ات ابزەلى: جۇگەننىڭ شىعۋ تاريحى
ات ابزەلى: جۇگەننىڭ شىعۋ تاريحى
ەكى تىزگىن جوق بولسا،
ات باسىن ادام بۇرا الماس.
ەكى تارتپا جوق بولسا،
ات ۇستىندە تۇرا الماس.
ەكى ۇزەڭگى جوق بولسا،
اتقا ادام مىنە الماس.
(حالىق جىرى)
ۇلتتىق كودىمىزعا، گەنەتيكالىق جادىمىزعا قاتىستى قوردالى قوردىڭ قايدان باستاۋ الاتىنىن دايەك - دەرەكپەن تۇجىرىمدايتىن ۋاقىت كەلگەن سياقتى. ۇلانعايىر دالانىڭ، ۇلان بايتاق ولكەنىڭ تىنىس - تىرشىلىگى، ءومىر سالتى، ونەر ءبىلىمى، ادەت - عۇرپى، سالت - ساناسى، سالتاناتى، بۇكىل مادەنيەتى ەرتە زامانان باستاپ جىلقى تۇلىگىمەن تىعىز بايلانىسىپ جاتتى. جىلقى تۋرالى ارحەولوگيالىق، ەتنوگرافيالىق ماتەريالدار، كونە جازبالار، اڭىز اڭگىمەلەر، باتىرلار جىرلارى، ارحيۆ جانە اۋىزشا دەرەكتەر جان - جاقتى كەشەندى ەڭبەكتەر كوپتەپ جازىلعان. ءبىراق قازاق كوشپەلى ومىردەن الىستاعالى بەرى مال شارۋاشىلىعىنا، قاراپايىم ات - ابزەلدەرىنە قاتىستى كوپتەگەن دۇنيەسىنەن ايىرىلدى دەۋگە بولادى. سونى تۇگەندەپ، قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، ونى قولدانىسقا ەنگىزە الماساق تا، ۇرپاق جادىندا ساقتاۋ بىزگە مىندەت. ال بۇل تۇرعىدا، ات باسىنا كيگىزەتىن جۇگەننىڭ ورىنى ەرەكشە.
كوشپەلىلەردىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ ءتورت تۇلىك مالدىڭ ىشىندە جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋى تاريحي ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىندا تابىلعان جادىگەرلەردەن كورۋگە بولادى. بوتاي قونىس - مەكەنىندە 1980 - 2010 جىلدارى جۇرگىزىلگەن سولتۇستىك قازاقستان جانە كوكشەتاۋ ارحەولوگيالىق ەكسپەديسيالارىنىڭ عىلىمي زەرتەۋلەرى، سونداي - اق ءبىرقاتار ەلدەر عالىمدارىنىڭ ىزدەنىستەرى جالپى ەۋرازيا قۇرلىعى مەن قازاقستانىڭ ەجەلگى تاريحىندا ءبىرتالاي عىلىمي جاڭالىقتار اشۋعا مۇمكىندىك بەردى. جىلقى جەر بەتىندە ءتۇڭعىش رەت ج. س. د. IV مىڭجىلدىقتا سولتۇستىك جانە ورتالىق قازاقستان دالاسىندا قولعا ۇيرەتىلدى.
تۇڭعىش رەت جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋدىڭ قۇرال - سايماندىق دالەلدەمەلەرى پايدا بولدى. بۇنى بوتايلىق وستەولوگيالىق ماتەريالداردى تالداۋ بارىسىندا اعىلشىندىق جانە امەريكاندىق زەرتەۋشىلەر جۇزەگە اسىردى.
بوتاي قونىس - مەكەنىندە اتتاردىڭ سۇيەكتەرى وتە كوپ تابىلعان(99%). سۇيەك بۇيىمداردىڭ اراسىندا تۇساۋدىڭ ىلگەگى جانە سۋلىقتار بار. ەكى بۇيىمعا ۇقساس زاتتار قولا، تەمىر داۋىرلەرىنىڭ، ورتا عاسىرلىق، سونداي - اق ەتنوگرافيالىق ماتەريالدارىڭ اراسىندا كوپتەپ كەزدەسەدى.
