باستاۋىش سىنىپتاردا كەمبريدج تاسىلىمەن وقىتۋدىڭ تيىمدىلىگى
ەلىمىزدە بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق تۇرلەندىرۋلەر ادامزاتتىڭ بارلىق سالالارىنا ەلەۋلى وزەرتۋلەر ەنگىزدى. اسىرەسە بۇل ءبىلىم سالاسىنا ايتارلىقتاي ىقپال ەتتى. ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداعان جولداۋىندا ءبىلىم ماسەلەسىنە ناقتى توقتالىپ، الدىمىزعا مىندەتتەر قويدى. دامىعان مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنان كورىنۋىمىز ءۇشىن ءبىز ساۋاتتىلىعى جوعارى ماماندار دايىنداۋمىز كەرەكتىگىن ايتتى.
ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى دامۋ ءىس - ارەكەتى — ءبىلىم مازمۇنى مەن ساپاسىن ارتتىرۋ، ءبىلىم بەرۋدە جاڭاشا پەداگوگيكالىق كوزقاراس قالىپتاستىرۋ سەكىلدى كەشەندى شارالارعا بايلانىستى. قولداۋدى قاجەت ەتەتىن بۇگىنگى كۇننىڭ ءبىلىمىنىڭ ورنىنا ەلىمىزدى العا تارتاتىن، جاستارىمىزدى دۇرىس جولعا باعىتتايتىن يننوۆاسيالىق ءبىلىم كەرەك. سول سەبەپتەن دە، نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەبى مەن كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىلىم فاكۋلتەتى اراسىنداعى بىرلەسىپ جاساعان ءۇش ايلىق باعدارلامانىڭ ماڭىزى زور. بۇل باعدارلامادان ءبىز وقۋشىلاردىڭ ءوز بەتىنشە وقىپ، ۇيرەنىپ، ناتيجەسىندە ءوز پىكىرىن ەركىن جەتكىزە الاتىن، دامىعان، ىنتالى، بىلىمگە قۇشتارلى، ماقسات قويا بىلەتىن تۇلعانىڭ قالىپتاسقانىن كۇتەمىز.
ۇلى قازاق پەداگوگى ى. ءالتىنساريننىڭ ايتقانىنداي ءمۇعالىم — مەكتەپ جۇرەگى بولسا، ونىڭ وقۋشىلاردى تاربيەلەۋ، دامىتۋعا باعىتتالعان سىنىپتاعى كۇندەلىكتى جۇمىسى وقىتۋ ۇدەرىسى مەن وقۋشىلاردىڭ وقۋ ناتيجەلەرىنە وڭ ىقپال ەتەدى (Barber and Mourshad، 2007). ۇسىنىلىپ وتىرعان باعدارلامانىڭ نەگىزگى يدەياسى سىندارلى وقىتۋ تەورياسىنا نەگىزدەلىپ وتىر. سوندىقتان دا وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتى، قالىپتاساتىن بىلىمدەرى جان جاقتان جيناعان (مۇعالىمنەن، دوستارىنان، ينتەرنەتتەن، كىتاپتان، ت. ب.) اقپاراتتارىنا نەگىزدەلەدى. ءداستۇرلى وقىتۋ كەزىندە وقۋشىنىڭ العان بىلىمدەرى مەحانيكالىق تۇردە ەستە ساقتالىنىپ، كەيبىر جەردە ۇتىمدى پايدالانىلادى، ءبىراق، ءمانى تەرەڭ مەڭگەرىلمەگەندىكتەن وقۋشىلار ونى ومىردە ءتيىمدى پايدالانبايدى. سول سەبەپتەن، وقۋشىلاردىڭ قالاي وقۋ كەرەكتىگىنە، ءتۇسىنۋ قابىلەتىن دامىتىپ، ونى كەرەك كەزدە پايدالانا بىلەتىن، ويىن ناقتى جەتكىزە الاتىن، كوزقاراسى دامىعان، جىگەرلى تۇلعانىڭ قالىپتاسۋىن قامتاماسىز ەتۋ — اتالمىش تەوريانىڭ نەگىزگى ماقساتى.
