جالىنداپ وتكەن جاس عۇمىر
ءى. كىرىسپە
عاني – قازاقستان مەن ورتا ازيا جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسى.
قازاق حالقىنىڭ كوگىندە قۇيرىقتى جۇلدىزداي جارقىراپ، شۇعىلالى ءىز قالدىرىپ كەتكەن، ەل - جۇرتىن جالىن جۇرەگىمەن جىلىتىپ وتكەن عاني مۇراتبايەۆ حالىقتى ىزىنە ەرتە ءبىلدى.
قازاقستان مەن ورتالىق ازيا جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسى، شىعىس جاستارىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بولعان بەلگىلى قوعام قايراتكەرى عاني مۇراتبايەۆ ەسىمى ەلگە عانا ەمەس، الەمگە بەلگىلى. ول ءوز باسىنا دارىعان جىگەر - كۇش پەن اقىل - پاراساتىن شىعىس حالقىنىڭ كەمەل كەلەشەگىنە باعىتتادى. ەگەر سارعايعان تاريح پاراقتارىنا كوز سالساق، ون بەس جاسار بالانىڭ الاساپىران كەزەڭدە مارتەبەلى دە لاۋازىمدى ۇيىمنىڭ مۇشەلىگىنە قابىلدانۋى تەكتەن - تەك بولماسا كەرەك. تۇلا بويى قايسارلىق پەن قايراتقا، نامىس پەن جىگەرگە، ويى اقىل مەن پاراساتقا تولى عاني شىعىس جاستارىنىڭ كەمەل كەلەشەگى ءۇشىن ءومىرىن سارپ ەتتى.
1921جىلى ورىنبوردا قازاقستان كومسومولىنىڭ ءبىرىنشى ولكەلىك كونفەرەنسياسى ءوتتى. كونفەرەنسيانى ۇيىمداستىرعان سول كەزدەگى تۇركىستان كومسومول ۇيىمى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى - عاني مۇراتبايەۆ (1902 - 1924) ەدى.
عاني مۇراتبايەۆ - قوعام قايراتكەرى، بلكجو مەن كوممۋنيستىك جاستار ينتەرناسيونالىنىڭ قايراتكەرى. قازالىداعى ورىس - قازاق مەكتەبىن، جوعارى باستاۋىش ۋچيليششەسىن، تاشكەنتتەگى ورتا ءبىلىم بەرەتىن قازاق - قىرعىز پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسى جانىنداعى اۋىلدىق مەكتەپتەر ءۇشىن نۇسقاۋشى - لەكتورلار كۋرسىن، تاشكەنتتەگى مەملەكەتتىك ۇلگى - تاجىريبەلىك مەكتەبىن جانە ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قوعامدىق عىلىمدار فاكۋلتەتىن بىتىرگەن.
جەتىسۋ وبلىسىندا مۇعالىمدەر دايارلايتىن كۋرستار ۇيىمداستىردى، جەتىسۋ وبلىستىق جانە تاشكەنت، سامارقاند، ۆەرنىي قالالىق كومسومول ۇيىمدارىنىڭ نەگىزىن قالاۋعا ات سالىستى. تاشكەنتتەگى جەتىم بالالاردى ينتەرناتقا، بالالار ۇيىنە ورنالاستىرۋعا بەلسەنە كىرىسىپ، ولار ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان ينتەرناتتىڭ ديرەكتورى بولدى. 1921 جىلى تاشكەنتتەن شىعاتىن «جاس الاش» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولدى. 1921 جىلى الدىمەن سامارقاند ولكەلىك كومسومول كوميتەتىنىڭ، كەيىن تۇركىستان رەسپۋبليكاسى كومسومول ۇيىمى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلاندى. 1922 - 1924 جىلدارى رەسەي كوممۋنيستىك جاستار وداعىنىڭ (ركجو) 5 - سەزىندە رەسەي كوممۋنيستىك جاستار وداعى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، كوممۋنيستىك جاستار وداعى ورتالىق كوميتەتى ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ العاشقى ءتوراعاسى بولىپ سايلاندى.
عاني مۇراتبايەۆتىڭ قىسقا عۇمىرى تۋرالى ماعجان جۇمابايەۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ، جۇبان مولداعالييەۆ سىندى اقىندار جىر ارناعان. قوعام قايراتكەرىنىڭ ەسىمى الماتى، قىزىلوردا، استانا، اقتوبە، تاعى دا باسقا قالالارداعى كوشەلەرگە بەرىلگەن. الماتى قالاسىندا وعان ەسكەرتكىش ورناتىلىپ، رەسپۋبليكالىق وقۋشىلار سارايىنا عاني مۇراتبايەۆ ەسىمى بەرىلگەن، قازالى قالاسىندا مەموريالدى مۇراجاي اشىلعان. 2002 جىلى عاني مۇراتبايەۆقا ارنالعان قازاقستاننىڭ پوشتا ماركاسى اينالىسقا ەندى. كورنەكتى قوعام قايراتكەرى تۋرالى «ءبىزدىڭ عاني» كوركەم ءفيلمى، «وسىنداي قىسقا عۇمىر» دەرەكتى ءفيلمى ءتۇسىرىلدى.