جىلقى سۇيەگىنىڭ قالدىقتارى بارلىق قونىستار مەن قولا ءداۋىرىنىڭ، ەرتە تەمىر ءداۋىرى مەن ورتاعاسىرىلىق بۇكىل قورىمداردان تابىلعان. قازاق دالاسىندا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا بارىسىندا قولا ءداۋىرىنىڭ جەرلەۋ ورنىندا جىلقىنىڭ سۇيەكتەن جاسالعان اۋىزدىقتارىنىڭ تابىلۋى وسى ايماقتارداعى تۇرعىنداردىڭ جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ مىنگەندىگىنەن حابار بەرەدى.
ج. س. د. II مىڭجىلدىقتا قازاقستان دالاسىندا سۇيەكتەن جانە مۇيىزدەن جاسالعان سۋلىقتار پايدا بولا باستايدى. مەتالل اۋىزدىقتاردىڭ بولماۋى، ولاردىڭ قايىستان نەمەسە شيراتىلعان سىڭىردەن جاسالعان بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
قازاق دالاسى وڭىرلەرىندەگى ءمىنىس اتىنىڭ ابزەلدەرىندەگى ۇلكەن وزگەرىستەر پازىرىق كەزەڭىنەن (ج. س. د. VI - III عع.) باستالعان. وسى كەزەڭدە جۇگەن جيىندىقتارى كۇندەلىكتى قولدانىلاتىن جانە سالتاناتتى ساتتەردە پايدالانىلاتىن بولىپ ەكىگە بولىنەدى. جىلقىلاردىڭ باستارىندا تاۋتەكەننىڭ نەمەسە بۇعىنىڭ ءمۇيىزى بەكىتىلگەن، قيال - عاجايىپ اڭنىڭ نەمەسە قۇستىڭ بەينەسى تۇرىندە جاسالعان بەت پەردەلەر بار. پازىرىق كەزەڭىنە جاتاتىن بەرەل وبالارىنان سەكسەننەن استام جىلقى مالىنىڭ سۇيەكتەرى تابىلدى. بەرەل №11 - ءشى وبادا قيما - تاعاننىڭ سولتۇستىك قابىرعاسى سىرتىندا 13 جيرەن ايعىر ارناۋلى قويىلعان دا، ولاردىڭ ابزەلدەرمەن اشەكەيلەنگەن دەنەلەرى بىرنەنشە قابات قايىڭتوزبەن جابىلعان. وسى تەمىر داۋىرىننەن باستاپ ەۋرازيا دالاسىندا، كوشپەلى تايپالار تۇرمىسىنىڭ بارلىق سالاسىن قامتىعان ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى.
ات - ابزەلدەرى سونىڭ ىشىندە جۇگەن قازاقستاننىڭ ەجەلگى تاريحىنداعى ساق، عۇن، ءۇيسىن، قاڭلى، ەرتە ورتا عاسىرلارداعى تۇرىك، باتىس تۇرىك، تۇرگەش، قارلۇق، وعىز، قيماق، قىپشاق، قاراحان، ودان كەيىنگى التىن وردا جانە اق وردا تاريحىمەن تىكەلەي بايلانىستى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تاريحي ساباقتاستىق، جالعاستىق، ۇندەستىك اتادان بالاعا مۇرا بولىپ كەلەدى.
