«بالا كوڭىلدىڭ گ ۇلى، كوزدىڭ نۇرى...» ەسسە
«بالا كوڭىلدىڭ گ ۇلى، كوزدىڭ نۇرى...» ەسسە
بالا دەگەن - بالداي ءتاتتى بالاپان
سەندە وعان جىلى كوزبەن قاراساڭ
ءومىردىڭ ول كۇن شۋاعى تاراعان
«بالا كوڭىلدىڭ گ ۇلى، كوزدىڭ نۇرى» - دەگەن جاقسى ءسوز بار قازاقتا. قازاق اتامىز بالا دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويىپ، بارىن الدىنا توسىپ، ەشكىمنەن كەم قالماي وسۋىنە بارلىق جاقسى ارەكەتتەردى جاساعان. ءتىپتى «بالامنىڭ تابانىنا كىرگەن شوڭگە مەنىڭ ماڭدايىما كىرسىن» - دەپ بالاسىنا ەش جاماندىقتى جۋىتپاي، قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقتىرماي وسىرگەن. بالانىن كوككە كوتەرىپ، تورگە شىعارىپ، ەرەكشە قۇرمەتتەگەن سول بابالارىمىز، بالا تاربيەسىنە كوپ كوڭىل بولگەن. جاستايىنان جاقسى ادەتتەرگە باۋلىپ، وسە كەلە ماڭىزدى شارۋالارعا ارالاستىرىپ، ونەگەلى تاربيە بەرۋگە تىرىسقان. بالانىڭ تيتتەيىنەن ءتاتتى قىلىقتارىن قىزىقتاپ، جاقسىلىقتارىنا قۋانىپ، مەرەيلەرىن اسىرعان.
بالا قۋانىشى قاشان دا جۇرەكتى دە جاندى دا جىلىتادى. جۇزگە ەرەكسىز كۇلكى مەن شاتىق سىيلايدى. ال ءوز قۋانىشىمەن باسقالاردى قۋانتاتىن بالا باقىتى ءار ادامدى تولعاندىرۋى كەرەك ەمەس پە؟ بالالىق شاق ەڭ تازا، كىرشىكسىز، قيسىنسىز كەزەڭ. «باقىت دەگەن – مەنىڭ بالا كۇندەرىم» دەپ مۇقاعالي ماقاتايەۆ جىرلاعانداي، بالالىق اركىمنىڭ جادىندا قىزىقتارمەن، شات - شادىمان ويىن، رياسىز كۇلكىمەن ەستە قالادى. ويىن بالاسى ءۇشىن ويىنىنان ارتىق قىزىق جوق.
بالا دەگەن ءومىر ءسانى قالاساڭ! - ءوز ماماندىعىم تۋرالى ءسوز قوزعاسام، وسى ءبىر ولەڭ شۋماعى كەلىپ ءتىل ۇشىما كۇرمەلەدى. بۇل ءسوزدى مەن جاي عانا ايتا سالمايمىن، ويتكەنى بۇلاي ايتۋىم - ماعان ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. بالاباقشادا بالا تاربيەلەپ، تاربيەشى بولۋ جاي عانا ماماندىق ەمەس. ول - ادام باعدارشىسى. مەن بالالاردى اتا - انالاردىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، دۇرىس باعىت باعدار بەرسەم - بۇل مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ەڭ شىنايى، ءارى عاجايىپ ءمانى. مەن كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ساۋلەتشىسىمىن. مەن مۇنى ماقتانىش سەزىممەن ايتا الامىن. مەنىڭ تاربيەلەنۋشىلەرىم ەگەمەن ەلدىڭ، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تولىققاندى ازاماتى بولىپ شىقسا، ودان ارتىق مەندە ارمان بولماس