ءبىز كەڭەس ۇكىمەتى كەزىنەن باستاۋ العان وقىتۋدىڭ ءداستۇرلى ءتۇرىن وسى كۇنگە دەيىن باسشىلىققا الىپ كەلدىك. ول ءوز كەزەگىندە جۇمىس ناتيجەسىن دە بەرگەن. ەلىمىزدە قانشاما زيالى قاۋىم، بىلىكتى ماماندار مەن باسشىلار، قىزمەتكەرلەر، ينجەنەر مەن ەكونوميست، دارىگەر مەن پەداگوگتار جانە ت. ب. تۇلعالاردى وقىتۋدىڭ ءداستۇرلى ادىستەرىمەن دايىنداعان بولاتىن. ەندى ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ دامىعان، پروگرەسشىل ەلدەردىڭ قاتارىنان كورىنۋ ءۇشىن ءبىلىم ساپاسىنا دا زور كوڭىل ءبولىپ، جاستاردى بولاشاق جوعارى كۆاليفيكاسيالىق مامان رەتىندە قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتۋىمىز كەرەك. قازىرگى كەزدە تۇلعانى جان - جاقتى ءبىلىمدى، ىزدەنىمپاز، ويى ۇشقىر، سانالى، زەرەك، جاۋاپكەرشىلىگى زور، قوعام تالاپتارىن قاناعاتتاندىراتىنداي ەتىپ قالىپتاستىرۋ ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. ونى شەشۋ ءۇشىن ءبىلىم بەرۋدىڭ مازمۇنىن جاڭارتىپ، وزىق ءادىس - تاسىلدەردى پايدالانۋ كەرەك. سول سەبەپتى ءبىلىم بەرۋدى مەكتەپتەن باستاپ، وقۋشىلاردى ءوز بەتىنشە ءبىلىم ىزدەۋگە داعدىلاندىرۋىمىز ابزال. سوعان بايلانىستى مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى ساباقتاردى وتۋدە كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتى مەن نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەبى اراسىنداعى باعدارلاماسى ۇسىنىپ وتىرعان جەتى ءمودۋلدىڭ كىرىكتىرىلۋى ءسوزسىز كەرەك. مۇعالىمدەر وسى كۇنگە دەيىن قولدانىپ كەلگەن وقىتۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرىنەن ارىلا الماي كەلەدى. مەكتەپتەگى اتقارىپ كەلگەن ءىس - ارەكەتتەرى ءبىر سىدىرعى. ۇيرەنىپ العان ءبىر ادىستەرىن زەينەتكەرلىككە شىققانشا قولدانا بەرەدى. ءبىرى - بىرىنەن ەستىگەن وقۋشىلاردا دا ساباق بارىسىندا ەشقانداي قىزۋعىشىلىق بولمايدى، ىلگەرۋشىلىك بايقالمايدى.
ۇسىنىلىپ وتىرعان وسى باعدارلاماداعى مودۋلدەر بويىنشا ءبىلىم العان وقۋشى ءوزىن ەركىن ۇستاپ ويىن ءدال جەتكىزە الاتىن، سىني تۇرعىدان ويلاي الاتىن، تۇجىرىم جاساي بىلەتىن، ءبىرىن - ءبىرى باعالاي الاتىن، كوشباسشى بولا الاتىنداي تۇلعا بولىپ قالىپتاساتىنىنا كۇمانىمىز بولمايدى. وقۋشىلاردىڭ ساباققا دەگەن قۇلشىنىسىن، قىزىعۋشىلىعىنىڭ ارتقانىن، قالا بەردى، ەڭ بولماعاندا جامان جولعا تۇسپەيتىنىنە، سىني تۇرعىدان ويلاۋعا بەت الاتىنىن بايقاۋعا بولادى. ەڭ ماڭىزدىسى وقۋشىلار ءوز ءىس - ارەكەتىن، سىنىپتاستارىنىڭ، قۇربى - قۇرداستارىنىڭ ءىس - ارەكەتتەرىن، جەتىستىكتەرىن باعالاۋدى جانە جاۋاپكەرشىلىككە ۇيرەنەدى.
بۇگىنگى كۇنى وقۋشىلاردىڭ وقۋ جەتىستىكتەرىن باعالاۋ — وقۋ ۇدەرىسىنىڭ ماڭىزدى دا سالماقتى بولىگى بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتەن، زەرتتەۋ ءىس - ارەكەتتەرىن كەڭىنەن قولدانىپ، وقۋشىلاردىڭ جەتىستىكتەرىن بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىنا ساي جاڭاشا باعالاۋ جۇيەسى قاجەت ەتىلەدى. بۇل جەردە وقۋشىلار ءوزىن - ءوزى باعالاۋ، ءبىرىن - ءبىرى باعالاۋ، توپتىق باعالاۋدا وقۋ ۇدەرىسىنىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى بولا الادى. ويتكەنى، ءداستۇرلى باعالاۋ پروسەسىندە ءمۇعالىم وقۋشىعا جاۋاپ بەرگەنى ءۇشىن نەمەسە ساباق وقىماعانى ءۇشىن باعا قويادى. سوندا وقۋشى قانشالىقتى ءادىل باعا العانىن بىلمەي قالادى، كۇمانمەن قارايدى. باعالاۋدىڭ جاڭا ادىسىندە وقۋشى باعانى قانداي كريتەرييلەر بويىنشا العانىن، كەلەسى ساباقتاردا قانداي كريتەرييلەرگە كوڭىل ءبولۋ كەرەكتىگىن ۇعىنادى. بۇل جۇيەدە وقۋشىنىڭ ناتيجەسىمەن بىرگە ءىس - ارەكەتى دە باعالانادى. ودان باسقا وقۋشىلاردى باعالاۋدا ءمۇعالىم ءتۇرلى ءادىس - تاسىلدەردى قولدانا الادى. بىرىنشىدەن، وقۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعى ارتادى، ەكىنشىدەن، ءمۇعالىمنىڭ جۇمىسى دا جەڭىلدەۋى مۇمكىن (وقۋشىلار ءبىرىن ءبىرى باعالاۋ، توپپەن باعالاۋ، توپتى باعالاۋ ادىستەرىن قولدانعاندا).