قازىرگى كەزدە ات - ابزەلدەرىنىڭ تۇرلەرى مەن قۇرلىمىنا كوپ وزگەرىستەر كىرگەن. ەتنوگراف - جازۋشى بەكەن قايرات ۇلى ءوز ەڭبەگىندە: جۇگەن – اتتى يەسى ىرقىنا باعىندىرۋعا كومەك كورسەتەتىن ابزەل. جۇگەن اتتىڭ باسىنا اۋىرلىق كەلتىرەتىندەي بولماۋى كەرەك. جۇگەندى جەڭىل يلەنگەن قايىستان جاسايدى. كەيبىر جۇگەندەردى كۇمىستەۋ ءۇشىن قايىستىڭ سىرتىنان جەڭىل بىلعارى قاپتايدى دا وعان قۇيما كۇمىستەر ورناتادى. جالپى جۇگەننىڭ قۇرلىمى: جەلكەلىك، كەكىلدىك، قاسقالىق، ساعالدىرىق، سۋلىق، اۋىزدىق، تىزگىن، شىلبىر، شاۋجاي، جاقتاۋ، كەڭسىرىكتەن تۇرادى. سونىمەن قاتار كۇمىس جۇگەن، ورمە جۇگەن، شاشاقتى جۇگەن، قاسقا جۇگەن، ۇكىلى جۇگەن، تۇيمەلى جۇگەن سياقتى تاعى باسقا تۇرلەرى بار – دەپ كورسەتەدى.
ات ابزەلى - جۇگەن العاش جىلقى مالىن قولعا ۇيرەتۋدەن باستاپ وتە كۇردەلى كەزەڭدەردەن ءوتتى. ەرتەدەگى جۇگەندەر سۇيەك سۋلىقتارمەن جاسالسا، كەيىن قولا، تەمىردەن جاسالا باستاعان. ءار كەزەڭدە وزىندىك ەرەكشە ورنەكتەرمەن بەزەندىرىلىپ، كۇمىس، التىنمەن جالاتىلعان جۇگەندەر بولدى. قازىرگى ۋاقىتادا جۇگەن قانداي ماتەريالدان جاسالسادا، ءار - ءتۇرلى ناقىشتا بەزەندىرىلسەدە سول بۇرىنعى جىلقى مالىن ىرىققا باعىندىرۋعا كومەكتەسەتىن ابزەل بولىپ قالا بەرمەك. نەگىزگى ماقالاداعى وي ول العاش اتى تىزگىندەگەن قازاق حالقى ەكەنىنە نازار اۋدارۋ بولدى.
حۋانگان تولەۋباي
قازاقستان رەسپۋبليكسى ۇلتتىق مۋزەيى
نۋر - سۇلتان قالاسى
e - mail: toleubay_94@mail. ru
ەكى تىزگىن جوق بولسا،
ات باسىن ادام بۇرا الماس.
ەكى تارتپا جوق بولسا،
ات ۇستىندە تۇرا الماس.
ەكى ۇزەڭگى جوق بولسا،
اتقا ادام مىنە الماس.
(حالىق جىرى)
ۇلتتىق كودىمىزعا، گەنەتيكالىق جادىمىزعا قاتىستى قوردالى قوردىڭ قايدان باستاۋ الاتىنىن دايەك - دەرەكپەن تۇجىرىمدايتىن ۋاقىت كەلگەن سياقتى. ۇلانعايىر دالانىڭ، ۇلان بايتاق ولكەنىڭ تىنىس - تىرشىلىگى، ءومىر سالتى، ونەر ءبىلىمى، ادەت - عۇرپى، سالت - ساناسى، سالتاناتى، بۇكىل مادەنيەتى ەرتە زامانان باستاپ جىلقى تۇلىگىمەن تىعىز بايلانىسىپ جاتتى. جىلقى تۋرالى ارحەولوگيالىق، ەتنوگرافيالىق ماتەريالدار، كونە جازبالار، اڭىز اڭگىمەلەر، باتىرلار جىرلارى، ارحيۆ جانە اۋىزشا دەرەكتەر جان - جاقتى كەشەندى ەڭبەكتەر كوپتەپ جازىلعان. ءبىراق قازاق كوشپەلى ومىردەن الىستاعالى بەرى مال شارۋاشىلىعىنا، قاراپايىم ات - ابزەلدەرىنە قاتىستى كوپتەگەن دۇنيەسىنەن ايىرىلدى دەۋگە بولادى. سونى تۇگەندەپ، قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، ونى قولدانىسقا ەنگىزە الماساق تا، ۇرپاق جادىندا ساقتاۋ بىزگە مىندەت. ال بۇل تۇرعىدا، ات باسىنا كيگىزەتىن جۇگەننىڭ ورىنى ەرەكشە.
كوشپەلىلەردىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ ءتورت تۇلىك مالدىڭ ىشىندە جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋى تاريحي ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىندا تابىلعان جادىگەرلەردەن كورۋگە بولادى. بوتاي قونىس - مەكەنىندە 1980 - 2010 جىلدارى جۇرگىزىلگەن سولتۇستىك قازاقستان جانە كوكشەتاۋ ارحەولوگيالىق ەكسپەديسيالارىنىڭ عىلىمي زەرتەۋلەرى، سونداي - اق ءبىرقاتار ەلدەر عالىمدارىنىڭ ىزدەنىستەرى جالپى ەۋرازيا قۇرلىعى مەن قازاقستانىڭ ەجەلگى تاريحىندا ءبىرتالاي عىلىمي جاڭالىقتار اشۋعا مۇمكىندىك بەردى. جىلقى جەر بەتىندە ءتۇڭعىش رەت ج. س. د. IV مىڭجىلدىقتا سولتۇستىك جانە ورتالىق قازاقستان دالاسىندا قولعا ۇيرەتىلدى.
تۇڭعىش رەت جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋدىڭ قۇرال - سايماندىق دالەلدەمەلەرى پايدا بولدى. بۇنى بوتايلىق وستەولوگيالىق ماتەريالداردى تالداۋ بارىسىندا اعىلشىندىق جانە امەريكاندىق زەرتەۋشىلەر جۇزەگە اسىردى.
بوتاي قونىس - مەكەنىندە اتتاردىڭ سۇيەكتەرى وتە كوپ تابىلعان(99%). سۇيەك بۇيىمداردىڭ اراسىندا تۇساۋدىڭ ىلگەگى جانە سۋلىقتار بار. ەكى بۇيىمعا ۇقساس زاتتار قولا، تەمىر داۋىرلەرىنىڭ، ورتا عاسىرلىق، سونداي - اق ەتنوگرافيالىق ماتەريالدارىڭ اراسىندا كوپتەپ كەزدەسەدى.
جىلقى سۇيەگىنىڭ قالدىقتارى بارلىق قونىستار مەن قولا ءداۋىرىنىڭ، ەرتە تەمىر ءداۋىرى مەن ورتاعاسىرىلىق بۇكىل قورىمداردان تابىلعان. قازاق دالاسىندا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا بارىسىندا قولا ءداۋىرىنىڭ جەرلەۋ ورنىندا جىلقىنىڭ سۇيەكتەن جاسالعان اۋىزدىقتارىنىڭ تابىلۋى وسى ايماقتارداعى تۇرعىنداردىڭ جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ مىنگەندىگىنەن حابار بەرەدى.
ج. س. د. II مىڭجىلدىقتا قازاقستان دالاسىندا سۇيەكتەن جانە مۇيىزدەن جاسالعان سۋلىقتار پايدا بولا باستايدى. مەتالل اۋىزدىقتاردىڭ بولماۋى، ولاردىڭ قايىستان نەمەسە شيراتىلعان سىڭىردەن جاسالعان بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
قازاق دالاسى وڭىرلەرىندەگى ءمىنىس اتىنىڭ ابزەلدەرىندەگى ۇلكەن وزگەرىستەر پازىرىق كەزەڭىنەن (ج. س. د. VI - III عع.) باستالعان. وسى كەزەڭدە جۇگەن جيىندىقتارى كۇندەلىكتى قولدانىلاتىن جانە سالتاناتتى ساتتەردە پايدالانىلاتىن بولىپ ەكىگە بولىنەدى. جىلقىلاردىڭ باستارىندا تاۋتەكەننىڭ نەمەسە بۇعىنىڭ ءمۇيىزى بەكىتىلگەن، قيال - عاجايىپ اڭنىڭ نەمەسە قۇستىڭ بەينەسى تۇرىندە جاسالعان بەت پەردەلەر بار. پازىرىق كەزەڭىنە جاتاتىن بەرەل وبالارىنان سەكسەننەن استام جىلقى مالىنىڭ سۇيەكتەرى تابىلدى. بەرەل №11 - ءشى وبادا قيما - تاعاننىڭ سولتۇستىك قابىرعاسى سىرتىندا 13 جيرەن ايعىر ارناۋلى قويىلعان دا، ولاردىڭ ابزەلدەرمەن اشەكەيلەنگەن دەنەلەرى بىرنەنشە قابات قايىڭتوزبەن جابىلعان. وسى تەمىر داۋىرىننەن باستاپ ەۋرازيا دالاسىندا، كوشپەلى تايپالار تۇرمىسىنىڭ بارلىق سالاسىن قامتىعان ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى.