ەدى. وسىندايدا، «ۇستاز - ۇلىق ەمەس، ۇلى قىزمەت»- دەگەن ب. مومىش ۇلىنىڭ كەرەمەت دانا سوزدەرىن ەسىمە الامىن. باستى كاسىبي ۇستانىمىم رەتىندە ماقساتىمدى التىن قازىققا بايلاپ كەلەمىن. «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، تاربيە بەرۋ كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى»- دەگەن ءابۋ - ناسىر ءال فارابي. بىزدەر بالالاردى مەكتەپكە دەيىنگى جاستا ىرگەتاسىن قالاي مىقتى ەتىپ قالاساق، كەلەشەكتە ولاردىڭ بولاشاعىنىڭ بارلىعى وسى ىرگەتاستان تاۋەلدى بولار. سوندىقتان، ءار - ءبىر تاربيەشىنىڭ موينىندا قانشا ءسابيدىڭ بولاشاق ءومىرى جاۋاپتى. سول سەبەپتى تاربيەشىلەر بالانى تاربيەلەۋدە ەڭ الدىمەن ولاردىڭ اتا - انالارىمەن تىعىز قارىم قاتىناستا بولۋى كەرەك. بالانى تاربيەلەۋ مەن دامىتۋ ماقساتىندا وتباسى مەن بالاباقشا ىنتىماقتاستىعىن جۇزەگە اسىرعان ءجون بولار. سونىمەن قاتار، وسى مەكەمەدە ءار ءبىر بالانىڭ جەكە باسىنىڭ بەيىمدىلىگىن، قىزىعۋشىلىقتارى مەن قاجەتتىلىكتەرىن دامىتۋ نەگىز بولىپ تابىلادى.
الدىمىزداعى ءار - ءبىر بالا قايتالانباس ءبىر الەم دەسەك سول الەمگە تەرەڭ ءۇڭىلىپ، بالانىڭ باسقاعا ۇقسامايتىن ەرەكشە قاسيەتتەرىن تانۋ، ونىڭ جۇرەگىنە جان دۇنيەسىنە جول تابا ءبىلۋ بىزدەردىڭ بورىشىمىز. بالانى جاقسى كورۋ، ونىڭ ءومىر ءسۇرۋ ورتاسىن كوڭىلدى، قىزىقتى ەتىپ ۇيىمداستىرۋ، بالانىڭ بويىنان بالالىق شاعىن زەردەلى كوزبەن كورۋ - بۇل دا ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. «بالالىق شاعى - پاتشانىڭ تاعى» - دەگەن اتا - بابامىز ايتقانداي بالالاردىڭ بالالىق شاعىن ءوز جاستارىنا ساي ۇيىمداستىرىپ، جۇزەگە اسىرۋ ءبىزدىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىمىز.
مەكتەپكە دەيىنگى جاستاعى بالالار ەرەسەكتەرمەن قارىم - قاتىناس جاساۋعا وتە ىقىلاستى بولادى، ءار ءتۇرلى سۇراقتار قويىپ، سول سۇراقتارىنا جاۋاپتار تالاپ ەتىپ بەلسەندىلىك تانىتادى. ولار «وسىندا جانە ءقازىر» ۇستانىمى بويىنشا ارەكەت ەتەدى، سول سەبەپتى ولارعا توزىمدىلىكپەن جانە شىدامدىلىقپەن ال، باستىسى ولارعا دەگەن ءوز جىلى سەزىمدەرىمىزدى اياماي، كوڭىلدەرىن اۋلاۋ دا، بىزدەردىڭ مىندەتىمىز. ال، وسىنىڭ بارلىعىن مىندەتسىنبەي، شىن كوڭىلمەن جاساعان كۇندە، جەتەكشى ءىس - ارەكەت بولىپ تابىلادى. بالانى شىن كوڭىلىڭىزبەن جاقسى كورىڭىز، ولارعا كوپ كوڭىل ءبولىپ، اڭگىمەلەسۋگە، ەرتەگىلەر ايتۋعا اسىعىڭىز، جالىقپاڭىزدار.