باعالاۋ - وقىتۋ ناتيجەسىن انىقتاۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ءتاسىل، وقۋشىنىڭ بەرىلگەن تاقىرىپتى مەڭگەرۋدەگى كەمشىلىكتەرىن جويۋدا، ونىڭ ۇلگەرىمىنىڭ ناتيجەلى بولۋىنا ىقپال ەتەتىن فاكتور. باعالاۋ، كوبىنەسە، باعا قويۋدىڭ سينتەزدىك ءتۇرى (1 - دەن 5 - كە دەيىنگى رانگ) ارقىلى جۇزەگە اسادى. سونداي - اق، مەكتەپ تاجىريبەسىندەگى باعالاۋ باعا قويۋمەن عانا شەكتەلەتىن ءتاسىل ەمەس، ول ماتەريالدى مەڭگەرۋ، مەڭگەرمەۋ فاكتىسىمەن قاتار ونىڭ سەبەپتەرىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن وقىتۋدىڭ ماڭىزدى قۇرامدى بولىگى بولىپ تابىلادى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا باعالاۋ رەيتينگتىك ءادىس ارقىلى جۇرگىزىلەدى (قازاق ەنسيكلوپەدياسى، 1 توم).
1960 - جىلداردان باستاپ فورماتيۆتىك (قالىپتاستىرۋشى) جانە ءسۋمماتيۆتى (جيىنتىق) باعالاۋ تەرميندەرىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق ەنگىزىلە باستادى. ناقتىراق ايتقاندا، جىكتەۋ ءۇشىن وتكىزىلەتىن وقۋدى باعالاۋ جانە وقىتۋدىڭ بولىگى رەتىندە باعالاۋدى قولدانۋ بولاتىن وقىتۋ ءۇشىن باعالاۋ اراسىندا. وقىتۋدى، ادىستەردى جاقسارتۋ مۇمكىندىكتەرىن انىقتاۋعا باعىتتالعان وقىتۋ ءۇشىن باعالاۋ (ءوۇب) دەربەس تۇجىرىمداما رەتىندە 1999 جىلدان كەيىن قولدانىسقا ەندى. باعالاۋ وقىتۋدىڭ العا جىلجۋىن بەلگىلەيدى جانە ءوزىنىڭ فۋنكسياسى بويىنشا باعالاۋ جيىنتىق (وقۋدى باعالاۋ) بولىپ سانالادى (مۇعالىمگە ارنالعان نۇسقاۋلىق، 56 بەت).
وقۋشىنى قانداي ماقساتتا، نە ءۇشىن، قالاي باعالايمىز؟ باعالاۋ كەزىندە مىناداي ماقساتتار بولۋى مۇمكىن: وقىتۋدىڭ قيىندىقتارىن انىقتاۋ، جەتىستىككە جەتكەندەگى كەرى بايلانىس، ءۋاج، بولجاۋ، ستاندارتتاردى باقىلاۋ، باعدارلامانىڭ مازمۇنى مەن ءستيلىن باقىلاۋ. بۇل كەلتىرىلگەن بارلىق باعالاۋدىڭ تۇرلەرىندە باقىلاۋ، ينتەرپرەتاسيالاۋ، قورىتىندىلاۋدى قامتيدى.
«وقىتۋ ءۇشىن باعالاۋ جانە وقۋدى باعالاۋ» ءمودۋلى ءبىلىم بەرۋ، وقىتۋ ۇدەرىسىندەگى ءادىس - تاسىلدەردىڭ بارلىق تۇرلەرىمەن بايلانىستا بولادى. بۇنى مەڭگەرۋ ءۇشىن قالعان مودۋلدەردىڭ مازمۇنىن يگەرۋ قاجەت، بولجاۋ، سۇرىپتاۋ، باقىلاۋ، جوسپارلاۋ ادىستەرىن مەڭگەرۋ كەرەك. وقۋشىلاردىڭ العا قاراي دامۋ ماقساتىندا جۇمىس ناتيجەلەرىن، ءوز - وزدەرىن باعالاي ءبىلۋى كەرەك. وقۋدى باعالاۋدىڭ ماقساتى — وقۋشىلاردىڭ وقىپ بىلگەنىن جيناقتاۋ. ءبىراق، ماڭىزدى ءمانى بار تەست جۇيەسى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن باعالاۋ وقىتۋ ۇدەرىسىنە كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن (Assesstment Reform Group، 2002 b.).
ءمۇعالىمنىڭ وقۋشىلاردى باعالاۋى — ول ونىڭ ءبىلىمىن توپتاۋ، بەلگىلى ءبىر شابلونمەن سالىستىرۋ. ءمۇعالىمنىڭ ءىس - ارەكەتتەرىنە قاراي، شەبەرلىگىنە قاراي وقۋشىلاردى باعالاۋدا بىرنەشە ادىستەرىن قولدانا الادى: جەكە، جۇپتىق، توپتىق، جيىنتىق، قاتەلەر تالداۋىن، سالىستىرمالى تۇردە، وزدەرىن - وزدەرى، كەرى بايلانىس، ت. ب. وقۋشىنىڭ مۇعالىمگە دەگەن سەنىمى ارتادى، كوزقاراسى وزگەرەدى.
