تاريح عىلىمى مەن پسيحولوگيا اراسىندا بايلانىس قانداي؟ (ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دا كاسىبي تاريحشىلار دايارلاۋداعى جاڭا ۇردىستەر)
كوپشىلىك تاريح عىلىمىن قازىرگى كەزگە دەيىن ماركسيزم پاراديگماسىندا قابىلدايدى. ال ءبىز ءبىلۋىمىز كەرەك: حح عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ باتىستا «انتروپولوگيالىق بەتبۇرىس» دەپ اتالاتىن پاراديگمالدى قۇبىلىس ورىن الۋىنا بايلانىستى الەۋمەتتىك تاريح، مادەني انتروپولوگيا، ميكروتاريح، پسيحوتاريح، ءدىل تاريحى جانە ت.ب. باعىتتار قارقىندى دامي باستادى. زامانۋي ۋنيۆەرسيتەتتەردە تاريح ەجەلدەن مادەنيەتتانۋ، الەۋمەتتانۋ، پسيحولوگيا جانە ت.ب. كوپتەگەن ساباقتاس عىلىمدارمەن بىرىكتىرىلگەن.
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دا جوعارى بىلىكتى تاريحشىلاردى دايىنداۋ زامان اعىمىنا ىلەسۋدە. باكالاۆريات، ماگيستراتۋرا جانە دوكتورانتۋرانىڭ وقۋ جوسپارلارى مەن باعدارلامالارىنا جاڭا پەرسپەكتيۆالىق كۋرستار، سونىڭ ىشىندە ءپانارالىق كوزقاراستى كورسەتەتىن كۋرستار ەنگىزىلۋدە. بەلگىلى تاريحشىلار، عىلىم دوكتورلارى مەن پروفەسسورلار تاراپىنان دارىستەردىڭ جاڭا كۋرستارىن ازىرلەۋدە، سونىڭ ارقاسىندا وتاندىق تاريح عىلىمىن دامىتۋدا، ونىڭ تەورياسى مەن ادىستەمەسىن جەتىلدىرۋدە ساپالى سەرپىلىس بايقالادى.
ءپانارالىق سينتەزدىڭ ءبىر كورسەتكىشى بولاشاق جاس تاريحشىلاردىڭ «تاريحي پسيحولوگيا»، «ءدىل (مەنتاليتەت) تەورياسى» سياقتى باعىتتار بويىنشا جاڭا بىلىمدەر كەشەنىن يگەرۋى بولىپ تابىلادى. پسيحولوگيا تاريحى مەن حالىقتاردىڭ ساناسى كونتەكسىندە زەرتتەۋگە بايلانىستى بۇل باعىتتار باتىستا قالىپتاسىپ، سوڭعى ونجىلدىقتاردا رەسەيدە ءساتتى دامىپ كەلەدى.
نەلىكتەن تاريحشىلار پسيحولوگيانى ءبىلۋى كەرەك جانە تاريحي وتكەندى جاقسىراق زەرتتەۋ ءۇشىن بۇل عىلىمداردى قانداي تۇرعىدان بىرىكتىرۋ قاجەت؟ بەلگىلى ءجايت، تاريح عىلىمى حالىقتار اراسىندا بولعان سوعىستار مەن الەۋمەتتىك قاقتىعىستارمەن دە اينالىسادى. ءقازىردىڭ وزىندە، ياعني وركەنيەتتى ححI عاسىردا رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى جاۋلاستىق ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا باستالادى... وكىنىشكە وراي، ادامزات تاريحىندا كوپتەگەن قاقتىعىستار، گەنوسيدتەر، تەرروريزم ورىن الادى. ال سول سوعىستاردىڭ سەبەپتەرى مەن فاكتورلارىن تەرەڭىرەك تالداۋ ءۇشىن پسيحولوگيا عىلىمىنىڭ جەتىستىكتەرىن دە پايدالانۋ قاجەت. سونداي-اق قازاق حالقى ءوز تاريحىندا اشارشىلىق، ميگراسيالار، قۋعىن-سۇرگىن، ۇلتتىق كودتان ايىرۋ سياقتى تىم كوپ قاسىرەتتەردى باسىنان وتكەرگەنى داۋسىز.
كەزىندە اتاقتى پسيحولوگ ك.يۋنگ، سونىمەن بىرگە اقش پەن باتىس ەۋروپانىڭ «ترانسپەرسونالدى پسيحولوگيا» (transpersonal psychology) سالاسىنىڭ كەيىنگى ساراپشىلارى ءار ادامدا سانانىڭ جەكە قۇرامداس بولىگىنەن باسقا، تۇلعادان تىس (ورىسشا:«دوبيوگرافيچەسكيي») كومەسكى كومپونەنتتەرى بار ەكەنىن دالەلدەگەن بولاتىن، اتاپ ايتقاندا، ول – پرەناتالدىق (قۇرساقتاعى كەزەڭ) جانە «ۇجىمدىق» ەتنيكالىق سانا. كوبىنەسە ۇجىمدىق سانانىڭ وسى «قويمالارىندا» جيناقتالعان جاعىمسىز اقپاراتتار قازىرگى ۇرپاقتارىنىڭ سانا مەن مىنەز-قۇلىقتا «جاڭعىرىق» جاساي الادى (اتا-بابالاردىڭ العان پسيحولوگيالىق جاراقاتى، ىسكە اسپاعان اگرەسسيا جانە ت.ب. تۇرىندە). كەيدە قازىرگى ادامدار بويىندا بەيسانالىق، تۇسىنىكسىز ەموسيالار نەمەسە سۋيسيدتىك تەندەنسيالار پايدا بولۋى مۇمكىن، ولاردىڭ سەبەپتەرىن بەلگىلى ءبىر ادامنىڭ جەكە پسيحولوگياسى مەن ءومىربايانىنان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار گەنەتيكالىق كود، تۇتاستاي ەتنوستىڭ پسيحيكالىق پروبلەمالارىنان ىزدەۋ كەرەك.