بالالاردىڭ بويىنان كەمشىلىك ەمەس، جەتىستىك ىزدەڭىز، جاقسى ىستەرىن دەر كەزىندە باعالاپ، قولپاشتاپ، ىنتالاندىرۋدى دا ۇمىتپاڭىز. بالا جۇرەگى نازىك، كوڭىلى پاك ەكەنىن ەستەن شىعارماڭىز. بالا - وزىندىك الەمى بار عاجايىپ جەكە تۇلعا. وعان ءسىزدىڭ كوز قاراسىڭىز، جىلى جۇرەگىڭىز، ىستىق ىقىلاسىڭىز وتە قاجەت، - «بالا كوڭىلدىڭ گ ۇلى، كوزدىڭ نۇرى». تاربيە ساپاسى - تاربيەشى قىزمەتىنىڭ جەمىسى. وسى ءبىر «بالالار الەمىنىڭ تەڭىزىنە» ءبىر بويلاسام، ەشقاشان ماماندىعىمدى وزگەرتكىم كەلمەيدى. ويتكەنى، بالا - پاك، بالا - تاپ - تازا ءمولدىر بۇلاقتىڭ باستاۋى سياقتى. كوزىن اشىپ، تۇنىعىنا قانۋ ءۇشىن تاربيەشى دە جىلى جۇرەك، ايالى الاقان جانە تاربيەشىگە ءتان ەڭ ءبىرىنشى قاسيەت - بالانى قۇرمەتتەۋ سەزىمى بولۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىم. فرانسۋز اعارتۋشىسى جان - جاك رۋسسو «بالا تۋعاندا اق قاعازداي تاپ تازا بولادى، ونىڭ ۇستىنە شيمايدا قالاي سالساڭ، قاعاز بەتىنە سولاي تۇسەدى، بالا تاربيەسى دە سولاي سياقتى، ءوزىڭ قالاي تاربيەلەسەڭ ول سولاي تاربيەلەنەدى» - دەگەن ناقىل ءسوز وسى بالاباقشا جاسىنداعى بالالارعا ارنالىپ ايتىلعانداي.
قورىتىندىلاي كەلە بالاباقشا تاربيەشىسى ەڭ وزىق پەداگوگ، پسيحولوگ جانە اسقان دارىن يەسى بولۋ كەرەكتىگىنە كوز جەتكىزدىم. كىشكەنتاي بالا زەيىنىن دامىتىپ، جەكە تۇلعاعا اينالدىرۋ ءار تاربيەشىنىڭ باستى مىندەتى. سوندىقتان بالا جۇرەگىنە جىلۋلىق ۇيالاتىپ، قابىلەتىمەن دارىنىن اشۋ ءار تاربيەشىنىڭ الدىنا قويىلعان ەڭ باستى مىندەتى دەپ تۇسىنەمىن.
«اكە – اسقار تاۋ، انا – باۋىرىنداعى بۇلاق، بالا – جاعاسىنداعى قۇراق» دەپ دانا حالقىمىز ايتقانداي، بالا تاربيەسىندە اتا - انانىڭ ءرولى ماڭىزدى. ال، بالانىڭ وتباسىن، ەلىن ءسۇيىپ وسۋىنە جانە جاقسى ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا قوعام بولىپ ىقپال ەتسەك – بۇل بولاشاعىمىزعا جاسالعان ىزگى ءىس.
