احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ولەڭدەرى، ءومىربايانى
احمەت بايتۇرسىن ۇلى قازاقتىڭ ۇلى اعارتۋشىسى، ءىرى عالىم-لينگۆيست، تۇركىتانۋشى، اقىن، اۋدارماشى، ادەبيەت جيناۋشى ءھام زەرتتەۋشى، ءبىرقاتار وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىنىڭ اۆتورى. تۋعان جەرى بۇرىنعى تورعاي ۋەزىنىڭ توسىن بولىسى (قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ جانكەلدين اۋدانىنداعى اقكول اۋىلى).
باتىرلىقتى، بيلىكتى سالت قىلعان ءىرى مىنەزدى ادامدارى كوپ ورتادا تۋىپ-وسكەن احمەتتىڭ تاربيەسى مال باعىپ، كۇيبىڭ تىرلىك كەشكەن وزگە قازاقى ورتادان بولەكتەۋ ەدى. ادىلەتتى جاقتاۋ، قياناتقا توزبەۋ ndash اتادان بالاعا قالعان مۇرا سەكىلدى قاسيەت ەدى مۇندا. اۋلەتتىڭ ءىسىن ءتىزىپ، ارىگە بارماي-اق، بەرىدەن قايىرساق، اكەسى بايتۇرسىننىڭ پاراعا ساتىلىپ، اۋىلىنا قيانات جاساعان تورعاي ۋەزىنىڭ ناچالنيگى، كارى وياز اتانعان. ياكوۆليەۆتى ساباپ، باسىن جارۋى دا سول قاسيەتتىڭ قۇدىرەتى بولاتىن. وسى قاسيەت احمەتتى دە ءوز ورتاسىنان سۋىرىپ الىپ، كۇرەس جولىنا سالدى. پاتشا وكىمەتىنىڭ زۇلىم ساياساتىن، حالقىنا جاساپ وتىرعان كورەنەۋ زورلىق-زومبىلىعىن، قورلىعىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرىپ، جان باعىپ، جايىنا جۇرە المادى. بار وقىعانى: اۋىلداعى ەكى جىلدىق، ورىنبورداعى ءتورت جىلدىق مۇعالىمدەر مەكتەپتەرىمەن شەكتەلگەنىنە قاراماستان، وزگە وقىعان مىرزالار شەن ىزدەپ جۇرگەندە، قورلىققا شىداپ، قۇلدىققا كونىپ، ۇيقى باسقان قالىڭ قازاقتىڭ ۇلت نامىسىن جىرتىپ، ۇلتتىق ارىن جوقتاعان پاتشا زامانىندا جالعىز-اق احمەت ەدى. قازاقتىڭ ول ۋاقىتتاعى كەيبىر وقىعاندارى ۋەز، گۋبەرنيا سوتتارىنا كۇش سالىپ، ءتىلماش بولىپ، كەيبىرى ارىن ساتىپ، ۇلىقتىق ىزدەپ جۇرگەندە، احمەت قازاق ۇلتىنا جانىن اياماي قىزمەت قىلدى، حالىقتىڭ ارىن ىزدەپ، ءوزىنىڭ ويعا العان ءىسى ءۇشىن ءبىر باسىن بايگەگە تىكتى (س.سەيفۋللين). ول زامانا اعىمىمەن كەتپەي، وزگەلەر قۇساپ قازاق حالقىن باي، كەدەيگە بولمەي، تۇتاس جاقسى كوردى، نامىسىن بىردەي جىرتتى، ارىن بىرگە جوقتادى.