وقىتۋ ءۇشىن باعالاۋ مەن وقۋدى باعالاۋ ءمودۋلى باعدارلامانىڭ باسقا مودۋلدەرىمەن تىعىز بايلانىسقان. بۇل ءمودۋلدى پايدالانعاندا بارلىق جاڭا تاسىلدەردىڭ مازمۇنىن دۇرىس يگەرۋ كەرەك، ورىندى پايدالانۋ كەرەك. وقىتۋ ءۇشىن باعالاۋ مەن وقۋدى باعالاۋ ءمودۋلى وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن انىقتاۋعا، الداعى جۇمىستاردى قالاي جوسپارلاۋ كەرەكتىگى، العا قويعان ماقساتقا جەتۋ الگوريتمىن قۇرۋ كەرەك. بارلىق مودۋلدەر ءبىر - بىرىمەن وتە تىعىز بايلانىسقان. ساباق بەرۋ كەزىندە ءبىر ءمودۋلدى پايدالانعا باسقا ءمودۋلدىڭ مىندەتتى تۇردە كىرىستىرىلەتىنىن سەزەمىز. ەكىنشى جاعىنان، كەز كەلگەن ءمودۋلدى پايدالانعاندا ونىڭ ناتيجەسىن ءبىلىۋىمىز كەرەك، ياعني قانشالىقتى ساباق بەرۋ كەزىندە تاڭداپ الىنعان ءمودۋلدى پايدالانعانىمىزدى باعالاۋىمىز ءتيىس.
قازىرگى كەزدە وقىتۋدىڭ كوپتەگەن جاڭا تەحنولوگيالارى جايلى ايتىلىپ، بۇقارالىق اقپاراتتار قۇرالدار ارقىلى دا جاريالانىپ كەلەدى. بۇعان كوپتەگەن ماتەريالدار بار. وقۋدى باعالاۋ تاقىرىبى وتە كۇردەلى جانە ءمۇعالىمنىڭ وقۋشىعا قوياتىن باعاسى وتە تياناقتى، ءادىل، ماڭىزدىلىق پەن دالەلدىلىك، جاريالىلىق پەن قاراپايىمدىلىقپەن سيپاتتالاتىن بولسا، وقۋشىلاردىڭ دا وقۋعا دەگەن ىنتاسى ارتۋىنا، قانداي دا ءبىر ماقساتقا جەتۋىنە ىقپال ەتەدى دەپ ەسەپتەيمىز. وقۋشىلار تاپسىرمانى شىعارماشىلىقپەن، ىزدەنىسپەن ورىنداسا، تاقىرىپ مازمۇنىن سۋرەتتەپ بەرسە، ول جۇمىس جوعارى باعالاناتىنىن بىلەدى. كەز كەلگەن ءىس - ارەكەتتە ءوزىنىڭ قيىندىقتارى بولادى. جاڭا باعدارلامامەن جۇمىس ىستەگەن مۇعالىمدەردىڭ دە وزدەرىنە لايىقتى جەتىستىكتەرى مەن كەدەرگىلەرگە كەزدەسەتىنى بولادى. مۇعالىمدەر مەكتەپ ءىس - تاجىريبەسىندە وقۋشىلاردى ءفورماتيۆتى باعالاۋدىڭ ءبىر عانا ءتۇرىن قولدانادى. وقۋشىلاردى ءبىلىم الۋعا ىنتالاندىرۋدا ءفورماتيۆتى باعالاۋدىڭ 12 ءتۇرىن تولىق قولدانۋى وڭ ناتيجەلەرىن بەرەرى ءسوزسىز. مۇعالىمدەر وقۋشىلارىنىڭ ءىس - ارەكەتتەرىن سيپاتتاپ جازعان رەفلەكسيۆتى ەسەپتەرىندە قينالادى. سەبەبى، مۇعالىمدەردىڭ وزدەرىن بۇكىل كۋرس بارىسىندا ءبىز ترەنەر رەتىندە باعالايتىنىمىزدى سەزبەيدى. ولاردى كۋرس بارىسىندا باسىنان سوڭىنا دەيىن ءبىز ءفورماتيۆتى باعالايمىز. كۋرستىڭ سوڭعى ايىندا تولىعىمەن رەفلەكسيا جۇرگىزىلەدى. ولار مەكتەپتەگى ءىس - تاجىريبە كەزىندە ورىنداعان جۇمىستارىن ەكىنشى بەتپە - بەتتە وسىندا كەلىپ تولىعىمەن باعالانۋ ۇدەرىسىنە تۇسەدى. تىڭداۋشىلاردىڭ وزدەرى الدىمەن ءفورماتيۆتى باعالانىپ، سوڭىنان پورتفوليو جيناقتاپ، تانىستىرىلىمداردى قورعاپ، ەمتيحان تاپسىرىپ جيىنتىق باعالاۋ ۇدەرىسىنە تۇسەتىنىن ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەي جاتادى. باعالاۋدىڭ بۇل ەكى ءتۇرىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستى تۇسىنبەي جاتادى. ەڭ ۇلكەن قيىندىق، مىنە، وسىندا جاتىر. ارينە، بۇل ەكى باعالاۋدا دا وزدەرىنە قاتىستى ءوز كريتەرييلەرى بولادى. ونى ءار توپتىڭ تىڭداۋشىلارىن باعالايتىن تاۋەلسىز باعالاۋشىلاردىڭ قۇزىرىنا بەرەمىز.
ءبىز، ترەنەرلەر كورپۋسى، وسىنداي قيىندىقتاردى شەشۋگە جول سىلتەي وتىرىپ، باعىت - باعدار بەرىپ مۇعالىمدەردىڭ كاسىبي جۇمىستارىندا وقۋشىلاردى ناقتى، ءادىل باعا بەرۋىنە ۇيرەتەمىز، داعدىلاندىرامىز. سونداي مۇعالىمدەردەن ءبىلىم العان ءار - ءبىر جەتكىنشەكتەن قوعام قۇرىلادى. ال، ءبىزدىڭ قوعامىمىز شىنشىلدىقتى، ادىلدىكتى، پاراساتتىلىقتى، ءبىلىمدى باستى ماقسات ەتىپ ۇستانسا تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنان كورىنەتىنىنە، بيىك شىڭداردى باعىندىراتىنىنا سەنىمدىمىز.
ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى دامۋ ءىس - ارەكەتى — ءبىلىم مازمۇنى مەن ساپاسىن ارتتىرۋ، ءبىلىم بەرۋدە جاڭاشا پەداگوگيكالىق كوزقاراس قالىپتاستىرۋ سەكىلدى كەشەندى شارالارعا بايلانىستى. قولداۋدى قاجەت ەتەتىن بۇگىنگى كۇننىڭ ءبىلىمىنىڭ ورنىنا ەلىمىزدى العا تارتاتىن، جاستارىمىزدى دۇرىس جولعا باعىتتايتىن يننوۆاسيالىق ءبىلىم كەرەك. سول سەبەپتەن دە، نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەبى مەن كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىلىم فاكۋلتەتى اراسىنداعى بىرلەسىپ جاساعان ءۇش ايلىق باعدارلامانىڭ ماڭىزى زور. بۇل باعدارلامادان ءبىز وقۋشىلاردىڭ ءوز بەتىنشە وقىپ، ۇيرەنىپ، ناتيجەسىندە ءوز پىكىرىن ەركىن جەتكىزە الاتىن، دامىعان، ىنتالى، بىلىمگە قۇشتارلى، ماقسات قويا بىلەتىن تۇلعانىڭ قالىپتاسقانىن كۇتەمىز.
ۇلى قازاق پەداگوگى ى. ءالتىنساريننىڭ ايتقانىنداي ءمۇعالىم — مەكتەپ جۇرەگى بولسا، ونىڭ وقۋشىلاردى تاربيەلەۋ، دامىتۋعا باعىتتالعان سىنىپتاعى كۇندەلىكتى جۇمىسى وقىتۋ ۇدەرىسى مەن وقۋشىلاردىڭ وقۋ ناتيجەلەرىنە وڭ ىقپال ەتەدى (Barber and Mourshad، 2007). ۇسىنىلىپ وتىرعان باعدارلامانىڭ نەگىزگى يدەياسى سىندارلى وقىتۋ تەورياسىنا نەگىزدەلىپ وتىر. سوندىقتان دا وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتى، قالىپتاساتىن بىلىمدەرى جان جاقتان جيناعان (مۇعالىمنەن، دوستارىنان، ينتەرنەتتەن، كىتاپتان، ت. ب.) اقپاراتتارىنا نەگىزدەلەدى. ءداستۇرلى وقىتۋ كەزىندە وقۋشىنىڭ العان بىلىمدەرى مەحانيكالىق تۇردە ەستە ساقتالىنىپ، كەيبىر جەردە ۇتىمدى پايدالانىلادى، ءبىراق، ءمانى تەرەڭ مەڭگەرىلمەگەندىكتەن وقۋشىلار ونى ومىردە ءتيىمدى پايدالانبايدى. سول سەبەپتەن، وقۋشىلاردىڭ قالاي وقۋ كەرەكتىگىنە، ءتۇسىنۋ قابىلەتىن دامىتىپ، ونى كەرەك كەزدە پايدالانا بىلەتىن، ويىن ناقتى جەتكىزە الاتىن، كوزقاراسى دامىعان، جىگەرلى تۇلعانىڭ قالىپتاسۋىن قامتاماسىز ەتۋ — اتالمىش تەوريانىڭ نەگىزگى ماقساتى.
ءبىز كەڭەس ۇكىمەتى كەزىنەن باستاۋ العان وقىتۋدىڭ ءداستۇرلى ءتۇرىن وسى كۇنگە دەيىن باسشىلىققا الىپ كەلدىك. ول ءوز كەزەگىندە جۇمىس ناتيجەسىن دە بەرگەن. ەلىمىزدە قانشاما زيالى قاۋىم، بىلىكتى ماماندار مەن باسشىلار، قىزمەتكەرلەر، ينجەنەر مەن ەكونوميست، دارىگەر مەن پەداگوگتار جانە ت. ب. تۇلعالاردى وقىتۋدىڭ ءداستۇرلى ادىستەرىمەن دايىنداعان بولاتىن. ەندى ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ دامىعان، پروگرەسشىل ەلدەردىڭ قاتارىنان كورىنۋ ءۇشىن ءبىلىم ساپاسىنا دا زور كوڭىل ءبولىپ، جاستاردى بولاشاق جوعارى كۆاليفيكاسيالىق مامان رەتىندە قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتۋىمىز كەرەك. قازىرگى كەزدە تۇلعانى جان - جاقتى ءبىلىمدى، ىزدەنىمپاز، ويى ۇشقىر، سانالى، زەرەك، جاۋاپكەرشىلىگى زور، قوعام تالاپتارىن قاناعاتتاندىراتىنداي ەتىپ قالىپتاستىرۋ ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. ونى شەشۋ ءۇشىن ءبىلىم بەرۋدىڭ مازمۇنىن جاڭارتىپ، وزىق ءادىس - تاسىلدەردى پايدالانۋ كەرەك. سول سەبەپتى ءبىلىم بەرۋدى مەكتەپتەن باستاپ، وقۋشىلاردى ءوز بەتىنشە ءبىلىم ىزدەۋگە داعدىلاندىرۋىمىز ابزال. سوعان بايلانىستى مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى ساباقتاردى وتۋدە كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتى مەن نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەبى اراسىنداعى باعدارلاماسى ۇسىنىپ وتىرعان جەتى ءمودۋلدىڭ كىرىكتىرىلۋى ءسوزسىز كەرەك. مۇعالىمدەر وسى كۇنگە دەيىن قولدانىپ كەلگەن وقىتۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرىنەن ارىلا الماي كەلەدى. مەكتەپتەگى اتقارىپ كەلگەن ءىس - ارەكەتتەرى ءبىر سىدىرعى. ۇيرەنىپ العان ءبىر ادىستەرىن زەينەتكەرلىككە شىققانشا قولدانا بەرەدى. ءبىرى - بىرىنەن ەستىگەن وقۋشىلاردا دا ساباق بارىسىندا ەشقانداي قىزۋعىشىلىق بولمايدى، ىلگەرۋشىلىك بايقالمايدى.