قاراعاندى وبلىسى، ساتبايەۆ قالاسى
«№7 «الپامىس» بوبەكجاي بالاباقشاسى» كمقك
تاربيەشى اسانوۆا ساۋلە تۋرسۋنوۆنا
بالا دەگەن - بالداي ءتاتتى بالاپان
سەندە وعان جىلى كوزبەن قاراساڭ
ءومىردىڭ ول كۇن شۋاعى تاراعان
«بالا كوڭىلدىڭ گ ۇلى، كوزدىڭ نۇرى» - دەگەن جاقسى ءسوز بار قازاقتا. قازاق اتامىز بالا دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويىپ، بارىن الدىنا توسىپ، ەشكىمنەن كەم قالماي وسۋىنە بارلىق جاقسى ارەكەتتەردى جاساعان. ءتىپتى «بالامنىڭ تابانىنا كىرگەن شوڭگە مەنىڭ ماڭدايىما كىرسىن» - دەپ بالاسىنا ەش جاماندىقتى جۋىتپاي، قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقتىرماي وسىرگەن. بالانىن كوككە كوتەرىپ، تورگە شىعارىپ، ەرەكشە قۇرمەتتەگەن سول بابالارىمىز، بالا تاربيەسىنە كوپ كوڭىل بولگەن. جاستايىنان جاقسى ادەتتەرگە باۋلىپ، وسە كەلە ماڭىزدى شارۋالارعا ارالاستىرىپ، ونەگەلى تاربيە بەرۋگە تىرىسقان. بالانىڭ تيتتەيىنەن ءتاتتى قىلىقتارىن قىزىقتاپ، جاقسىلىقتارىنا قۋانىپ، مەرەيلەرىن اسىرعان.
بالا قۋانىشى قاشان دا جۇرەكتى دە جاندى دا جىلىتادى. جۇزگە ەرەكسىز كۇلكى مەن شاتىق سىيلايدى. ال ءوز قۋانىشىمەن باسقالاردى قۋانتاتىن بالا باقىتى ءار ادامدى تولعاندىرۋى كەرەك ەمەس پە؟ بالالىق شاق ەڭ تازا، كىرشىكسىز، قيسىنسىز كەزەڭ. «باقىت دەگەن – مەنىڭ بالا كۇندەرىم» دەپ مۇقاعالي ماقاتايەۆ جىرلاعانداي، بالالىق اركىمنىڭ جادىندا قىزىقتارمەن، شات - شادىمان ويىن، رياسىز كۇلكىمەن ەستە قالادى. ويىن بالاسى ءۇشىن ويىنىنان ارتىق قىزىق جوق.
بالا دەگەن ءومىر ءسانى قالاساڭ! - ءوز ماماندىعىم تۋرالى ءسوز قوزعاسام، وسى ءبىر ولەڭ شۋماعى كەلىپ ءتىل ۇشىما كۇرمەلەدى. بۇل ءسوزدى مەن جاي عانا ايتا سالمايمىن، ويتكەنى بۇلاي ايتۋىم - ماعان ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. بالاباقشادا بالا تاربيەلەپ، تاربيەشى بولۋ جاي عانا ماماندىق ەمەس. ول - ادام باعدارشىسى. مەن بالالاردى اتا - انالاردىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، دۇرىس باعىت باعدار بەرسەم - بۇل مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ەڭ شىنايى، ءارى عاجايىپ ءمانى. مەن كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ساۋلەتشىسىمىن. مەن مۇنى ماقتانىش سەزىممەن ايتا الامىن. مەنىڭ تاربيەلەنۋشىلەرىم ەگەمەن ەلدىڭ، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تولىققاندى ازاماتى بولىپ شىقسا، ودان ارتىق مەندە ارمان بولماس ەدى. وسىندايدا، «ۇستاز - ۇلىق ەمەس، ۇلى قىزمەت»- دەگەن ب. مومىش ۇلىنىڭ كەرەمەت دانا سوزدەرىن ەسىمە الامىن. باستى كاسىبي ۇستانىمىم رەتىندە ماقساتىمدى التىن قازىققا بايلاپ كەلەمىن. «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، تاربيە بەرۋ كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى»- دەگەن ءابۋ - ناسىر ءال فارابي. بىزدەر بالالاردى مەكتەپكە دەيىنگى جاستا ىرگەتاسىن قالاي مىقتى ەتىپ قالاساق، كەلەشەكتە ولاردىڭ بولاشاعىنىڭ بارلىعى وسى ىرگەتاستان تاۋەلدى بولار. سوندىقتان، ءار - ءبىر تاربيەشىنىڭ موينىندا قانشا ءسابيدىڭ بولاشاق ءومىرى جاۋاپتى. سول سەبەپتى تاربيەشىلەر بالانى تاربيەلەۋدە ەڭ الدىمەن ولاردىڭ اتا - انالارىمەن تىعىز قارىم قاتىناستا بولۋى كەرەك. بالانى تاربيەلەۋ مەن دامىتۋ ماقساتىندا وتباسى مەن بالاباقشا ىنتىماقتاستىعىن جۇزەگە اسىرعان ءجون بولار. سونىمەن قاتار، وسى مەكەمەدە ءار ءبىر بالانىڭ جەكە باسىنىڭ بەيىمدىلىگىن، قىزىعۋشىلىقتارى مەن قاجەتتىلىكتەرىن دامىتۋ نەگىز بولىپ تابىلادى.
