ارىزداردىڭ ارىزى
توقسان ءتۇرلى ارىزدىڭ توقايلاساتىن جەرىنىڭ ءبىرى قالالىق سوۆەت. بىرەۋ: "ءۇيىم بار دا، تار" دەپ كەلەدى، ەندى بىرەۋ: "ءۇيىم جوقتا، بالا-شاعام كوپ!" دەپ كەلەدى. ايتەۋىر، شىم-شىتىرىق بۇرىشتاما قويىلعان قاعازدار كەلىپ جاتادى، كەتىپ جاتادى...
جاقىندا ءبىزدىڭ"ارا" جۋرنالىنا وسىنداي ارىزدىڭ بىرەۋى كىرىپ كەلدى. ءتۇس - تۇسىنە، ءسوز ساپتاۋىنا قاراعاندا، كوپ ەسىكتى اشىپ، كوپ ساپاردى باسىنان اتقارعان، جاياۋ دا جۇرگەن، سامولەتپەن دە ۇشقان، ارعى شەتى موسكۆا، بەرگى شەتى الماتىدا بولعان "قارتامىس" ارىزدىڭ ءبىرى بولىپ شىقتى. ونىڭ بىلمەيتىن ادامى جوق. كورمەگەن كەڭسەسى دە قالماپتى. ول قالالىق سوۆەتتىڭ ەكى-ۇش جىلدىق شەجىرەسى سەكىلدى. كىم كەتتى، كىم قالدى؟ قالاي قابىلدادى؟ قاشان سويلەستى؟ ءجۇرىپ سويلەستى مە، تۇرىپ سويلەستى مە، بولماسا ستولدى ۇرىپ، ايتپەسە كۇلىپ سويلەستى مە؟ وسىنىڭ ءبارى دە جازۋلى. بىرەۋى قويعان قولىمەن، بىرەۋى بۇيرىعىمەن، بىرەۋى جولداماسىمەن، ايتەۋىر ءبىر بەلگىسىن قالدىرىپ وتىرىپتى. ەڭ الدىمەن، ارىز الدىمىزعا سونى جايىپ سالدى. ارىز اڭگىمەنى بىلاي باستادى:
— 1953 جىلى، اپرەلدىڭ 13 كۇنى قالالىق سوۆەت پرەدسەداتەلىنىڭ الدىنا بارعانىم ءولى ەسىمدە. وندا مەن ءالى ىسىلماعان ىنجىق ەدىم، ءيىلىپ كىرىپ، سىزىلىپ شىعاتىن عانا جاعدايىم بار ەدى. ادەپ ساقتاپ، اقىرىن جىلجىپ، كوپ قاعازدىڭ كولەڭكەسىن تاسالاپ، بىرتە-بىرتە پرەدسەداتەلدىڭ كوزىنە تۇسكەنىمدى دە ۇمىتقانىم جوق.
ول كەزدەگى پرەدسەداتەل اسىپ-ساسپايتىن، ايعايى جوق كىسى ەكەن. بايقاۋسىزدا ماعان كوزىنىڭ قيىعى ءتۇسىپ كەتسە، ءبىر ىسىرىپ قويىپ وتىرا بەردى. سان قاعازدىڭ استىندا سارىلىپ جاتۋدىڭ دا وڭاي ەمەسىن سوندا ءبىلدىم.
سونىمەن ون التى سۇيەم جازۋ ستولىنىڭ بەتىندە، ءبىر كۇن وڭ جاعىنا، ءبىر كۇن سول جاعىنا ىسىرىلىپ، قۇلاپ تا كەتە جازداپ، الپىس كۇن جىلجىسام بولار ما؟ الپىس ءبىر كۇن دەگەندە، جەلكەمە تۇسكەن قىزىل سيانىڭ ايداۋىمەن، كوپ ورىنباساردىڭ ورتاسىنا بارىپ سۇڭگىدىم دە كەتتىم.
اڭگىمە ايتىپ وتىرعان ارىز، ءبىزدىڭ جالىققانىمىزدى سەزدى مە، وقيعانىڭ باسقا جاعىنا كوشتى:
— مەن جازىلعالى ءۇش جىل ءوتتى. وندا سەن ("ارا" جۋرنالىن ايتىپ وتىر) تۋعان دا جوق ەدىڭ... ءۇش جىلدىڭ ءار جىلىندا 365 كۇن، ءار كۇنىندە 24 ساعات بولسا، سونىڭ ءبارىن كوپ بەينەتپەن باستان كەشىرىپ كەلەمىن. مەن، ق. مالىكتىڭ ارىزى بولامىن. اۋەلگى جازىلعاندا جالعىز پاراق قاعاز ەدىم، كۇن وتكەن سايىن كوبەيە - كوبەيە ءبىر قۇشاق بولدىم. مەنى جازعاندا مالىكتىڭ بەس بالاسى بار ەدى، ءقازىر جەتەۋ بولدى.