كەزىندە ورتالىق ازيا مەن قازاقستان جاستار ۇيىمى قاراعان تۇركىستان كومسومولى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولۋى، بۇكىلرەسەيلىك كوممۋنيستىك جاستار وداعىنىڭ عانيدى كيم - ءنىڭ شىعىس ەلدەرى جاستارىنىڭ جەتەكشىسىنە سايلاۋى ءبىرتۋار ازاماتتىڭ سوقپاقتى دا توقپاقتى ءومىر جولىنا ايقىن ايعاق بولسا كەرەك. اۋىر¬دىم دەۋگە دە ارلانعان نامىسشىل جىگىت ناۋقاسقا شالدىققانىنا دا مويىنسۇنباعان سىڭايلى. الايدا، اسقىنىپ كەت¬كەن وكپە دەرتى جاس عانيدى ماڭگىلىك ساپارعا اتتاندىردى. وزەكتى ورتەگەن وكىنىشتىڭ وسىناۋ دەرتى قازاق جۇرتىنىڭ، ونى ايتاسىز، بۇكىل شىعىس حالقىنىڭ جۇرەكتەرىنە جازىلماس جارا سالعان. ماسكەۋ تۇرعىندارى ماڭگىلىككە كەتە بارعان عانيدى ءۇش كۇن ازا تۇتتى. بالتىق تەڭىزىنىڭ 200 جاۋىنگەرى قۇرمەتتى قاراۋىلدا تۇردى. عاني ماسكەۋ ورتالىعىنداعى ۆاگانكوۆ زيراتىنا جەرلەندى. وسىدان - اق شىعىس شامشىراعى – عانيدىڭ ءومىر جولى كەيىنگى تولقىنعا ۇلاعات بولاتىنىنا ەشقانداي كۇمان كەلتىرمەس.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
عاني – ناعىز كۇرەسكەر دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ساياسي تۇلعا.
«ءومىردى عانيدان ارتىق كىم جاقسى كورگەن؟ ول ءبىراق جەكە ءوز ءومىرىنىڭ قامىن عانا ويلاعان ەمەس. ول كوپشىلىكتىڭ ءومىرىن، كوپشىلىكتىڭ باقىتىن ويلاعان، ناعىز قوعامدىق ۇلكەن باقىتتى ءومىردى كوكسەگەن ەدى» دەپ جۇسىپبەك ارىستانوۆ جازعانداي، ع. مۇراتبايەۆ ۇلى وكتيابر سوسياليستىك ريەۆوليۋسياسىنىڭ جەڭىسىن قۋانا قارسى العان.
جاستىعىنا قاراماستان، «جالىندى ۇگىتشى» اتانعان عاني پارتيا ورگاندارىنىڭ تاپسىرماسىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، بايلار مەن بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدارعا تاباندىلىقپەن قارسى كۇرەسەدى. بار عۇمىرىن حالقىنىڭ بولاشاعىنا ارناعان عاني كۇرەس ۇستىنە شىنىعىپ، شيرىعا تۇسەدى.
كومسومولدىڭ باسشىلىق جۇمىستارىندا بولعان عاني كوممۋنيستىك پارتيانىڭ نۇسقاۋلارىن، سونىڭ ىشىندە ۇلت ساياساتىن مۇلتىكسىز ورىنداۋ جولىندا جان - تانىمەن قىزمەت ەتىپ، ءوزىنىڭ تاباندى بولشيەۆيك، شەبەر ۇيىمداستىرۋشى ەكەنىن اڭعارتادى.
بويىندا ۇيىمداستىرۋشىلىق، شەشەندىك، تاباندىلىق، ادىلدىك، ادالدىق، شىنشىلدىق، السىزدەرگە قامقورلىق، ءقايسىبىرىن سانامالاپ ايتايىق، اسىل قاسيەتتەر توعىسقان تۇلعا ونەگەسىن ۇرپاقتارعا ۇلگى ەتىپ، رۋحاني تاربيە بەرۋ – ءبىزدىڭ ازاماتتىق ارىمىزعا سىن بولىپ قالا بەرمەك.
عاني كومسومولدىڭ بۇكىلوداقتىق V سەزىندە (1922 ج.) ورتالىق كوميتەت مۇشەلىگىنە كانديدات، Vءى سەزىندە (1924 ج.) ورتالىق كوميتەت مۇشەسى، رەسپۋبليكا كەڭەستەرىنىڭ ءحى - ءحىى سەزدەرىندە ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، دۇنيەجۇزى كوممۋنيستىك ينتەرناسيونال جاستارىنىڭ ءىV كونگرەسىندە اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى. حورەزم رەسپۋبليكاسىنىڭ «قىزىل ەڭبەك» وردەنىمەن ناگراد¬تالدى. رسفسر اسكەري - سوعىس فلوتىنىڭ قۇرمەتتى تەڭىزشىسى اتاعىنا يە بولدى.
جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا دۇنيەگە كەلىپ، قىسقا عۇمىر كەشسە دە عاني ەكى ءداۋىردىڭ كۋاسى بولىپ، ارتىنا وشپەستەي ءىز تاستاپ ۇلگىردى. ول قازاق¬تىڭ قاراشا ۇيىنەن قاناتتانىپ شىعىپ، جاستاردىڭ جالىندى ۇيىمداستىرۋشىسى بولىپ تانىلدى. جالىندى جاستىڭ جارقىن ءومىرى بۇگىنگى جانە ەرتەڭگى جاس ۇرپاققا ءارقاشاندا ۇلگى - ونەگە. بۇرىنعى تۇركىستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ءنازىر تورەقۇلوۆ 1925 جىلى 17 ساۋىردەگى «پراۆدا» گازەتىندە جازعان ماقالاسىندا «عاني ورتا ازيا جاستارىنىڭ وتە قىمباتتىسى، جاۋىنگەر جاسى ەدى.