ۇسىنىلىپ وتىرعان وسى باعدارلاماداعى مودۋلدەر بويىنشا ءبىلىم العان وقۋشى ءوزىن ەركىن ۇستاپ ويىن ءدال جەتكىزە الاتىن، سىني تۇرعىدان ويلاي الاتىن، تۇجىرىم جاساي بىلەتىن، ءبىرىن - ءبىرى باعالاي الاتىن، كوشباسشى بولا الاتىنداي تۇلعا بولىپ قالىپتاساتىنىنا كۇمانىمىز بولمايدى. وقۋشىلاردىڭ ساباققا دەگەن قۇلشىنىسىن، قىزىعۋشىلىعىنىڭ ارتقانىن، قالا بەردى، ەڭ بولماعاندا جامان جولعا تۇسپەيتىنىنە، سىني تۇرعىدان ويلاۋعا بەت الاتىنىن بايقاۋعا بولادى. ەڭ ماڭىزدىسى وقۋشىلار ءوز ءىس - ارەكەتىن، سىنىپتاستارىنىڭ، قۇربى - قۇرداستارىنىڭ ءىس - ارەكەتتەرىن، جەتىستىكتەرىن باعالاۋدى جانە جاۋاپكەرشىلىككە ۇيرەنەدى.
بۇگىنگى كۇنى وقۋشىلاردىڭ وقۋ جەتىستىكتەرىن باعالاۋ — وقۋ ۇدەرىسىنىڭ ماڭىزدى دا سالماقتى بولىگى بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتەن، زەرتتەۋ ءىس - ارەكەتتەرىن كەڭىنەن قولدانىپ، وقۋشىلاردىڭ جەتىستىكتەرىن بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىنا ساي جاڭاشا باعالاۋ جۇيەسى قاجەت ەتىلەدى. بۇل جەردە وقۋشىلار ءوزىن - ءوزى باعالاۋ، ءبىرىن - ءبىرى باعالاۋ، توپتىق باعالاۋدا وقۋ ۇدەرىسىنىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى بولا الادى. ويتكەنى، ءداستۇرلى باعالاۋ پروسەسىندە ءمۇعالىم وقۋشىعا جاۋاپ بەرگەنى ءۇشىن نەمەسە ساباق وقىماعانى ءۇشىن باعا قويادى. سوندا وقۋشى قانشالىقتى ءادىل باعا العانىن بىلمەي قالادى، كۇمانمەن قارايدى. باعالاۋدىڭ جاڭا ادىسىندە وقۋشى باعانى قانداي كريتەرييلەر بويىنشا العانىن، كەلەسى ساباقتاردا قانداي كريتەرييلەرگە كوڭىل ءبولۋ كەرەكتىگىن ۇعىنادى. بۇل جۇيەدە وقۋشىنىڭ ناتيجەسىمەن بىرگە ءىس - ارەكەتى دە باعالانادى. ودان باسقا وقۋشىلاردى باعالاۋدا ءمۇعالىم ءتۇرلى ءادىس - تاسىلدەردى قولدانا الادى. بىرىنشىدەن، وقۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعى ارتادى، ەكىنشىدەن، ءمۇعالىمنىڭ جۇمىسى دا جەڭىلدەۋى مۇمكىن (وقۋشىلار ءبىرىن ءبىرى باعالاۋ، توپپەن باعالاۋ، توپتى باعالاۋ ادىستەرىن قولدانعاندا).
باعالاۋ - وقىتۋ ناتيجەسىن انىقتاۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ءتاسىل، وقۋشىنىڭ بەرىلگەن تاقىرىپتى مەڭگەرۋدەگى كەمشىلىكتەرىن جويۋدا، ونىڭ ۇلگەرىمىنىڭ ناتيجەلى بولۋىنا ىقپال ەتەتىن فاكتور. باعالاۋ، كوبىنەسە، باعا قويۋدىڭ سينتەزدىك ءتۇرى (1 - دەن 5 - كە دەيىنگى رانگ) ارقىلى جۇزەگە اسادى. سونداي - اق، مەكتەپ تاجىريبەسىندەگى باعالاۋ باعا قويۋمەن عانا شەكتەلەتىن ءتاسىل ەمەس، ول ماتەريالدى مەڭگەرۋ، مەڭگەرمەۋ فاكتىسىمەن قاتار ونىڭ سەبەپتەرىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن وقىتۋدىڭ ماڭىزدى قۇرامدى بولىگى بولىپ تابىلادى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا باعالاۋ رەيتينگتىك ءادىس ارقىلى جۇرگىزىلەدى (قازاق ەنسيكلوپەدياسى، 1 توم).
