

انىعىراق ايتساق، اريستوتەل شىعارمالارى سول كەزدىڭ وزىندە-اق اراب تىلىنە اۋدارىلىپ ۇلگىرگەندى. اراب شىعىسىندا اريستوتەلدىڭ كەيبىر قۇندى ويلارى بۇرمالانىپ كورسەتىلدى. ءبىراق كوپ ەڭبەكتەرى ءتارجىمالانباعاندىقتان ۇلى گرەك فيلوسوفياسىنىڭ ويىن ءتۇسىنۋ قيىن بولدى. سوندىقتان دا، كوپ تىلدەردى جەتىك بىلگەن ۇلى عالىم جەرلەسىمىز اريستوتەل شىعارمالارىنا اراب تىلىندە تۇسىندىرمە جازۋدى ءۇيعاردى. ءسويتىپ، ول ۇلى فيلوسوفتىڭ مۇرالارىن جاڭساق پىكىرلەردەن تازارتىپ، ءوز قالپىندا دۇرىس تۇسىندىرە ءبىلىپ، ءوزىنىڭ ءبىرىنشى ۇستازعا دەگەن عىلىم سالاسىنداعى ۇلكەن ادامگەرشىلىك، ازاماتتىق ءىس ارەكەتىن تانىتا ءبىلدى. سوندىقتان دا، شىعىس فيلوسوفتارى ونى «ال مۋاليم اس-سانى»— «ەكىنشى ۇستاز» دەپ اتاعان.

ۇلى بابامىز اريستوتەلدىڭ فيلوسوفياسىن دامىتا وتىرىپ، ءوز تاراپىنان دا «عالىمداردىڭ شىعۋى»، «عالىمدار ەنسيكلوپەدياسى نەمەسە تىزبەگى»، «كەمەڭگەرلىك مەرۋەتى»، «ىزگى قالا تۇرگىندارىنىڭ كوزقاراسى»، «مۋزىكانىڭ ۇلكەن كىتابى»، «فيلوسوفيانى اڭساپ ۇيرەنۋ ءۇشىن الدان الا نە ءبىلۋ كاجەتتىگى جايلى»، «اقىلدىڭ ءمانى تۋرالى»، «الەۋمەتتىك-ەتنيكالىق تراكتاتتار»، «فيلوسوفيالىق تراكتاتتار»، ت. ب. كوپتەگەن فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەر جازعان. فارابي عىلىمنىڭ فيلوسوفيالىق-لوگيكالىق ىرگە تاسىن دۇرىستاپ قايتا قالاپ شىقتى. ول مۋزىكا جايلى كۇردەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. ءفارابيدىڭ مەتافيزيكا، ءتىل عىلىمى، لوگيكا، پسيحولوگيا، گەوگرافيا، ەتيكا ت. ب. عىلىمدار جايلى جازعان ەڭبەكتەرىنىڭ ءمانى ەرەكشە زور. تاريحقا نەعۇرلىم تەرەڭ ۇڭىلگەن سايىن، ءبىز جەكە ۇرپاقتاردىڭ، تايپالار مەن ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى مۇلدە وقشاۋ داميدى دەگەن «تەوريانىڭ» نەگىزسىزدىگىن سوعۇرلىم ايقىن كورىپ وتىرمىز. دۇنيە ءجۇزى مادەنيەتىنىڭ دامۋىندا ءىز قالدىرعان سول كورنەكتى قايراتكەرلەر، شىندىعىندا، ادامزات مودەنيەتىنىڭ بىرلىگىن پاش ەتىپ كەلەدى.

قورىتىندىلاي ايتارىم ءال-فارابي بابامىز جوعارىدا اتالىپ وتىلگەن دۇنيە جۇزىلىك تاريحي تۇلعالاردىڭ ساناتىنا قوسىلادى. ول تۋعان ەلىنىڭ مادەني بايلىعىن، يراننىڭ، ءۇندىنىڭ ەجەلگى دۇنيە مادەنيەتتەرىنىڭ جەمىستەرىن بويىنا دارىتتى. ءدال، سوندىقتان دا، ول تاياز ۇعىمدار مەن سوقىر سەنىمدەردەن جوعارى كوتەرىلە ءبىلدى، ءوزىنىڭ ويلاۋ جۇيەسىن سىندارلى دا يكەمدى ەتە ءبىلدى.

ءال-فارابي ءوز زامانىنداعى ونەر-بىلىمنىڭ ەڭ اسىلىن تاڭداپ الا ءبىلدى، ءوز ءداۋىرىنىڭ شىنايى ەنسيكلوپەدياسىن جاساپ بەردى. ونىڭ تەرەڭ ماعىنالى پىكىر ايتپاعان، جەتە زەر سالماعان، دانىشپاندىق بولجام جاساماعان بىردە-بىر ءبىلىم سالاسى جوق دەۋگە بولادى.

2020 جىلى "الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى" اتانعان ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بابامىزدىڭ 1150 جىلدىعى يۋنەسكو كولەمىندە اتالىپ ءوتىلدى.

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتى

ت.ع.ك.، دوسەنت ل.م. حاسانايەۆا 2ء-شى كۋرس ماگيسترانتى دايروۆا گۇلدانا                                                

---