ول وتارشىلدىقتىڭ وزبىر ساياساتىنا قارسى حالىقتى وياتۋ ءۇشىن حالىقتى اعارتۋدان باسقا جول جوق ەكەنىن، ناداندىقپەن، قاراڭعىلىقپەن كۇرەسۋ كەرەكتىگىن تولىق ءتۇسىنىپ، بار عۇمىرىن وسى جولعا ارنادى. قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇستى ndash مۇقالمادى تۇرمەگە قامالدى ndash جاسىپ، جۇقارمادى. ءمۇعالىم بولىپ، بالا وقىتىپ، جاس ۇرپاقتىڭ كوزىن اشتى گازەت شىعارىپ، ماقالا جازىپ، ۇيقىداعى ۇلتىن وياتىپ، زامانا اڭعارىن ءتۇسىندىردى ولەڭ جازىپ، ماقسات-مۇددەسىن تانىتتى، ءتۇرلى قىزمەت ەتىپ، ۇلگى-ونەگە كورسەتتى. ول ءوزى اتقارعان ۇلكەندى-كىشىلى قىزمەتتى دە، ساباق بەرگەن مەكتەپتى دە، ماقالاسى مەن قازاق گازەتى
قازاق گازەتى بەتىندە قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق جانە مادەني مۇددە-قاجەتتىلىكتەرىن باتىل ءسوز ەتكەن ماتەريالدار ءجيى باسىلعان. سوندىقتان دا ول ءوز ءداۋىرىنىڭ بەدەلدى ورگانى سانالعان. العاشقى شىققان جىلىنىڭ سوڭىندا-اق ونىڭ 3000-نان استام جازدىرىپ الۋشىسى بولعان، ال جابىلار الدىندا ءوزىنىڭ باسپاحاناسى، كىتاپحاناسى جۇمىس ىستەگەن جانە تيراجى 8 مىڭعا جەتكەن.
قازاق گازەتى سوڭعى كەزگە دەيىن كەرتارتپا ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىلىق باسىلىم رەتىندە سيپاتتالىپ كەلدى. مۇنىڭ سىڭارجاقتىعى ءقازىر بەلگىلى بولىپ وتىر.
قازاق گازەتى بەتىندە باسىلعان قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك، ساياسي ومىرىنە قاتىستى كەيبىر ماتەريالدار، ەل بيلەۋشىلەردىڭ وزبىرلىعىن، پاراقورلىعىن اشكەرەلەگەن ماقالالار رەسمي ورگانداردىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ، ولار گازەت رەداكسياسىن ۇنەمى باقىلاۋعا الىپ، تىنتۋلەر جۇرگىزىپ وتىرعان. گۋبەرناتور مەن جاندارم باستىعى احمەت بايتۇرسىنوۆتى بىرنەشە رەت جاۋاپقا تارتىپ، ايىپ سالعان. مىسالى، قازاق گازەتىنىڭ 1914 جىلعى 80-ساىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ جازعان باس ماقالادا قازاق ايماعىن باسقارۋ ەرەجەلەرى قاتتى سىنالعانى ءۇشىن ورىنبور گۋبەرناتورى سۋحوملينوۆ رەداكتوردى 1500 سوم شتراف تولەۋ نەمەسە ءۇش ايعا تۇتقىنداۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى. 1500سوم شتراف تولەۋ گازەت تاعدىرى ءۇشىن اۋىرلىققا تۇسەتىن بولعاندىقتان ا. بايتۇرسىنوۆ دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلىعىنا قاراماستان پوليسياعا ءوزى بارىپ، ايىپ تولەۋدەن باس تارتاتىنىن، تۇرمەگە وتىرۋعا دايىن ەكەندىگىن ايتادى، 20 قازاندا ول تۇرمەگە الىنادى. بۇل جاعداي تۋرالى حابار تاراسىمەن-اق گازەت وقۋشىلارى اقشا جيناپ، ايىپتى تولەپ، 5 كۇننەن كەيىن ا.بايتۇرسىنوۆتى تۇرمەدەن بوساتىپ الادى، ءسويتىپ 1916 جىلى دا گازەت 3000 سوم ايىپ تولەگەن، سولاردىڭ ءبارىن دە گازەتتىڭ وقۋشىلارى، تىلەكتەستەرى كوتەرگەن. ولار بايتۇرسىنوۆتى تۇتقىنعا العىزباي، باسىلىمدى جاپتىرماي، اسا ىزگى مىنەزدەر تانىتقان.