الدىمىزداعى ءار - ءبىر بالا قايتالانباس ءبىر الەم دەسەك سول الەمگە تەرەڭ ءۇڭىلىپ، بالانىڭ باسقاعا ۇقسامايتىن ەرەكشە قاسيەتتەرىن تانۋ، ونىڭ جۇرەگىنە جان دۇنيەسىنە جول تابا ءبىلۋ بىزدەردىڭ بورىشىمىز. بالانى جاقسى كورۋ، ونىڭ ءومىر ءسۇرۋ ورتاسىن كوڭىلدى، قىزىقتى ەتىپ ۇيىمداستىرۋ، بالانىڭ بويىنان بالالىق شاعىن زەردەلى كوزبەن كورۋ - بۇل دا ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. «بالالىق شاعى - پاتشانىڭ تاعى» - دەگەن اتا - بابامىز ايتقانداي بالالاردىڭ بالالىق شاعىن ءوز جاستارىنا ساي ۇيىمداستىرىپ، جۇزەگە اسىرۋ ءبىزدىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىمىز.
مەكتەپكە دەيىنگى جاستاعى بالالار ەرەسەكتەرمەن قارىم - قاتىناس جاساۋعا وتە ىقىلاستى بولادى، ءار ءتۇرلى سۇراقتار قويىپ، سول سۇراقتارىنا جاۋاپتار تالاپ ەتىپ بەلسەندىلىك تانىتادى. ولار «وسىندا جانە ءقازىر» ۇستانىمى بويىنشا ارەكەت ەتەدى، سول سەبەپتى ولارعا توزىمدىلىكپەن جانە شىدامدىلىقپەن ال، باستىسى ولارعا دەگەن ءوز جىلى سەزىمدەرىمىزدى اياماي، كوڭىلدەرىن اۋلاۋ دا، بىزدەردىڭ مىندەتىمىز. ال، وسىنىڭ بارلىعىن مىندەتسىنبەي، شىن كوڭىلمەن جاساعان كۇندە، جەتەكشى ءىس - ارەكەت بولىپ تابىلادى. بالانى شىن كوڭىلىڭىزبەن جاقسى كورىڭىز، ولارعا كوپ كوڭىل ءبولىپ، اڭگىمەلەسۋگە، ەرتەگىلەر ايتۋعا اسىعىڭىز، جالىقپاڭىزدار.