ات - ابزەلدەرى سونىڭ ىشىندە جۇگەن قازاقستاننىڭ ەجەلگى تاريحىنداعى ساق، عۇن، ءۇيسىن، قاڭلى، ەرتە ورتا عاسىرلارداعى تۇرىك، باتىس تۇرىك، تۇرگەش، قارلۇق، وعىز، قيماق، قىپشاق، قاراحان، ودان كەيىنگى التىن وردا جانە اق وردا تاريحىمەن تىكەلەي بايلانىستى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تاريحي ساباقتاستىق، جالعاستىق، ۇندەستىك اتادان بالاعا مۇرا بولىپ كەلەدى.
قازىرگى كەزدە ات - ابزەلدەرىنىڭ تۇرلەرى مەن قۇرلىمىنا كوپ وزگەرىستەر كىرگەن. ەتنوگراف - جازۋشى بەكەن قايرات ۇلى ءوز ەڭبەگىندە: جۇگەن – اتتى يەسى ىرقىنا باعىندىرۋعا كومەك كورسەتەتىن ابزەل. جۇگەن اتتىڭ باسىنا اۋىرلىق كەلتىرەتىندەي بولماۋى كەرەك. جۇگەندى جەڭىل يلەنگەن قايىستان جاسايدى. كەيبىر جۇگەندەردى كۇمىستەۋ ءۇشىن قايىستىڭ سىرتىنان جەڭىل بىلعارى قاپتايدى دا وعان قۇيما كۇمىستەر ورناتادى. جالپى جۇگەننىڭ قۇرلىمى: جەلكەلىك، كەكىلدىك، قاسقالىق، ساعالدىرىق، سۋلىق، اۋىزدىق، تىزگىن، شىلبىر، شاۋجاي، جاقتاۋ، كەڭسىرىكتەن تۇرادى. سونىمەن قاتار كۇمىس جۇگەن، ورمە جۇگەن، شاشاقتى جۇگەن، قاسقا جۇگەن، ۇكىلى جۇگەن، تۇيمەلى جۇگەن سياقتى تاعى باسقا تۇرلەرى بار – دەپ كورسەتەدى.
ات ابزەلى - جۇگەن العاش جىلقى مالىن قولعا ۇيرەتۋدەن باستاپ وتە كۇردەلى كەزەڭدەردەن ءوتتى. ەرتەدەگى جۇگەندەر سۇيەك سۋلىقتارمەن جاسالسا، كەيىن قولا، تەمىردەن جاسالا باستاعان. ءار كەزەڭدە وزىندىك ەرەكشە ورنەكتەرمەن بەزەندىرىلىپ، كۇمىس، التىنمەن جالاتىلعان جۇگەندەر بولدى. قازىرگى ۋاقىتادا جۇگەن قانداي ماتەريالدان جاسالسادا، ءار - ءتۇرلى ناقىشتا بەزەندىرىلسەدە سول بۇرىنعى جىلقى مالىن ىرىققا باعىندىرۋعا كومەكتەسەتىن ابزەل بولىپ قالا بەرمەك. نەگىزگى ماقالاداعى وي ول العاش اتى تىزگىندەگەن قازاق حالقى ەكەنىنە نازار اۋدارۋ بولدى.
حۋانگان تولەۋباي
قازاقستان رەسپۋبليكسى ۇلتتىق مۋزەيى
نۋر - سۇلتان قالاسى
e - mail: toleubay_94@mail. ru
You Might Also Like