ا. بايتۇرسىنوۆ باسقارۋىمەن شىعىپ تۇرعان قازاق گازەتى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني تاريحىندا ۇلكەن ورنى بار باسىلىم بولدى. 1923 جىلى مۇحتار اۋەزوۆ: ...قازاقتىڭ ەڭكەيگەن كارى، ەڭبەكتەگەن جاسىنا تۇگەلىمەن وي ءتۇسىرىپ، كۇزگى تاڭنىڭ سالقىن جەلىندەي شيرىقتىرعان، ەتەك-جەڭىن جيعىزعان قازاق گازەتى بولاتىن. ول گازەتىنىڭ جانى كىم ەدى؟ ىشىندەگى قاجىمايتىن قايرات، كەمىمەيتىن ەكپىن كىمنىڭ ەكپىنى ەدى؟ ول ەكپىن ۇيىقتاعان قازاقتى ايقايلاپ وياتۋعا زامان ەرىك بەرمەگەن سوڭ ماسا بولىپ تالاي ىزىڭداپ وياتامىن دەپ ۇزاق بەينەتتى مىندەت قىلىپ العان، احاڭنىڭ ەكپىنى بولاتىن - دەپ جازعان-دى. قازاق گازەتى 1917 جىلدىڭ شىلدە ايىنان الاش ۇيىمىنىڭ رەسمي ورگانىنا اينالدى دا، كوپ ۇزاماي تورعاي وبلىستىق سوۆەتتەرى سەزىنىڭ شەشىمىمەن جابىلدى.
احمەت بايتۇرسىنوۆتىىڭ ءومىربايانىن جۇكتەۋ
ولەڭدەرى، اۋدارمالارى
ادامدىق ديقانشىسى
التىن اتەش
اناما حات
ات
اقىن ىنىمە
بالىقشى مەن بالىق
ب ا ق
پوتانينگە
دانىشپان اليكتىڭ اجالى
ەسەك پەن ۇكى
دوستىما حات
ارىستان، كيىك ءھام تۇلكى
الا قويلار
اڭدارعا كەلگەن ىندەت
جادوۆسكايادان
جازۋشىنىڭ قاناعاتى
جاۋاپ حاتتان
جاۋعا تۇسكەننىڭ ءسوزى
اققۋ، شورتان ءھام شايان
اينا مەن مايمىل
ات پەن ەسەك
بۇلبۇل مەن ەسەك
وزەن مەن قاراسۋ
جيعان - تەرگەن
جۇباتۋ
جۇرتىما
ي. ب. جەزدەم حاتىنان
كوك ەسەكتەرگە
نابەك اتى
پۋشكين ۆولتەردەن
وقۋعا شاقىرۋ
سورلى بولعان مۇجىق
ءسوز يەسىنەن
تىلەك باتام
تارتۋ
تۋىسىما
عىلىم
قا... قالاسىنا
قازاق سالتى
قازاق قالپى
قازاقتىڭ بالا جۇباتۋ ولەڭى
قازدار
ەگىننىڭ باستارى
ەكى بوشكە
ەكى شىبىن
ەمەن مەن قامىس
جارلى باي
جاس اعاش
جۇرگىنشىلەر مەن يتتەر
زامانداستارىما
ءيتتىڭ دوستىعى
كىسى مەن ارىستان
كىسى مەن ايۋ
كىسى مەن كولەڭكە
مايمىل
مايمىل مەن كوزىلدىرىك
مالشى مەن ماسا
سارى شىمشىق
تۇلكى مەن قاراشەكپەن
شال مەن اجال
شال مەن جۇمىسكەر
شىمشىق پەن كوگەرشىن
قايىرشى مەن قىدىر
قارا بۇلت
قايىرىمدى تۇلكى
قارتايعان ارىستان
قارعا مەن تۇلكى
قاسقىر مەن مىسىق
قاسقىر مەن تىرنا
قاسقىر مەن قوزى
ۇلەس
وگىز بەن باقا
ن. ق. حانىمعا
قاپتەسەر مەن كورتىشقان
