InfoHub Logo

قالايدا حالىقتى وياتۋ، ونىڭ ساناسىنا، جۇرەگىنە، سەزىمىنە اسەر ەتۋ جولدارىن ىزدەگەن اقىن اينالىپ كەلگەندە، ۇلى اباي تاپقان سوقپاق، ورىس ادەبيەتى ۇلگىلەرىن پايدالانۋ، اۋدارما جاساۋ داستۇرىنە مويىنسىنادى. بايتۇرسىن ۇلى شىعارماشىلىق جۇمىسىن ولەڭ جازۋدان باستاعان. وندا ول ەڭبەكشى حالىقتىڭ اۋىر ءحالىن، ارمان-تىلەگىن، مۇڭ-مۇقتاجىن كورسەتىپ، جۇرتشىلىقتى وقۋعا، ءبىلىم-عىلىمعا، رۋحاني بيىكتىككە، ادامگەرشىلىككە، مادەنيەتتى كوتەرۋگە، ەڭبەك ەتۋگە شاقىرادى. پاتشالىق رەسەيدىڭ قاناۋشىلىق-وتارشىلدىق ساياساتىن، شەندى-شەكپەندىنىڭ الدىندا قۇلدىق ۇرعان شەنەۋنىكتەردىڭ وپاسىزدىعىن سىنادى.   اقىننىڭ العاشقى ولەڭدەرى «قىرىق مىسال» اتتى اۋدارما جيناعىندا 1909 ج. سانكت-پەتەربۋرگتە جارىق كوردى. بۇل كىتابى ارقىلى قالىڭ ۇيقىدا جاتقان قاراڭعى ەلگە جار سالىپ، ولاردىڭ وي-ساناسىن وياتۋعا بار جىگەر-قايراتىن، ءبىلىمىن جۇمسايدى. اقىن ءاربىر اۋدارماسىنىڭ سوڭىنا ءوزىنىڭ نەگىزگى ويىن، ايتايىن دەگەن ءتۇيىندى ماسەلەسىن حالقىمىزدىڭ سول كەزدەگى تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، مىنەزىنە، پسيحولوگياسىنا سايكەس قوسىپ وتىرعان.  سونىمەن بىرگە ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەل اراسىنا كەڭنەن تاراعان بىرنەشە اندەرى دە بار: «اققۇم»، «قاراكوز»، «»ەكى جيرەن»، «قاراتورعاي»ت.ب.  «قىرىق مىسال» ۇلى اعارتۋشىنىڭ ءتۇبىرلى، تۇبەگەيلى تاربيەلىك ماقساتى مەن مۇراتىنان تۋعان ولەڭدى شىعارمالار توپتاماسى. كىتاپقا ەنگەن قىرىق مىسال تۇگەلدەي اتاقتى ورىس اقىنى م.اكرىلوۆتان اۋدارىلعان:

ورىستىڭ تارجىمە ەتتىم مىسالدارىن،

ازىرگە  قولدان كەلگەن وسى بارىم.

قاناعات ازعا دەگەن، جوققا سابىر،

قومسىنىپ، قوڭىرايما، قۇربىلارىم،- دەي تۇرعانمەن، وسى قىرىق ولەڭنىڭ  ءبارى  دە تۇگەلىمەن ءتىپتى اۋدارما سەكىلدى ەمەس.

بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەكىنشى كىتابى — «ماسا» (1911). بۇل كىتاپقا ەنگەن ولەڭدەرىندە اقىن قاراڭعىلىق، ناداندىق، شارۋاعا ەنجارلىق، كاسىپكە مارعاۋلىق سياقتى كەمشىلىكتەردى سىنادى. «ماسادا» ءوزىنىڭ ومىرىندەگى ەڭ باستى ماقساتى ۇيقىداعى حالقىن وياتۋعا جۇمسايدى.