1960 - جىلداردان باستاپ فورماتيۆتىك (قالىپتاستىرۋشى) جانە ءسۋمماتيۆتى (جيىنتىق) باعالاۋ تەرميندەرىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق ەنگىزىلە باستادى. ناقتىراق ايتقاندا، جىكتەۋ ءۇشىن وتكىزىلەتىن وقۋدى باعالاۋ جانە وقىتۋدىڭ بولىگى رەتىندە باعالاۋدى قولدانۋ بولاتىن وقىتۋ ءۇشىن باعالاۋ اراسىندا. وقىتۋدى، ادىستەردى جاقسارتۋ مۇمكىندىكتەرىن انىقتاۋعا باعىتتالعان وقىتۋ ءۇشىن باعالاۋ (ءوۇب) دەربەس تۇجىرىمداما رەتىندە 1999 جىلدان كەيىن قولدانىسقا ەندى. باعالاۋ وقىتۋدىڭ العا جىلجۋىن بەلگىلەيدى جانە ءوزىنىڭ فۋنكسياسى بويىنشا باعالاۋ جيىنتىق (وقۋدى باعالاۋ) بولىپ سانالادى (مۇعالىمگە ارنالعان نۇسقاۋلىق، 56 بەت).
وقۋشىنى قانداي ماقساتتا، نە ءۇشىن، قالاي باعالايمىز؟ باعالاۋ كەزىندە مىناداي ماقساتتار بولۋى مۇمكىن: وقىتۋدىڭ قيىندىقتارىن انىقتاۋ، جەتىستىككە جەتكەندەگى كەرى بايلانىس، ءۋاج، بولجاۋ، ستاندارتتاردى باقىلاۋ، باعدارلامانىڭ مازمۇنى مەن ءستيلىن باقىلاۋ. بۇل كەلتىرىلگەن بارلىق باعالاۋدىڭ تۇرلەرىندە باقىلاۋ، ينتەرپرەتاسيالاۋ، قورىتىندىلاۋدى قامتيدى.
«وقىتۋ ءۇشىن باعالاۋ جانە وقۋدى باعالاۋ» ءمودۋلى ءبىلىم بەرۋ، وقىتۋ ۇدەرىسىندەگى ءادىس - تاسىلدەردىڭ بارلىق تۇرلەرىمەن بايلانىستا بولادى. بۇنى مەڭگەرۋ ءۇشىن قالعان مودۋلدەردىڭ مازمۇنىن يگەرۋ قاجەت، بولجاۋ، سۇرىپتاۋ، باقىلاۋ، جوسپارلاۋ ادىستەرىن مەڭگەرۋ كەرەك. وقۋشىلاردىڭ العا قاراي دامۋ ماقساتىندا جۇمىس ناتيجەلەرىن، ءوز - وزدەرىن باعالاي ءبىلۋى كەرەك. وقۋدى باعالاۋدىڭ ماقساتى — وقۋشىلاردىڭ وقىپ بىلگەنىن جيناقتاۋ. ءبىراق، ماڭىزدى ءمانى بار تەست جۇيەسى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن باعالاۋ وقىتۋ ۇدەرىسىنە كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن (Assesstment Reform Group، 2002 b.).
ءمۇعالىمنىڭ وقۋشىلاردى باعالاۋى — ول ونىڭ ءبىلىمىن توپتاۋ، بەلگىلى ءبىر شابلونمەن سالىستىرۋ. ءمۇعالىمنىڭ ءىس - ارەكەتتەرىنە قاراي، شەبەرلىگىنە قاراي وقۋشىلاردى باعالاۋدا بىرنەشە ادىستەرىن قولدانا الادى: جەكە، جۇپتىق، توپتىق، جيىنتىق، قاتەلەر تالداۋىن، سالىستىرمالى تۇردە، وزدەرىن - وزدەرى، كەرى بايلانىس، ت. ب. وقۋشىنىڭ مۇعالىمگە دەگەن سەنىمى ارتادى، كوزقاراسى وزگەرەدى.
وقىتۋ ءۇشىن باعالاۋ مەن وقۋدى باعالاۋ ءمودۋلى باعدارلامانىڭ باسقا مودۋلدەرىمەن تىعىز بايلانىسقان. بۇل ءمودۋلدى پايدالانعاندا بارلىق جاڭا تاسىلدەردىڭ مازمۇنىن دۇرىس يگەرۋ كەرەك، ورىندى پايدالانۋ كەرەك. وقىتۋ ءۇشىن باعالاۋ مەن وقۋدى باعالاۋ ءمودۋلى وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن انىقتاۋعا، الداعى جۇمىستاردى قالاي جوسپارلاۋ كەرەكتىگى، العا قويعان ماقساتقا جەتۋ الگوريتمىن قۇرۋ كەرەك. بارلىق مودۋلدەر ءبىر - بىرىمەن وتە تىعىز بايلانىسقان. ساباق بەرۋ كەزىندە ءبىر ءمودۋلدى پايدالانعا باسقا ءمودۋلدىڭ مىندەتتى تۇردە كىرىستىرىلەتىنىن سەزەمىز. ەكىنشى جاعىنان، كەز كەلگەن ءمودۋلدى پايدالانعاندا ونىڭ ناتيجەسىن ءبىلىۋىمىز كەرەك، ياعني قانشالىقتى ساباق بەرۋ كەزىندە تاڭداپ الىنعان ءمودۋلدى پايدالانعانىمىزدى باعالاۋىمىز ءتيىس.