باتىرلىقتى، بيلىكتى سالت قىلعان ءىرى مىنەزدى ادامدارى كوپ ورتادا تۋىپ-وسكەن احمەتتىڭ تاربيەسى مال باعىپ، كۇيبىڭ تىرلىك كەشكەن وزگە قازاقى ورتادان بولەكتەۋ ەدى. ادىلەتتى جاقتاۋ، قياناتقا توزبەۋ ndash اتادان بالاعا قالعان مۇرا سەكىلدى قاسيەت ەدى مۇندا. اۋلەتتىڭ ءىسىن ءتىزىپ، ارىگە بارماي-اق، بەرىدەن قايىرساق، اكەسى بايتۇرسىننىڭ پاراعا ساتىلىپ، اۋىلىنا قيانات جاساعان تورعاي ۋەزىنىڭ ناچالنيگى، كارى وياز اتانعان. ياكوۆليەۆتى ساباپ، باسىن جارۋى دا سول قاسيەتتىڭ قۇدىرەتى بولاتىن. وسى قاسيەت احمەتتى دە ءوز ورتاسىنان سۋىرىپ الىپ، كۇرەس جولىنا سالدى. پاتشا وكىمەتىنىڭ زۇلىم ساياساتىن، حالقىنا جاساپ وتىرعان كورەنەۋ زورلىق-زومبىلىعىن، قورلىعىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرىپ، جان باعىپ، جايىنا جۇرە المادى. بار وقىعانى: اۋىلداعى ەكى جىلدىق، ورىنبورداعى ءتورت جىلدىق مۇعالىمدەر مەكتەپتەرىمەن شەكتەلگەنىنە قاراماستان، وزگە وقىعان مىرزالار شەن ىزدەپ جۇرگەندە، قورلىققا شىداپ، قۇلدىققا كونىپ، ۇيقى باسقان قالىڭ قازاقتىڭ ۇلت نامىسىن جىرتىپ، ۇلتتىق ارىن جوقتاعان پاتشا زامانىندا جالعىز-اق احمەت ەدى. قازاقتىڭ ول ۋاقىتتاعى كەيبىر وقىعاندارى ۋەز، گۋبەرنيا سوتتارىنا كۇش سالىپ، ءتىلماش بولىپ، كەيبىرى ارىن ساتىپ، ۇلىقتىق ىزدەپ جۇرگەندە، احمەت قازاق ۇلتىنا جانىن اياماي قىزمەت قىلدى، حالىقتىڭ ارىن ىزدەپ، ءوزىنىڭ ويعا العان ءىسى ءۇشىن ءبىر باسىن بايگەگە تىكتى (س.سەيفۋللين). ول زامانا اعىمىمەن كەتپەي، وزگەلەر قۇساپ قازاق حالقىن باي، كەدەيگە بولمەي، تۇتاس جاقسى كوردى، نامىسىن بىردەي جىرتتى، ارىن بىرگە جوقتادى.
ول وتارشىلدىقتىڭ وزبىر ساياساتىنا قارسى حالىقتى وياتۋ ءۇشىن حالىقتى اعارتۋدان باسقا جول جوق ەكەنىن، ناداندىقپەن، قاراڭعىلىقپەن كۇرەسۋ كەرەكتىگىن تولىق ءتۇسىنىپ، بار عۇمىرىن وسى جولعا ارنادى. قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇستى ndash مۇقالمادى تۇرمەگە قامالدى ndash جاسىپ، جۇقارمادى. ءمۇعالىم بولىپ، بالا وقىتىپ، جاس ۇرپاقتىڭ كوزىن اشتى گازەت شىعارىپ، ماقالا جازىپ، ۇيقىداعى ۇلتىن وياتىپ، زامانا اڭعارىن ءتۇسىندىردى ولەڭ جازىپ، ماقسات-مۇددەسىن تانىتتى، ءتۇرلى قىزمەت ەتىپ، ۇلگى-ونەگە كورسەتتى. ول ءوزى اتقارعان ۇلكەندى-كىشىلى قىزمەتتى دە، ساباق بەرگەن مەكتەپتى دە، ماقالاسى مەن قازاق گازەتى
قازاق گازەتى بەتىندە قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق جانە مادەني مۇددە-قاجەتتىلىكتەرىن باتىل ءسوز ەتكەن ماتەريالدار ءجيى باسىلعان. سوندىقتان دا ول ءوز ءداۋىرىنىڭ بەدەلدى ورگانى سانالعان. العاشقى شىققان جىلىنىڭ سوڭىندا-اق ونىڭ 3000-نان استام جازدىرىپ الۋشىسى بولعان، ال جابىلار الدىندا ءوزىنىڭ باسپاحاناسى، كىتاپحاناسى جۇمىس ىستەگەن جانە تيراجى 8 مىڭعا جەتكەن.