وندا مالىك جەكە مەنشىكتى بىرەۋدىڭ ۇيىندە پاتەردە تۇراتىن-دى. الاقانداي بولمەنىڭ ءىشى بەس بالانىڭ دۋىمەن گۋىلدەدى دە كەتتى. قورانىڭ ءىشى دە كوڭىلدەنە باستادى. ءبىراق ءۇي يەسىنە جاقپادى. ءبىر بالا جۇگىرىپ اعاشىنا قول سوزسا، ءبىر بالا بارىپ پوميدورىنا ۇمتىلادى، تاعى بىرەۋى گۇلگە قىزىعادى. وسىنىڭ ءبارى جەكە مەنشىككە جاسالعان شابۋىلداي بولىپ كورىندى. ارەڭ تابىلعان تار بولمەنىڭ ءوزى دە مالىككە جايلى ورىن بولمادى، كوشىرىلەتىن بولدى. ويتكەنى بالاسى كوپ...
مىنە، مەن وسى قارساڭدا جازىلعان ارىز ەدىم. ءبىراق جالىنىپ ايتىلعان جاعداي ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسكەن جوق، وقىپ تا شىققان جان بولمادى. ورىنباسارلار بىرىنە ءبىرى وتكىزىپ، اقىرى پاتەر ۇيلەر بيۋروسىنا باردىم دا، وندا ەكى-ۇش اي ىستىككە تۇيرەلىپ تۇردىم، ءۇش-تورت اي ەسكى پاپكانىڭ شاڭىنا تۇنشىقتىم، ونان ارعىسىن ءوزىم دە بىلگەنىم جوق، ولار دا مەنەن اداسىپ قالدى...
قارتامىس ارىز وسى وقيعالاردى بايانداپ بولا بەرگەندە، ورتا جاسار، كوپتى كورگەن، كوڭىلدى ارىز باس كوتەردى. ونىڭ ءسوزى بىلاي باستالدى:
— مەن دۇنيەگە كەلگەندە جاڭا پرەدسەداتەل جولداستىڭ كەلىپ وتىرعان كەزى ەكەن. العاشقى ارىز بەس بالانىڭ اتىنان بولسا، مەن التى بالانىڭ اتىنان تۇسكەن ارىز بولدىم. گاراج دەيتىن كوشەدەن كوشىپ، ۆوستوچنايا دەگەن كوشەدەگى ءبىر قۋىستا باسپانالاپ وتىرعاندا جازىلعانىم ءالى ەسىمدە. ءبىراق پرەدسەداتەلدىڭ الدىنا كىرۋ بۇرىنعىدان دا قيىنىراق سوقتى. ەڭ ارعىسى ەزى تۇگىل، جامان - جاقسىلى ءسوزىن دە ەستي المادىم. ءبىر كۇن "وندا كەتتى"، ءبىر كۇن "مۇندا كەتتى"، كۇندە ەرتەڭنىڭ اياعى جىلعا جەتتى...
سونىمەن، مەنىڭ موسكۆاعا اتتانۋىما وسى جاعداي سەبەپ بولدى. ارىزدى قۇرمەتتەۋدى، ارىز ارقىلى اتا مەن انانى، ادامدى ارداقتاۋدى مەن موسكۆادان كوردىم. جۇرگەن - تۇرعانىمنىڭ ءبارى تىركەلىپ، كۇنىلگەرى، حابارلاندىرىلىپ وتىردى. باس-اياعى ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە قايتا ورالىپ، قالالىق سوۆەتكە كەلدىم. ويتكەنى پاتەر بيلىگى سوندا عوي.
بۇل جولى ارىز يەسىن ورىنباسارلاردىڭ ورىنباسارى ءبىر جولداس اسقان كىشىپەيىلدىلىكپەن قارسى الدى، ورىندىق ۇسىنىپ، ءجاي ايتىپ، جاعداي ءتۇسىندىرىپ، شۇيىركەلەسىپ وتىر:
— جولداس، ارىزدى موسكۆاعا جازباي-اق، ءوزىمىز دە ىستەيتىن ەدىك قوي... كورىپ جۇرگەن بولارسىز، تۇرعىن ۇيلەر سالىنىپ-اق جاتىر، قابات-قابات ءزاۋلىم ۇيلەر قاي كوشەدە جوق؟ بارىندە دە بار. ءبىراق جەتپەي جاتىر...