جالپى، ءبىز كاسىبي تاريحشىلاردىڭ XX-XXI عاسىردىڭ باسىنداعى الەۋمەتتىك پسيحولوگيانىڭ، ترانسپەرسونالدى پسيحولوگيانىڭ نەگىزدەرىن ءبىلۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى ايتىپ وتىرمىز. سونىمەن، كازۇۋ-دا تاريحشىلارعا ارنالعان باكالاۆرياتتىڭ وقۋ جوسپارىندا «تاريحي پسيحولوگيا» بازالىق كۋرسى وقىتىلادى. جاس دوكتورانتتاردى دايارلاۋدا ءبىلىم ساپاسىنا كوپ كوڭىل ءبولىنىپ، «8D02206 – تاريح» ماماندىعى بويىنشا دوكتورانتۋرانىڭ وقۋ باعدارلاماسىنا سوڭعى جىلدارى «تاريحي پسيحولوگيا كونتەكسىندەگى قازاق ءدىلى (مەنتاليتەتى)» ءپانىن ەنگىزىپ، سىناقتان ءساتتى ءوتتى.
ءپانارالىق سيپاتتاعى «تاريحي پسيحولوگيا كونتەكستىندەگى قازاق ءدىلى» كۋرسىنىڭ مازمۇنىندا العاش رەت قازىرگى پسيحولوگيادان، ءدىل تەورياسىنان، مادەني انتروپولوگيادان زاماناۋي بىلىمدەردى قازاق تاريحى ماتەريالدارىندا قولدانۋعا تالپىنىس جاسالادى. كۋرستىڭ ەرەكشەلىگى جاڭا ادىستەمەدە، دەرەككوزدەرىنىڭ ارتۇرلىلىگىندە، شەتەلدىك زەرتتەۋلەردى كەڭىنەن پايدالانۋىندا.
تاريح ديناميكاسىندا قازاقتاردىڭ ۇجىمدىق وي-ساناسىن، مىنەز-قۇلىق مودەلدەرىن زەرتتەۋدە قازاق فولكلورىنىڭ ماتەريالدارى، كونە تۇركى ميفولوگياسى، كوشپەندىلەردىڭ اۋىزشا تاريحى، اقىن-اعارتۋشىلار شىعارمالارى بەلسەندى تۇردە پايدالانىلاتىنا كوڭىل اۋدارعانىمىز ءجون. سونىمەن بىرگە تۇركىلەر مەن قازاق حالقىنىڭ مەنتالدىق تاريحىنىڭ نەگىزگى سيپاتتامالارىن بەلگىلەۋ ماقساتىندا سينتەز، كريتيكالىق وڭدەۋ، گەرمەنيەۆتيكا، ت.ب. تاسىلدەر قولدانىلادى.
بۇل كۋرستىڭ قىزىقتى يدەيالارى – كوشپەلى جاۋىنگەردىڭ كونە تۇركى مەنتاليتەتىنىڭ يسلام فاكتورى مەن سوپىلىق اعىمنىڭ اسەرىنەن ازداپ وزگەرىپ، كۇردەلەندى دەگەن يدەيا؛ رەسەيدىڭ ايماقتى وتارلاۋ جانە جاڭا مودەلگە كۇشتەپ بەيىمدەلۋ ءداۋىرى ۇجىمدىق سانا ءۇشىن جاعىمسىز جانە سونىمەن بىرگە جاڭا مۇمكىندىكتەر دە اكەلەتىن فاكتور بولدى دەگەن تەزيس. سونداي-اق مىناداي ماڭىزدى قورىتىندى شىعادى: حالىقتىڭ ۇجىمدىق مەنتاليتەتى وتە-موتە كونسەرۆاتيۆتى قۇبىلىس بولعانىمەن (يۋنگ پسيحولوگياسىنان «ۇجىمدىق بەيسانانىڭ» كۇشى تۋرالى بەلگىلى)، سوعان قاراماستان، تاريحي كونتەكسىندە قاراستىرعان كەزدە ۇجىمدىق سانانىڭ بەلگىلى ترانسفورماسيالارى مەن مودەرنيزاسياسى ورىنا الاتىنى انىقتالادى. سوندىقتان اباي جانە «الاش» اعارتۋشىلارى بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە ەسكىرگەن ادەت-عۇرىپتار مەن ەسكى مەنتاليتەتتى قايتا قاراپ، جاڭاشىلدىقتى ۇستامدىلىقپەن قابىلداۋعا شاقىردى.
نازيرا نۇرتازينا،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي ات.قازۇۋ
قامزا اينۇر،
PhD دوكتورانت، ءال-فارابي ات.قازۇۋ
You Might Also Like
-
قالايدا حالىقتى وياتۋ، ونىڭ ساناسىنا، جۇرەگىنە، سەزىمىنە اسەر ەتۋ جولدارىن ىزدەگەن اقىن اينالىپ كەلگەندە، ۇلى اباي تاپقان سوقپاق، ورىس ادەبيەتى ۇلگىلەرىن پايدالانۋ، اۋدارما جاساۋ داستۇرىنە مويىنسىنا...
-
قازىرگى زاماندا «بالا تاربيەلەۋ» دەگەنىمىز نە؟ جەكە تۇلعانى تاربيەلەۋدە ەڭ ماڭىزدى ورىن الاتىن، ەڭ الدىمەن، اينالاسىنداعى ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقى مەن ءجۇرىس-تۇرىسى. ەڭ شەشۋشى ءرول اتقاراتى...