ۇيقىسىن ازدا بولسا بولمەس پە ەكەن،

قويماستان قۇلاعىنا ىزىڭداسا، دەسە

قازاعىم، ەلىم،

قايقايعان بەلىڭ،

سىنۋعا تۇر تايانىپ،

تالاۋدا مالىڭ،

قاناۋدا جانىڭ،

اش كوزىڭدى ويانىپ،

قانعان جوقپا ءالى ۇيقىڭ

ۇيىقتايتىن بار نە سيقىڭ! - دەپ قازاقتاردى تاعى  دا «ويانۋعا» شاقىرادى

«ەگىننىڭ باستارى» مىسالىندا:

«ەلدە كوپ بۇل بيدايداي ادام، — دەيدى،

تاكاپپار، ونى حالىق، جامان، — دەيدى.

— قالپى ەمەس تاككاپارلىق دانىشپاننىڭ،

تۇتىنبا بۇل مىنەزدى، بالام»، — دەيدى. — دەپ ساناسى تاياز تاكاپپار نادانداردىڭ بولاتىنىنا قىنجىلىپ، سونداي ادامداردان بويىن اۋلاق ۇستاۋعا اقىل – كەڭەس بەرەدى.

«مايمىل مەن كوزىلدىرىك» مىسالىندا:

العانعا بۇل كەڭەستە عيبرات بار،

مايمىلشا ءىس ەتەتىن كوپ ناداندار.

پايدالى زاتتى ورنىنا جۇمساي الماي،

سوگەتىن پايداسىز دەپ جوق پا ادامدار؟!

احمەت بايتۇرسىنوۆ عىلىمنىڭ جەتىستىگىن پايدالانا الماعاندىقتارىن، وزدەرىنىڭ بىلىمسىزدىكتەرىن، ەبەدەيسىز، يكەمسىزدىكتەرىنەن كورمەي كىنانى باسقالاردان ىزدەيتىندەردى شەبەر سۋرەتتەگەن.

بۇل مىسالدا اۆتور تىڭداۋشىلاردىڭ جەتەسىنە قازاق «بولىنگەندى ءبورى جەدى» دەپ بەكەر ايتپاعاندىعىن، «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» بولاتىندىعىن وسيەت ەتىپ ايتادى.

ات پەن ەسەك

مىسالدىڭ سوڭىندا:

بۇل سوزدەن قانداي عيبرات الماق كەرەك؟

مىسالى، ەتكەن قايىر ءبىر بايتەرەك.

قايىرىڭ بىرەۋگە ەتكەن بولىپ تەرەك،

كورەرسىڭ راقاتىن كولەڭكەلەپ.

قايىردىڭ ەڭ ابزالى بۇل دۇنيەدە

- بىرەۋگە قىسىلعاندا جاردەم بەرمەك

كەيبىرەۋ زور بەينەتكە تاپ بولادى،

كەي ۋاقىت از بەينەتتەن قاشامىن دەپ.

— دەپ اياقتايدى. مۇندا نە نارسە بولسا دا اقىلعا سالىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ سابىرمەن ىستە، وتكەن ىسكە وكىنگەنمەن ەش نارسە وزگەرمەيدى دەپ ءبىر وي تاستاسا، ەكىنشىدەن بىرەۋ سەنەن قينالىپ كومەك سۇراعاندا كومەكتەس، ونداي كۇي سەنىڭ باسىڭا تۇسكەندە تىم كەش بولىپ، «اھ» ۇرارسىڭ دەپ جاناشىرلىققا، جانىڭداعى جولداسىڭنىڭ جايىن ۇعۋعا شاقىرادى