ورتا ازيادا ەشبىر جاستار ۇيىمىنىڭ جۇمىسى ونىڭ قاتىسۋىنسىز وتپەيتىن، ول شارشامايتىن، شالدىقپايتىن كومسومول ەدى» دەپ جازدى. راسىندا دا عانيدىڭ جاستاردى تاربيەلەۋ، ەلىمىزدىڭ مادەني - اعارتۋ ساياساتىنداعى اتقارعان ىستەرى مەن ايتقان ويلارى كورەگەندىك، كوسەمدىك. وعان ۇلتتىق مۇراعات قورلارىندا ساقتالعان قۇجاتتار كۋا. سول قۇجات¬تار¬مەن تانىسقان ءاربىر ازامات عانيدىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق، ىسكەرلىك، دانالىق، قامقورلىق ىستەرىنە ءتانتى بولىپ، وعان ۇلكەن قۇرمەتپەن باس يەتىنى ءسوزسىز.
عاني – اعارتۋشى، پەداگوگ.
عاني مۇراتبايەۆ – الماس قىلىش¬تاي جارقىلداپ وتكەن الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى، اعارتۋشى پەداگوگ. 18 جاسىنان باستاپ قازاق حال¬قىن اش¬تىق¬تان اراشالاۋعا، ساۋات¬سىز¬دىقتى جويۋعا بىلەك سىبانا كىرىسكەن ەل قامقورشىسى بولعان ول ءوزىنىڭ قىسقا عۇمىرىن، اقىل - وي پاراساتىن جاستاردىڭ كەلەشەگىنە ارنادى. ءوزى دە مۇعالىمدىك ۋچيليششەنىڭ وقىتۋشىسى بولعان ول جەتىم بالالاردى قاناتىنىڭ استىنا الىپ، ولاردىڭ ينتەرناتقا ورنالاسۋىنا ىقپال جاسايدى. «بۇلاردى تاربيەلەۋ كەرەك، كەلەشەك يگى ىستەردىڭ تالايى وسىلاردىڭ قولىمەن شەشىلمەك. بۇلاردان ەڭبەكشىلەر سەنىمىن تولىق اقتايتىن ىسكەرلەر تاربيەلەپ شىعۋىمىز كەرەك» دەپ الدىنا بيىك ماقسات قويعان عاني كوپتەگەن قيىندىقتاردى جەڭە ءبىلدى.
1920 - 1923 جىلدارى تاشكەنتتە جەتىم بالالار ءۇيى اشىلدى. عانيدىڭ كومەگىنىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن جاستار وسى جەردە ءبىلىم الدى.
ەڭبەكشى جاستاردىڭ وقىپ، ءبىلىم الۋىندا ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەن ع. مۇراتبايەۆ ءبىر جولداسىنا 1920 جىلى جازعان حاتىندا: «عىلىمسىز، وقۋسىز ەشنارسە بولمايدى ەكەن. بيىل قاراتابان كەدەي جاستاردان 500 بالانى وقۋ ورىندارىنا ورنالاستىرسام دەپ ءجۇرمىن» دەيدى. كوپ ۇلتتى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلۋ مىڭداي مۇشەسى بار جاس¬تار ۇيىمىنا باسشىلىق ەتكەن عانيدى كەزىندە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى دە «شىعىس جاستارىنىڭ كوسەمى» دەپ تانىدى. عاني كوپتەگەن ىستەردىڭ كوش باستاۋشىسى، ۇيتقىسى بولدى. ەلدە مەكتەپ، كلۋب، بالالار ۇيلەرى مەن ينتەرناتتار اشۋدى قولعا الدى. عاني مۇراتبايەۆ ورتا ازيا مەن قازاقستاندى مەكەندەگەن ۇلتتاردىڭ تاريحىن، مادەنيەتى مەن ەتنولوگياسىن، سالت - ءداستۇرىن، مۋزىكاسىن جەتە ءبىلدى. قازاق تىلىندە تۇڭعىش رەت «جاس الاش»، «جاس قايرات» گازەتتەرى عانيدىڭ تىكەلەي تالاپ ەتۋىمەن ۇيىمداستىرىلدى، جارىق كوردى. ول ەكى باسىلىمنىڭ دا تۇڭعىش رەداكتورى بولدى. قازىرگى «جاس الاش» گازەتىنىڭ نەگىزىن قالادى.
عاني - ايەل تەڭدىگىن قورعاۋشى.