قازاق گازەتى سوڭعى كەزگە دەيىن كەرتارتپا ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىلىق باسىلىم رەتىندە سيپاتتالىپ كەلدى. مۇنىڭ سىڭارجاقتىعى ءقازىر بەلگىلى بولىپ وتىر.
قازاق گازەتى بەتىندە باسىلعان قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك، ساياسي ومىرىنە قاتىستى كەيبىر ماتەريالدار، ەل بيلەۋشىلەردىڭ وزبىرلىعىن، پاراقورلىعىن اشكەرەلەگەن ماقالالار رەسمي ورگانداردىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ، ولار گازەت رەداكسياسىن ۇنەمى باقىلاۋعا الىپ، تىنتۋلەر جۇرگىزىپ وتىرعان. گۋبەرناتور مەن جاندارم باستىعى احمەت بايتۇرسىنوۆتى بىرنەشە رەت جاۋاپقا تارتىپ، ايىپ سالعان. مىسالى، قازاق گازەتىنىڭ 1914 جىلعى 80-ساىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ جازعان باس ماقالادا قازاق ايماعىن باسقارۋ ەرەجەلەرى قاتتى سىنالعانى ءۇشىن ورىنبور گۋبەرناتورى سۋحوملينوۆ رەداكتوردى 1500 سوم شتراف تولەۋ نەمەسە ءۇش ايعا تۇتقىنداۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى. 1500سوم شتراف تولەۋ گازەت تاعدىرى ءۇشىن اۋىرلىققا تۇسەتىن بولعاندىقتان ا. بايتۇرسىنوۆ دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلىعىنا قاراماستان پوليسياعا ءوزى بارىپ، ايىپ تولەۋدەن باس تارتاتىنىن، تۇرمەگە وتىرۋعا دايىن ەكەندىگىن ايتادى، 20 قازاندا ول تۇرمەگە الىنادى. بۇل جاعداي تۋرالى حابار تاراسىمەن-اق گازەت وقۋشىلارى اقشا جيناپ، ايىپتى تولەپ، 5 كۇننەن كەيىن ا.بايتۇرسىنوۆتى تۇرمەدەن بوساتىپ الادى، ءسويتىپ 1916 جىلى دا گازەت 3000 سوم ايىپ تولەگەن، سولاردىڭ ءبارىن دە گازەتتىڭ وقۋشىلارى، تىلەكتەستەرى كوتەرگەن. ولار بايتۇرسىنوۆتى تۇتقىنعا العىزباي، باسىلىمدى جاپتىرماي، اسا ىزگى مىنەزدەر تانىتقان.