بالالاردىڭ بويىنان كەمشىلىك ەمەس، جەتىستىك ىزدەڭىز، جاقسى ىستەرىن دەر كەزىندە باعالاپ، قولپاشتاپ، ىنتالاندىرۋدى دا ۇمىتپاڭىز. بالا جۇرەگى نازىك، كوڭىلى پاك ەكەنىن ەستەن شىعارماڭىز. بالا - وزىندىك الەمى بار عاجايىپ جەكە تۇلعا. وعان ءسىزدىڭ كوز قاراسىڭىز، جىلى جۇرەگىڭىز، ىستىق ىقىلاسىڭىز وتە قاجەت، - «بالا كوڭىلدىڭ گ ۇلى، كوزدىڭ نۇرى». تاربيە ساپاسى - تاربيەشى قىزمەتىنىڭ جەمىسى. وسى ءبىر «بالالار الەمىنىڭ تەڭىزىنە» ءبىر بويلاسام، ەشقاشان ماماندىعىمدى وزگەرتكىم كەلمەيدى. ويتكەنى، بالا - پاك، بالا - تاپ - تازا ءمولدىر بۇلاقتىڭ باستاۋى سياقتى. كوزىن اشىپ، تۇنىعىنا قانۋ ءۇشىن تاربيەشى دە جىلى جۇرەك، ايالى الاقان جانە تاربيەشىگە ءتان ەڭ ءبىرىنشى قاسيەت - بالانى قۇرمەتتەۋ سەزىمى بولۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىم. فرانسۋز اعارتۋشىسى جان - جاك رۋسسو «بالا تۋعاندا اق قاعازداي تاپ تازا بولادى، ونىڭ ۇستىنە شيمايدا قالاي سالساڭ، قاعاز بەتىنە سولاي تۇسەدى، بالا تاربيەسى دە سولاي سياقتى، ءوزىڭ قالاي تاربيەلەسەڭ ول سولاي تاربيەلەنەدى» - دەگەن ناقىل ءسوز وسى بالاباقشا جاسىنداعى بالالارعا ارنالىپ ايتىلعانداي.
قورىتىندىلاي كەلە بالاباقشا تاربيەشىسى ەڭ وزىق پەداگوگ، پسيحولوگ جانە اسقان دارىن يەسى بولۋ كەرەكتىگىنە كوز جەتكىزدىم. كىشكەنتاي بالا زەيىنىن دامىتىپ، جەكە تۇلعاعا اينالدىرۋ ءار تاربيەشىنىڭ باستى مىندەتى. سوندىقتان بالا جۇرەگىنە جىلۋلىق ۇيالاتىپ، قابىلەتىمەن دارىنىن اشۋ ءار تاربيەشىنىڭ الدىنا قويىلعان ەڭ باستى مىندەتى دەپ تۇسىنەمىن.
«اكە – اسقار تاۋ، انا – باۋىرىنداعى بۇلاق، بالا – جاعاسىنداعى قۇراق» دەپ دانا حالقىمىز ايتقانداي، بالا تاربيەسىندە اتا - انانىڭ ءرولى ماڭىزدى. ال، بالانىڭ وتباسىن، ەلىن ءسۇيىپ وسۋىنە جانە جاقسى ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا قوعام بولىپ ىقپال ەتسەك – بۇل بولاشاعىمىزعا جاسالعان ىزگى ءىس.
قاراعاندى وبلىسى، ساتبايەۆ قالاسى
«№7 «الپامىس» بوبەكجاي بالاباقشاسى» كمقك
تاربيەشى اسانوۆا ساۋلە تۋرسۋنوۆنا
You Might Also Like
-
ءماتىننىڭ قۇرىلىمدىق بولىكتەرىماتىننىڭ قۇرىلىمدىق بولىكتەرى (وسپان)سۋرەتپەن تانىستىرامىن. ءماتىن جانە ونىڭ تۇرلەرىماتىن جانە ونىڭ تۇرلەرى (سۋرەتشى مارات)ديالوگ جازا الامىن سويلەم دەگەنىمىز نە؟ءۇزىلىس ...
-
ۇزاقمەرزىمدى جوسپار ءبولىمى. زاتتار تاسىمالىمەكتەپ:كۇنى:ءمۇعالىمنىڭ ەسىمى:سىنىپ: 9قاتىسقاندار سانى:قاتىسپاعاندار سانى:ساباقتىڭ تاقىرىبى:§15. فلوەما بويىنشا زات تاسىمالىنا سىرتقى فاكتورلاردىڭاسەرىسابا...