قازاق حالقىندا ايەلدەردىڭ، قىز - كەلىنشەكتەردىڭ جوعىن جوقتاپ، ولاردىڭ تەڭدىگىنە اراشا تۇسكەن ازاماتتاردىڭ اراسىندا عاني دا بار. ول 1921 جىلى «جاستار» گازەتىنىڭ ەكىنشى سانىندا جاريالاعان ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازدى: «وتارشىلداردىڭ، بايلاردىڭ تالاي ايەلدەردى كۇڭ قىلىپ، وتىن الدىرعانى، تەزەك تەرگىزىپ، مال باققىزعانى دا انىق. قولدان كەلگەنشە حالىقتىڭ اراسىنا كىرىپ، جاستار ۇيىمدارىن اشىپ، بايلاردىڭ ەسىگىندە جۇرگەن قازاق، قىرعىز ايەل جاستارىن جيناپ، ولاردى وقۋ ورىندارىنا كىرگىزۋ كەرەك. ەڭبەكشى حالىقتىڭ ءبىزدى وقىتىپ كۇتكەن ءۇمىتىن اقتاماي قالعانىمىز جارامسىز بولار» دەپ جاستاردىڭ الدىنا ۇلكەن مىندەت قويادى.
عاني مۇراتبايەۆ كەڭەستىك شىعىستىڭ ارتتا قالعان قىز، كەلىنشەكتەرىنىڭ باقىتىن ويلاپ، ايەلدەر ماسەلەسىنە ۇنەمى كوڭىل اۋدارىپ وتىرادى. شىعىس جاستارى اراسىنان وقۋ وقىپ، قىزمەتكە كىرىسكەن قىز، كەلىنشەكتەردى كورگەندە: «مىنە، ءقازىر ءبىرىنشى كەلگەن قارلىعاشتى كورىپ وتىرمىز. ءبىز ون جىلدان كەيىن قىز، كەلىنشەك ءىسى نىعايىپ، ونىڭ كوركەيگەنىن كورسەك، شىعىس ايەلدەرىنىڭ بايلاۋدان بوسانىپ، ەلمەن بىردەي جان بولعانىن دا كورەمىز» دەپ قۋانادى. عانيدىڭ زامانداسى، پروفەسسور بەيسەنباي
كەنجەبايەۆ: «... الدىمەن ءوزىمدى تانىستىرىپ وتەيىن. مەنىڭ اتىم – عاني، فاميليام – مۇراتبايەۆ. مىنا جىگىتتىڭ اتى - ابدىكارىم، فاميلياسى – اقبايەۆ. ەكەۋمىز دە وسىندا وقيمىز، ءارى جۇمىس ىستەيمىز. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – سەندەردى ينتەرناتقا وقۋعا شاقىرۋ، ەرتىپ اكەتۋ. بۇعان نە دەيسىزدەر؟»- دەدى. ىلعي جەتىم بالالار وسىلايشا ۇكىمەتتىڭ قامقورلىعىنا وتە باردىق» - دەسە، ورىس دوستارى بىلاي دەپ ەسكە الادى: « ع. مۇراتبايەۆپەن مەن 1922 جىلدىڭ كۇزىندە تانىستىم.... جالعىز شىعىس جاستارى عانا ەمەس جالپى مۇراتبايەۆپەن تانىس، ءبىلىس، ىستەس بولعان ادامداردىڭ ءبارى دە ول تۋرالى جوعارى پىكىردە ەدى.
بولگار كومسومولىنىڭ وكىلى بلاگوي گيۋچوۆتان، يۋگوسلاۆيا كومسومولىنىڭ دەلەگاتى گوركيچتەن، يتاليا كومسومولىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى دجزۋپپە بەرتيدەن عاني تۋرالى، ونىڭ قىزمەت قابىلەتى مەن ادامگەرشىلىگى تۋرالى تاماشا باعالار ەستىدىم، ال، ءبىز، ءوزىمىز، ورىس جىگىتتەرى، دوسىمىزدى قالتقىسىز ءسۇيىپ، ونى ماقتانىش ەتەتىن ەدىك...» - دەيدى الەكساندر يۆانوۆيچ ميلچاكوۆ. وسىنداي اسا باعالى پىكىر مەن قۇنى جوعارى ويلاردى عانيدىڭ قىزمەتتەستەرى دە، دوستارى دا ايتىپ ءجۇردى. ونىڭ قامقورلىعىنا بولەنىپ، سول كەزدە ينتەرناتتا ءبىلىم العان قازىرگى كورنەكتى جازۋشىلارىمىز دا عاني تۋرالى تولعانا، تەبىرەنە جازدى.
قورىتىندى.
ءسوزىمدى قورىتا كەلە ەلىمىزدىڭ تاريحىندا ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىن، جاڭالىقتىڭ جارشىسى، جاڭا ءومىردىڭ بەلسەندى قۇرىلىسشىسى بولا بىلگەن ءبىرتۋار تۇلعا عاني مۇراتبايەۆتىڭ ەسىمى ەل ەسىندە ماڭگى ساقتالادى دەگىم كەلەدى.
اقىن جەتىسكەن ماكەنالى:
مەن عانيمىن –
شىن ءسوزدىڭ ۇستاسىمىن،
ءاليحان، ءمىرجاقىپتىڭ تۇتاسىمىن.
ماعجان مەن احمەتتىڭ باۋىرىمىن،
جالىن جۇرەك جاستاردىڭ ۇستازىمىن.
باقىتىم – ۇلى حالقىم – عالاماتىم،
قازاق بولىپ الەمگە تارالاتىن.