ا. بايتۇرسىنوۆ باسقارۋىمەن شىعىپ تۇرعان قازاق گازەتى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني تاريحىندا ۇلكەن ورنى بار باسىلىم بولدى. 1923 جىلى مۇحتار اۋەزوۆ: ...قازاقتىڭ ەڭكەيگەن كارى، ەڭبەكتەگەن جاسىنا تۇگەلىمەن وي ءتۇسىرىپ، كۇزگى تاڭنىڭ سالقىن جەلىندەي شيرىقتىرعان، ەتەك-جەڭىن جيعىزعان قازاق گازەتى بولاتىن. ول گازەتىنىڭ جانى كىم ەدى؟ ىشىندەگى قاجىمايتىن قايرات، كەمىمەيتىن ەكپىن كىمنىڭ ەكپىنى ەدى؟ ول ەكپىن ۇيىقتاعان قازاقتى ايقايلاپ وياتۋعا زامان ەرىك بەرمەگەن سوڭ ماسا بولىپ تالاي ىزىڭداپ وياتامىن دەپ ۇزاق بەينەتتى مىندەت قىلىپ العان، احاڭنىڭ ەكپىنى بولاتىن - دەپ جازعان-دى. قازاق گازەتى 1917 جىلدىڭ شىلدە ايىنان الاش ۇيىمىنىڭ رەسمي ورگانىنا اينالدى دا، كوپ ۇزاماي تورعاي وبلىستىق سوۆەتتەرى سەزىنىڭ شەشىمىمەن جابىلدى.
احمەت بايتۇرسىنوۆتىىڭ ءومىربايانىن جۇكتەۋ
ولەڭدەرى، اۋدارمالارى
ادامدىق ديقانشىسى
التىن اتەش
اناما حات
ات
اقىن ىنىمە
بالىقشى مەن بالىق
ب ا ق
پوتانينگە
دانىشپان اليكتىڭ اجالى
ەسەك پەن ۇكى
دوستىما حات
ارىستان، كيىك ءھام تۇلكى
الا قويلار
اڭدارعا كەلگەن ىندەت
جادوۆسكايادان
جازۋشىنىڭ قاناعاتى
جاۋاپ حاتتان
جاۋعا تۇسكەننىڭ ءسوزى
اققۋ، شورتان ءھام شايان
اينا مەن مايمىل
ات پەن ەسەك
بۇلبۇل مەن ەسەك
وزەن مەن قاراسۋ
جيعان - تەرگەن
جۇباتۋ
جۇرتىما
ي. ب. جەزدەم حاتىنان
كوك ەسەكتەرگە
نابەك اتى
پۋشكين ۆولتەردەن
وقۋعا شاقىرۋ
سورلى بولعان مۇجىق
ءسوز يەسىنەن
تىلەك باتام
تارتۋ
تۋىسىما
عىلىم
قا... قالاسىنا
قازاق سالتى
قازاق قالپى
قازاقتىڭ بالا جۇباتۋ ولەڭى
قازدار
ەگىننىڭ باستارى
ەكى بوشكە
ەكى شىبىن
ەمەن مەن قامىس
جارلى باي
جاس اعاش
جۇرگىنشىلەر مەن يتتەر
زامانداستارىما
ءيتتىڭ دوستىعى
كىسى مەن ارىستان
كىسى مەن ايۋ
كىسى مەن كولەڭكە
مايمىل
مايمىل مەن كوزىلدىرىك
مالشى مەن ماسا
سارى شىمشىق
تۇلكى مەن قاراشەكپەن
شال مەن اجال
شال مەن جۇمىسكەر
شىمشىق پەن كوگەرشىن
قايىرشى مەن قىدىر
قارا بۇلت
قايىرىمدى تۇلكى
قارتايعان ارىستان
قارعا مەن تۇلكى
قاسقىر مەن مىسىق
قاسقىر مەن تىرنا
قاسقىر مەن قوزى
ۇلەس
وگىز بەن باقا
ن. ق. حانىمعا
قاپتەسەر مەن كورتىشقان
You Might Also Like
-
العاشقى قوڭىراۋ 1 - قىركۇيەك – ءبىلىم كۇنىنە ارنالعان سالتاناتتى جيىن
-
ساباقتىڭ ماقساتى:باعدارلاما بويىنشا بەرىلگەن تىلدىك ماتەريالدى قانشالىقتى مەڭگەرگەندىگىن ءبىلۋ ماقساتىندا ءتۇرلى جاتتىعۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ. ءتىل ۇيرەنۋشىلەردىڭ وي - ءورىسىن دامىتۋ ماقساتىندا جاتتالعان...