قازىرگى كەزدە وقىتۋدىڭ كوپتەگەن جاڭا تەحنولوگيالارى جايلى ايتىلىپ، بۇقارالىق اقپاراتتار قۇرالدار ارقىلى دا جاريالانىپ كەلەدى. بۇعان كوپتەگەن ماتەريالدار بار. وقۋدى باعالاۋ تاقىرىبى وتە كۇردەلى جانە ءمۇعالىمنىڭ وقۋشىعا قوياتىن باعاسى وتە تياناقتى، ءادىل، ماڭىزدىلىق پەن دالەلدىلىك، جاريالىلىق پەن قاراپايىمدىلىقپەن سيپاتتالاتىن بولسا، وقۋشىلاردىڭ دا وقۋعا دەگەن ىنتاسى ارتۋىنا، قانداي دا ءبىر ماقساتقا جەتۋىنە ىقپال ەتەدى دەپ ەسەپتەيمىز. وقۋشىلار تاپسىرمانى شىعارماشىلىقپەن، ىزدەنىسپەن ورىنداسا، تاقىرىپ مازمۇنىن سۋرەتتەپ بەرسە، ول جۇمىس جوعارى باعالاناتىنىن بىلەدى. كەز كەلگەن ءىس - ارەكەتتە ءوزىنىڭ قيىندىقتارى بولادى. جاڭا باعدارلامامەن جۇمىس ىستەگەن مۇعالىمدەردىڭ دە وزدەرىنە لايىقتى جەتىستىكتەرى مەن كەدەرگىلەرگە كەزدەسەتىنى بولادى. مۇعالىمدەر مەكتەپ ءىس - تاجىريبەسىندە وقۋشىلاردى ءفورماتيۆتى باعالاۋدىڭ ءبىر عانا ءتۇرىن قولدانادى. وقۋشىلاردى ءبىلىم الۋعا ىنتالاندىرۋدا ءفورماتيۆتى باعالاۋدىڭ 12 ءتۇرىن تولىق قولدانۋى وڭ ناتيجەلەرىن بەرەرى ءسوزسىز. مۇعالىمدەر وقۋشىلارىنىڭ ءىس - ارەكەتتەرىن سيپاتتاپ جازعان رەفلەكسيۆتى ەسەپتەرىندە قينالادى. سەبەبى، مۇعالىمدەردىڭ وزدەرىن بۇكىل كۋرس بارىسىندا ءبىز ترەنەر رەتىندە باعالايتىنىمىزدى سەزبەيدى. ولاردى كۋرس بارىسىندا باسىنان سوڭىنا دەيىن ءبىز ءفورماتيۆتى باعالايمىز. كۋرستىڭ سوڭعى ايىندا تولىعىمەن رەفلەكسيا جۇرگىزىلەدى. ولار مەكتەپتەگى ءىس - تاجىريبە كەزىندە ورىنداعان جۇمىستارىن ەكىنشى بەتپە - بەتتە وسىندا كەلىپ تولىعىمەن باعالانۋ ۇدەرىسىنە تۇسەدى. تىڭداۋشىلاردىڭ وزدەرى الدىمەن ءفورماتيۆتى باعالانىپ، سوڭىنان پورتفوليو جيناقتاپ، تانىستىرىلىمداردى قورعاپ، ەمتيحان تاپسىرىپ جيىنتىق باعالاۋ ۇدەرىسىنە تۇسەتىنىن ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەي جاتادى. باعالاۋدىڭ بۇل ەكى ءتۇرىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستى تۇسىنبەي جاتادى. ەڭ ۇلكەن قيىندىق، مىنە، وسىندا جاتىر. ارينە، بۇل ەكى باعالاۋدا دا وزدەرىنە قاتىستى ءوز كريتەرييلەرى بولادى. ونى ءار توپتىڭ تىڭداۋشىلارىن باعالايتىن تاۋەلسىز باعالاۋشىلاردىڭ قۇزىرىنا بەرەمىز.
ءبىز، ترەنەرلەر كورپۋسى، وسىنداي قيىندىقتاردى شەشۋگە جول سىلتەي وتىرىپ، باعىت - باعدار بەرىپ مۇعالىمدەردىڭ كاسىبي جۇمىستارىندا وقۋشىلاردى ناقتى، ءادىل باعا بەرۋىنە ۇيرەتەمىز، داعدىلاندىرامىز. سونداي مۇعالىمدەردەن ءبىلىم العان ءار - ءبىر جەتكىنشەكتەن قوعام قۇرىلادى. ال، ءبىزدىڭ قوعامىمىز شىنشىلدىقتى، ادىلدىكتى، پاراساتتىلىقتى، ءبىلىمدى باستى ماقسات ەتىپ ۇستانسا تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنان كورىنەتىنىنە، بيىك شىڭداردى باعىندىراتىنىنا سەنىمدىمىز.
You Might Also Like
-
جەڭىس كۇنى - ەلىمىز ءۇشىن ورنى ەرەكشە مەرەكە. ناعىز ۇلتشىلدىقتى وياتاتىن، رۋحاني سەزىم بەرەتىن، تاريحىمىزدى ەسكەرىپ، سول جەڭىستى سىيلاعان ارداگەرگە باس يەتىن جەڭىستى كۇن. الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن ۇلى ...