مەن عانيمىن ماڭگىلىك ءتىرى جۇرگەن،
الاشىمنىڭ ارقالاپ اماناتىن! – دەپ جىرلاعانداي، ماڭگى جاس عانيدىڭ ءومىرى كەيىنگىگە ۇلگى - ونەگە. ونى زەرتتەۋ، جاڭا قىرىنان تانۋ جالعاسا بەرمەك.
قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى، قازالى اۋىلى،
№100 ورتا مەكتەبىنىڭ باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
بەردەشيەۆا جادىرا مولىبەك قىزى
عاني – قازاقستان مەن ورتا ازيا جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسى.
قازاق حالقىنىڭ كوگىندە قۇيرىقتى جۇلدىزداي جارقىراپ، شۇعىلالى ءىز قالدىرىپ كەتكەن، ەل - جۇرتىن جالىن جۇرەگىمەن جىلىتىپ وتكەن عاني مۇراتبايەۆ حالىقتى ىزىنە ەرتە ءبىلدى.
قازاقستان مەن ورتالىق ازيا جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسى، شىعىس جاستارىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بولعان بەلگىلى قوعام قايراتكەرى عاني مۇراتبايەۆ ەسىمى ەلگە عانا ەمەس، الەمگە بەلگىلى. ول ءوز باسىنا دارىعان جىگەر - كۇش پەن اقىل - پاراساتىن شىعىس حالقىنىڭ كەمەل كەلەشەگىنە باعىتتادى. ەگەر سارعايعان تاريح پاراقتارىنا كوز سالساق، ون بەس جاسار بالانىڭ الاساپىران كەزەڭدە مارتەبەلى دە لاۋازىمدى ۇيىمنىڭ مۇشەلىگىنە قابىلدانۋى تەكتەن - تەك بولماسا كەرەك. تۇلا بويى قايسارلىق پەن قايراتقا، نامىس پەن جىگەرگە، ويى اقىل مەن پاراساتقا تولى عاني شىعىس جاستارىنىڭ كەمەل كەلەشەگى ءۇشىن ءومىرىن سارپ ەتتى.
1921جىلى ورىنبوردا قازاقستان كومسومولىنىڭ ءبىرىنشى ولكەلىك كونفەرەنسياسى ءوتتى. كونفەرەنسيانى ۇيىمداستىرعان سول كەزدەگى تۇركىستان كومسومول ۇيىمى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى - عاني مۇراتبايەۆ (1902 - 1924) ەدى.
عاني مۇراتبايەۆ - قوعام قايراتكەرى، بلكجو مەن كوممۋنيستىك جاستار ينتەرناسيونالىنىڭ قايراتكەرى. قازالىداعى ورىس - قازاق مەكتەبىن، جوعارى باستاۋىش ۋچيليششەسىن، تاشكەنتتەگى ورتا ءبىلىم بەرەتىن قازاق - قىرعىز پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسى جانىنداعى اۋىلدىق مەكتەپتەر ءۇشىن نۇسقاۋشى - لەكتورلار كۋرسىن، تاشكەنتتەگى مەملەكەتتىك ۇلگى - تاجىريبەلىك مەكتەبىن جانە ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قوعامدىق عىلىمدار فاكۋلتەتىن بىتىرگەن.
جەتىسۋ وبلىسىندا مۇعالىمدەر دايارلايتىن كۋرستار ۇيىمداستىردى، جەتىسۋ وبلىستىق جانە تاشكەنت، سامارقاند، ۆەرنىي قالالىق كومسومول ۇيىمدارىنىڭ نەگىزىن قالاۋعا ات سالىستى. تاشكەنتتەگى جەتىم بالالاردى ينتەرناتقا، بالالار ۇيىنە ورنالاستىرۋعا بەلسەنە كىرىسىپ، ولار ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان ينتەرناتتىڭ ديرەكتورى بولدى. 1921 جىلى تاشكەنتتەن شىعاتىن «جاس الاش» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولدى. 1921 جىلى الدىمەن سامارقاند ولكەلىك كومسومول كوميتەتىنىڭ، كەيىن تۇركىستان رەسپۋبليكاسى كومسومول ۇيىمى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلاندى. 1922 - 1924 جىلدارى رەسەي كوممۋنيستىك جاستار وداعىنىڭ (ركجو) 5 - سەزىندە رەسەي كوممۋنيستىك جاستار وداعى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، كوممۋنيستىك جاستار وداعى ورتالىق كوميتەتى ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ العاشقى ءتوراعاسى بولىپ سايلاندى.
عاني مۇراتبايەۆتىڭ قىسقا عۇمىرى تۋرالى ماعجان جۇمابايەۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ، جۇبان مولداعالييەۆ سىندى اقىندار جىر ارناعان. قوعام قايراتكەرىنىڭ ەسىمى الماتى، قىزىلوردا، استانا، اقتوبە، تاعى دا باسقا قالالارداعى كوشەلەرگە بەرىلگەن. الماتى قالاسىندا وعان ەسكەرتكىش ورناتىلىپ، رەسپۋبليكالىق وقۋشىلار سارايىنا عاني مۇراتبايەۆ ەسىمى بەرىلگەن، قازالى قالاسىندا مەموريالدى مۇراجاي اشىلعان. 2002 جىلى عاني مۇراتبايەۆقا ارنالعان قازاقستاننىڭ پوشتا ماركاسى اينالىسقا ەندى. كورنەكتى قوعام قايراتكەرى تۋرالى «ءبىزدىڭ عاني» كوركەم ءفيلمى، «وسىنداي قىسقا عۇمىر» دەرەكتى ءفيلمى ءتۇسىرىلدى.