كوپتەگەن ولەڭدەرى سول كەزدەگى اعارتۋشىلىق باعىتپەن ۇندەس بولدى. ول شوقان، اباي، ىبىراي قالىپتاستىرعان داستۇرلەردى، گۋمانيستىك، دەموكراتيالىق باعىتتاعى ءورىستى ويلاردى وزىنشە جالعاستىرۋشى رەتىندە كورىندى. قورشاعان ورتاعا ويلانا، سىن كوزىمەن قارايدى، قوعام قالپىنا كوڭىلى تولمايدى. «قازاق سالتى»، «قازاق، قالپى»، «دوسىما حات»، «جيعان-تەرگەن»، «تىلەك باتام»، «جاۋعا تۇسكەن جان ءسوزى»، «ب ا ق» ت.ب. ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنى وسىنى تانىتادى. كىتاپتىڭ ىشكى سازى مەن وي ورنەك، ءسوز ورامى قازاق پوەزياسىنا ءتان وزىندىك جاڭالىق، ەرەكشە وزگەرىس اكەلدى.   سونداي – اق  بايتۇرسىن ۇلى قازاق تىلىنە ا.س.پۋشكين،   م.يۋ.لەرمونتوۆ، ف.ۆولتەر، س.يا.نادسون ولەڭدەرىن اۋداردى. بۇل اۋدارمالاردىڭ  تاقىرىبى، يدەيالىق-كوركەمدىك دەڭگەيى جوعارى.   اقىن ءاربىر اۋدارماسىنىڭ سوڭىنا ءوزىنىڭ نەگىزگى ويىن، ايتايىن دەگەن ءتۇيىندى ماسەلەسىن حالقىمىزدىڭ سول كەزدەگى تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، مىنەزىنە، پسيحولوگياسىنا سايكەس قوسىپ وتىرعان    تۋىندىلار.    ەل تاعدىرىنىڭ كەلەشەگىنە الاڭداۋلى اقىن كوپ قىرلى ىسىمەن، دانالىق ساياساتىمەن قازاق جاستارىنىڭ رۋحاني كوسەمى بولدى.     ادەبيەت سالاسىنداعى العاشقى زەرتتەۋى دەپ ونىڭ «قازاق» گازەتىنىڭ 1913 جىلعى ءۇشنشى سانىندا شىققان «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن كولەمدى ماقالاسىن اتاۋعا بولادى. وندا قازاق حالقىنىڭ رۋحاني ومىرىندە ابايدىڭ اسا ءىرى تۇلعا ەكەنى، ءومىربايانى، شىعارمالارىنىڭ مازمۇن تەرەڭدىگى، اقىندىق شەبەرلىگى، پوەتيكاسى، ورىس ادەبيەتتەرىمەن بايلانىسى تۋرالى ويلى پىكىرلەر ايتىلىپ،  اقىن مۇراسىنىڭ ەستەتيكالىق قادىر-قاسيەتتەرىن  اشىپ كورسەتكەن. ماقالادا ۇلى اقىن ابايدىڭ تاريحي ميسسياسى، رۋحاني بولمىسى، ولەڭدەرىنىڭ ۇلتتىق ءسوز ونەرىندەگى ماڭىزى، كوركەمدىك-ەستەتيكالىق سيپاتى باياندالدى. ول اباي ولەڭدەرىنىڭ دارالىعىن، «ءسوزى از، ماعىناسى كوپ، تەرەڭدىگىن»، سىنشىلدىعىن ۇعىندىردى. ابايدىڭ اقىندىق شەبەرلىگى، پوەزياعا دەگەن كوزقاراسى تۋرالى عىلىمي تۇجىرىمدارى قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا جالعاسىن تاپتى. ونىڭ