وسى سياقتى جىلى-جىلى سوزدەرمەن سىلاپ-سيپاپ، ءبىر فابريكانىڭ باستىعىنا تىرەپ بۇيرىق جازدى. بۇيرىق جالىندى - اق، وتى شىعىپ تۇر، قاي جاعىنان بارساڭ دا ىستىق لەبى بۇرق ەتە تۇسەدى... ول بۇيرىقتا: "ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان، كوپ بالالى... م. جولداسقا 4ء-شى لينيانىڭ بۇرىشىنان سالىنىپ جاتقان 10 پاتەرلىك ءۇيدىڭ بىزگە ءتيىستى بىرەۋىن، مۇمكىندىگى بولسا كەڭىرەك... بەرىڭىز"، — دەپ جازىلىپتى. سول ساعاتتا بۇل بۇيرىقتىڭ كوشىرمەسى قالالىق پاتەر-ۇيلەر بيۋروسىنىڭ باستىعىنا دا كەتىپ جاتتى. ءبىر كوشىرمەسى ارىز يەسىنىڭ قولىنا ءتيدى.
قولىندا وسىنداي قاعازى بار ادامعا كوشىپ-قونۋ دەگەن نە؟ بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ ءۇي العالى تۇر... مالىك 14ء-شى لينيادان كوشسە — تاستاققا، تاستاقتان تايسا — كومسومول كوشەسىنە، كومسومول كوشەسىنەن قاراكول كوشەسىنە كوشىپ-قونىپ جۇرە بەردى، بۇرىنعىداي قىنجىلعان جوق. جىل ءوتتى، ءۇي بىتۋگە اينالدى...
ءبىر كۇنى ءجايسىز حابار بۇرق ەتە ءتۇستى. فابريكا باستىعىنان حات كەلدى: "ءسىز قاعاز العان ءۇي ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەتتى، باسقا مەكەمەنىڭ قاراۋىنا ەتتى، سوندىقتان سىزگە بەرىلگەن قاعازدىڭ كۇشى ءبىتتى" دەپتى. سونىمەن، مالىك جولعا قايتا شىقتى. ارىزدار وسىنداعى ورىنداردى ءبىر ارالاپ ءوتىپ، موسكۆادان تاعى ورالىپ قايتتى. بۇل جولى ورىنباسارلاردىڭ ورىنباسارى تاعى دا حات جازدى، وندا: "بۇل كوپ بالالى ازاماتقا كەڭ پاتەر بەرۋ تۋرالى سسسر جوعارعى سوۆەتىنەن تۇسكەن تەلەگراممانى، ءسىزدىڭ قاراۋىڭىزعا جىبەرىپ وتىرمىز. ءوزىڭىز قاراپ، شەشەرسىز. قورىتىندىسىن "ارىز يەسىنە حابارلاي سالارسىز" — دەدى دە، بار ارىزعا قولداناتىن شىعارىپ سالۋ ءادىسىن تاعى قولداندى. سونىمەن، بۇل دا اياقسىز قالدى.
ەندى قالالىق سوۆەتكە ارىز اپارۋدان مالىك شارشادى. ءبىراق مۇنىمەن ونىڭ اۋرە - سارساڭى بىتكەن جوق. ويتكەنى مالىك پەن ماليكە (ايەلى) باستاعان ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى جەتى بالا، ون ەكى شارشى مەترلىك ءبىر بولمەدە ءالى تۇرىپ كەلەدى. ەندى ارىز ايتۋدى ماليكە مەن مالىك قويسا دا، دارىگەرلەر قوياتىن ەمەس. ولار ءجيى-جيى كەلىپ، اكت جاساپ كەتىپ ءجۇر.
اڭگىمە ارىزدا دا ەمەس، اكتىدە دە ەمەس، تورەشىلدىكتە، ەڭبەكشىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا قۇلاق اسپاۋدا جاتىر.
You Might Also Like
-
قازاق حالقىنىڭ، اسىرەسە، قارت ادامداردىڭ ءسۇيسىنىپ جەيتىن تاعامدارىنىڭ ءبىرى — تارىنىڭ تالقانى. تالقان قۋىرىپ اقتاعان تارىنىڭ سوگىنەن نەمەسە ونىڭ ايىرىپ العان جارماعىنان ديىرمەنگە تارتىپ جاسالا...
-
ش. قالاسىنىڭ ستانسيا جاعىنان كەلىپ، قالاعا تىرەلگەن بيىك جارىنا تۇرا قالساڭ — كوكجاسىل جىبەككە مالىنعان ارۋداي ادەمى، اسپانمەن تىلدەسكەن اعاشتاردىڭ قۇشاعىندا تۇرعان قالاعا كوزىڭ تۇسەدى. تابان...