كەزىندە ورتالىق ازيا مەن قازاقستان جاستار ۇيىمى قاراعان تۇركىستان كومسومولى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولۋى، بۇكىلرەسەيلىك كوممۋنيستىك جاستار وداعىنىڭ عانيدى كيم - ءنىڭ شىعىس ەلدەرى جاستارىنىڭ جەتەكشىسىنە سايلاۋى ءبىرتۋار ازاماتتىڭ سوقپاقتى دا توقپاقتى ءومىر جولىنا ايقىن ايعاق بولسا كەرەك. اۋىر¬دىم دەۋگە دە ارلانعان نامىسشىل جىگىت ناۋقاسقا شالدىققانىنا دا مويىنسۇنباعان سىڭايلى. الايدا، اسقىنىپ كەت¬كەن وكپە دەرتى جاس عانيدى ماڭگىلىك ساپارعا اتتاندىردى. وزەكتى ورتەگەن وكىنىشتىڭ وسىناۋ دەرتى قازاق جۇرتىنىڭ، ونى ايتاسىز، بۇكىل شىعىس حالقىنىڭ جۇرەكتەرىنە جازىلماس جارا سالعان. ماسكەۋ تۇرعىندارى ماڭگىلىككە كەتە بارعان عانيدى ءۇش كۇن ازا تۇتتى. بالتىق تەڭىزىنىڭ 200 جاۋىنگەرى قۇرمەتتى قاراۋىلدا تۇردى. عاني ماسكەۋ ورتالىعىنداعى ۆاگانكوۆ زيراتىنا جەرلەندى. وسىدان - اق شىعىس شامشىراعى – عانيدىڭ ءومىر جولى كەيىنگى تولقىنعا ۇلاعات بولاتىنىنا ەشقانداي كۇمان كەلتىرمەس.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
عاني – ناعىز كۇرەسكەر دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ساياسي تۇلعا.
«ءومىردى عانيدان ارتىق كىم جاقسى كورگەن؟ ول ءبىراق جەكە ءوز ءومىرىنىڭ قامىن عانا ويلاعان ەمەس. ول كوپشىلىكتىڭ ءومىرىن، كوپشىلىكتىڭ باقىتىن ويلاعان، ناعىز قوعامدىق ۇلكەن باقىتتى ءومىردى كوكسەگەن ەدى» دەپ جۇسىپبەك ارىستانوۆ جازعانداي، ع. مۇراتبايەۆ ۇلى وكتيابر سوسياليستىك ريەۆوليۋسياسىنىڭ جەڭىسىن قۋانا قارسى العان.
جاستىعىنا قاراماستان، «جالىندى ۇگىتشى» اتانعان عاني پارتيا ورگاندارىنىڭ تاپسىرماسىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، بايلار مەن بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدارعا تاباندىلىقپەن قارسى كۇرەسەدى. بار عۇمىرىن حالقىنىڭ بولاشاعىنا ارناعان عاني كۇرەس ۇستىنە شىنىعىپ، شيرىعا تۇسەدى.
كومسومولدىڭ باسشىلىق جۇمىستارىندا بولعان عاني كوممۋنيستىك پارتيانىڭ نۇسقاۋلارىن، سونىڭ ىشىندە ۇلت ساياساتىن مۇلتىكسىز ورىنداۋ جولىندا جان - تانىمەن قىزمەت ەتىپ، ءوزىنىڭ تاباندى بولشيەۆيك، شەبەر ۇيىمداستىرۋشى ەكەنىن اڭعارتادى.
بويىندا ۇيىمداستىرۋشىلىق، شەشەندىك، تاباندىلىق، ادىلدىك، ادالدىق، شىنشىلدىق، السىزدەرگە قامقورلىق، ءقايسىبىرىن سانامالاپ ايتايىق، اسىل قاسيەتتەر توعىسقان تۇلعا ونەگەسىن ۇرپاقتارعا ۇلگى ەتىپ، رۋحاني تاربيە بەرۋ – ءبىزدىڭ ازاماتتىق ارىمىزعا سىن بولىپ قالا بەرمەك.
عاني كومسومولدىڭ بۇكىلوداقتىق V سەزىندە (1922 ج.) ورتالىق كوميتەت مۇشەلىگىنە كانديدات، Vءى سەزىندە (1924 ج.) ورتالىق كوميتەت مۇشەسى، رەسپۋبليكا كەڭەستەرىنىڭ ءحى - ءحىى سەزدەرىندە ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، دۇنيەجۇزى كوممۋنيستىك ينتەرناسيونال جاستارىنىڭ ءىV كونگرەسىندە اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى. حورەزم رەسپۋبليكاسىنىڭ «قىزىل ەڭبەك» وردەنىمەن ناگراد¬تالدى. رسفسر اسكەري - سوعىس فلوتىنىڭ قۇرمەتتى تەڭىزشىسى اتاعىنا يە بولدى.
جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا دۇنيەگە كەلىپ، قىسقا عۇمىر كەشسە دە عاني ەكى ءداۋىردىڭ كۋاسى بولىپ، ارتىنا وشپەستەي ءىز تاستاپ ۇلگىردى. ول قازاق¬تىڭ قاراشا ۇيىنەن قاناتتانىپ شىعىپ، جاستاردىڭ جالىندى ۇيىمداستىرۋشىسى بولىپ تانىلدى. جالىندى جاستىڭ جارقىن ءومىرى بۇگىنگى جانە ەرتەڭگى جاس ۇرپاققا ءارقاشاندا ۇلگى - ونەگە. بۇرىنعى تۇركىستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ءنازىر تورەقۇلوۆ 1925 جىلى 17 ساۋىردەگى «پراۆدا» گازەتىندە جازعان ماقالاسىندا «عاني ورتا ازيا جاستارىنىڭ وتە قىمباتتىسى، جاۋىنگەر جاسى ەدى.
ورتا ازيادا ەشبىر جاستار ۇيىمىنىڭ جۇمىسى ونىڭ قاتىسۋىنسىز وتپەيتىن، ول شارشامايتىن، شالدىقپايتىن كومسومول ەدى» دەپ جازدى. راسىندا دا عانيدىڭ جاستاردى تاربيەلەۋ، ەلىمىزدىڭ مادەني - اعارتۋ ساياساتىنداعى اتقارعان ىستەرى مەن ايتقان ويلارى كورەگەندىك، كوسەمدىك. وعان ۇلتتىق مۇراعات قورلارىندا ساقتالعان قۇجاتتار كۋا. سول قۇجات¬تار¬مەن تانىسقان ءاربىر ازامات عانيدىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق، ىسكەرلىك، دانالىق، قامقورلىق ىستەرىنە ءتانتى بولىپ، وعان ۇلكەن قۇرمەتپەن باس يەتىنى ءسوزسىز.
عاني – اعارتۋشى، پەداگوگ.
عاني مۇراتبايەۆ – الماس قىلىش¬تاي جارقىلداپ وتكەن الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى، اعارتۋشى پەداگوگ. 18 جاسىنان باستاپ قازاق حال¬قىن اش¬تىق¬تان اراشالاۋعا، ساۋات¬سىز¬دىقتى جويۋعا بىلەك سىبانا كىرىسكەن ەل قامقورشىسى بولعان ول ءوزىنىڭ قىسقا عۇمىرىن، اقىل - وي پاراساتىن جاستاردىڭ كەلەشەگىنە ارنادى. ءوزى دە مۇعالىمدىك ۋچيليششەنىڭ وقىتۋشىسى بولعان ول جەتىم بالالاردى قاناتىنىڭ استىنا الىپ، ولاردىڭ ينتەرناتقا ورنالاسۋىنا ىقپال جاسايدى. «بۇلاردى تاربيەلەۋ كەرەك، كەلەشەك يگى ىستەردىڭ تالايى وسىلاردىڭ قولىمەن شەشىلمەك. بۇلاردان ەڭبەكشىلەر سەنىمىن تولىق اقتايتىن ىسكەرلەر تاربيەلەپ شىعۋىمىز كەرەك» دەپ الدىنا بيىك ماقسات قويعان عاني كوپتەگەن قيىندىقتاردى جەڭە ءبىلدى.
1920 - 1923 جىلدارى تاشكەنتتە جەتىم بالالار ءۇيى اشىلدى. عانيدىڭ كومەگىنىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن جاستار وسى جەردە ءبىلىم الدى.
ەڭبەكشى جاستاردىڭ وقىپ، ءبىلىم الۋىندا ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەن ع. مۇراتبايەۆ ءبىر جولداسىنا 1920 جىلى جازعان حاتىندا: «عىلىمسىز، وقۋسىز ەشنارسە بولمايدى ەكەن. بيىل قاراتابان كەدەي جاستاردان 500 بالانى وقۋ ورىندارىنا ورنالاستىرسام دەپ ءجۇرمىن» دەيدى. كوپ ۇلتتى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلۋ مىڭداي مۇشەسى بار جاس¬تار ۇيىمىنا باسشىلىق ەتكەن عانيدى كەزىندە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى دە «شىعىس جاستارىنىڭ كوسەمى» دەپ تانىدى. عاني كوپتەگەن ىستەردىڭ كوش باستاۋشىسى، ۇيتقىسى بولدى. ەلدە مەكتەپ، كلۋب، بالالار ۇيلەرى مەن ينتەرناتتار اشۋدى قولعا الدى. عاني مۇراتبايەۆ ورتا ازيا مەن قازاقستاندى مەكەندەگەن ۇلتتاردىڭ تاريحىن، مادەنيەتى مەن ەتنولوگياسىن، سالت - ءداستۇرىن، مۋزىكاسىن جەتە ءبىلدى. قازاق تىلىندە تۇڭعىش رەت «جاس الاش»، «جاس قايرات» گازەتتەرى عانيدىڭ تىكەلەي تالاپ ەتۋىمەن ۇيىمداستىرىلدى، جارىق كوردى. ول ەكى باسىلىمنىڭ دا تۇڭعىش رەداكتورى بولدى. قازىرگى «جاس الاش» گازەتىنىڭ نەگىزىن قالادى.
عاني - ايەل تەڭدىگىن قورعاۋشى.