«ادەبيەت تانىتقىش» دەگەن زەرتتەۋى (1926) قازاق تىلىندەگى تۇڭعىش ىرگەلى عىلىمي-تەوريالىق ەڭبەك بولماق بايتۇرسىن ۇلى ادەبيەت تاريحىنىڭ تەورياسى مەن سىنىنا، مەتودولوگياسىنا تۇڭعىش رەت تياناقتى انىقتاما بەرىپ، قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ جۇيەسىن جاسادى. حالىق ءتىلىنىڭ باي قورى كوزىنەن ماعىناسى تەرەڭ، ۇعىمدىق اياسى كەڭ سوزدەردى تەرمين ەتىپ الىپ، سونىڭ نەگىزىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ بارلىق جانرلىق فورمالارىن توپتاپ، جىكتەپ بەردى. مىسالى، ءسوز ونەرى، شىعارما، اۋىز ادەبيەتى، تولعاۋ، ت.ب. عىلىمي-تەوريالىق ەڭبەككە قازاق ادەبيەتىنىڭ ەڭ بەينەلى، مازمۇنى مەن ماعىناسى تەرەڭ شىعارمالارىن مىسال رەتىندە پايدالاندى. ءسوز ونەرى جايىندا جازىلعان الەمدىك عىلىمنىڭ ەڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىن پايدالانا وتىرىپ، ادەبيەتتانۋداعى ۇعىم، تەرمين، كاتەگوريالاردىڭ سونى ۇلتتىق ۇلگىلەرىن جاسادى. مىسالى، مەڭزەۋ، تەڭەۋ، اۋىستىرۋ، كەيىپتەۋ، اسىرەلەۋ، الماستىرۋ، شەندەستىرۋ، ۇدەتۋ، تۇيدەكتەۋ، كەكەسىندەۋ، ت.ب. «ادەبيەت تانىتقىشتا» اقىندىق دارىن تابيعاتى، شىعارم. پسيحولوگياسى، شابىت ستيحياسىنا عىلىمي تۇجىرىم بەرىلدى. ولەڭگە جان-جاقتى زەرتتەۋ جاساپ، شۋماق، تارماق، بۋناق، بۋىن، ۇيقاس، ت.ب. ۇعىمدارعا انىقتاما بەردى.بايتۇرسىن ۇلى قالدىرعان باي مۇرانىڭ تاعى ءبىر سالاسى — كوركەم اۋدارما. ول ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، كوركەم قازىنانىڭ بۇل سالاسىن بايىتۋعا مول ۇلەس قوستى. ي.ا. كرىلوۆ مىسالدارىنىڭ ءبىر توبىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، «قىرىق مىسال» دەگەن اتپەن جەكە جيناق قىلىپ باستىردى. ي.ي. حەمنيسەردىڭ «اتپەن ەسەك»،ا. پۋشكيننىڭ «بالىقشى مەن بالىق»، «التىن اتەش»، «ات»، «دانىشپان اليكتىڭ اجالى» شىعارمالارىن، ورىستىڭ بەلگىلى ليريك اقىنى س.يا. نادسوننىڭ ولەڭىن قازاق تىلىنە اۋداردى.

قورىتىندى.

احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ شىعارمالارىنىڭ نەگىزى يدەياسى جاستاردى بۇگىنگى كۇندە قۇر ءسوز، «تاۋسىلمايتىن» اقىل – كەڭەسپەن تاربيەلەگەننەن گورى، جەكە باستىڭ ونەگەسىنە، عيبراتتىلىققا، قوعامدا ورىن الىپ جاتقان ءار قيلى قۇبىلىستارعا سىن كوزبەن قاراپ، وزىندىك باعا بەرە بىلۋگە باۋلۋ.

ءوز جوبامدا مەنىڭ تۇيگەن ءتۇيىنىم العا باسىپ، جۇرت قاتارىنا كىرۋ كەرەك. باسقادان كەم بولماۋ ءۇشىن ءبىز ءبىلىمدى، كۇشتى بولۋىمىز كەرەك. ا.بايتۇرسىن ۇلى اڭساعان ەگەمەندىكتىڭ قۇنى مەن ءقادىرىن باعالاۋىمىز، ارى قاراي دامىتۋىمىز كەرەك! . وسىنداي زور قۇرمەتكە يە رۋحى اسقاق اتانىڭ اتىنداعى گيمنازيادا ءبىلىم الاتىنىمدى  ماقتانىشپەن  ايتا الامىن. وزىمە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيمىن وسى مىندەتتى ابىرويلى ورىنداسام دەپ ارماندايمىن. اسىرەسە، وقۋىمدى  جاقسى وقىپ،  اتا –انامنىڭ  ەڭبەگىن  اقتاپ، تاربيە مەن قوعامدىق ءىس-شارالارعا  بەلسەنە ات سالىسۋدى  قالايمىن. بۇل دا بولسا اتا ارمانىنىڭ ورىندالعانى، ءوزى اڭساعان ساۋاتتى ۇرپاقتىڭ ءوسىپ جاتقانىنىڭ كۋاسى بولارمىن دەپ ويلايمىن.

جانار ماحانبەت

---