قازاق حالقىندا ايەلدەردىڭ، قىز - كەلىنشەكتەردىڭ جوعىن جوقتاپ، ولاردىڭ تەڭدىگىنە اراشا تۇسكەن ازاماتتاردىڭ اراسىندا عاني دا بار. ول 1921 جىلى «جاستار» گازەتىنىڭ ەكىنشى سانىندا جاريالاعان ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازدى: «وتارشىلداردىڭ، بايلاردىڭ تالاي ايەلدەردى كۇڭ قىلىپ، وتىن الدىرعانى، تەزەك تەرگىزىپ، مال باققىزعانى دا انىق. قولدان كەلگەنشە حالىقتىڭ اراسىنا كىرىپ، جاستار ۇيىمدارىن اشىپ، بايلاردىڭ ەسىگىندە جۇرگەن قازاق، قىرعىز ايەل جاستارىن جيناپ، ولاردى وقۋ ورىندارىنا كىرگىزۋ كەرەك. ەڭبەكشى حالىقتىڭ ءبىزدى وقىتىپ كۇتكەن ءۇمىتىن اقتاماي قالعانىمىز جارامسىز بولار» دەپ جاستاردىڭ الدىنا ۇلكەن مىندەت قويادى.
عاني مۇراتبايەۆ كەڭەستىك شىعىستىڭ ارتتا قالعان قىز، كەلىنشەكتەرىنىڭ باقىتىن ويلاپ، ايەلدەر ماسەلەسىنە ۇنەمى كوڭىل اۋدارىپ وتىرادى. شىعىس جاستارى اراسىنان وقۋ وقىپ، قىزمەتكە كىرىسكەن قىز، كەلىنشەكتەردى كورگەندە: «مىنە، ءقازىر ءبىرىنشى كەلگەن قارلىعاشتى كورىپ وتىرمىز. ءبىز ون جىلدان كەيىن قىز، كەلىنشەك ءىسى نىعايىپ، ونىڭ كوركەيگەنىن كورسەك، شىعىس ايەلدەرىنىڭ بايلاۋدان بوسانىپ، ەلمەن بىردەي جان بولعانىن دا كورەمىز» دەپ قۋانادى. عانيدىڭ زامانداسى، پروفەسسور بەيسەنباي
كەنجەبايەۆ: «... الدىمەن ءوزىمدى تانىستىرىپ وتەيىن. مەنىڭ اتىم – عاني، فاميليام – مۇراتبايەۆ. مىنا جىگىتتىڭ اتى - ابدىكارىم، فاميلياسى – اقبايەۆ. ەكەۋمىز دە وسىندا وقيمىز، ءارى جۇمىس ىستەيمىز. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – سەندەردى ينتەرناتقا وقۋعا شاقىرۋ، ەرتىپ اكەتۋ. بۇعان نە دەيسىزدەر؟»- دەدى. ىلعي جەتىم بالالار وسىلايشا ۇكىمەتتىڭ قامقورلىعىنا وتە باردىق» - دەسە، ورىس دوستارى بىلاي دەپ ەسكە الادى: « ع. مۇراتبايەۆپەن مەن 1922 جىلدىڭ كۇزىندە تانىستىم.... جالعىز شىعىس جاستارى عانا ەمەس جالپى مۇراتبايەۆپەن تانىس، ءبىلىس، ىستەس بولعان ادامداردىڭ ءبارى دە ول تۋرالى جوعارى پىكىردە ەدى.
بولگار كومسومولىنىڭ وكىلى بلاگوي گيۋچوۆتان، يۋگوسلاۆيا كومسومولىنىڭ دەلەگاتى گوركيچتەن، يتاليا كومسومولىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى دجزۋپپە بەرتيدەن عاني تۋرالى، ونىڭ قىزمەت قابىلەتى مەن ادامگەرشىلىگى تۋرالى تاماشا باعالار ەستىدىم، ال، ءبىز، ءوزىمىز، ورىس جىگىتتەرى، دوسىمىزدى قالتقىسىز ءسۇيىپ، ونى ماقتانىش ەتەتىن ەدىك...» - دەيدى الەكساندر يۆانوۆيچ ميلچاكوۆ. وسىنداي اسا باعالى پىكىر مەن قۇنى جوعارى ويلاردى عانيدىڭ قىزمەتتەستەرى دە، دوستارى دا ايتىپ ءجۇردى. ونىڭ قامقورلىعىنا بولەنىپ، سول كەزدە ينتەرناتتا ءبىلىم العان قازىرگى كورنەكتى جازۋشىلارىمىز دا عاني تۋرالى تولعانا، تەبىرەنە جازدى.
قورىتىندى.
ءسوزىمدى قورىتا كەلە ەلىمىزدىڭ تاريحىندا ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىن، جاڭالىقتىڭ جارشىسى، جاڭا ءومىردىڭ بەلسەندى قۇرىلىسشىسى بولا بىلگەن ءبىرتۋار تۇلعا عاني مۇراتبايەۆتىڭ ەسىمى ەل ەسىندە ماڭگى ساقتالادى دەگىم كەلەدى.
اقىن جەتىسكەن ماكەنالى:
مەن عانيمىن –
شىن ءسوزدىڭ ۇستاسىمىن،
ءاليحان، ءمىرجاقىپتىڭ تۇتاسىمىن.
ماعجان مەن احمەتتىڭ باۋىرىمىن،
جالىن جۇرەك جاستاردىڭ ۇستازىمىن.
باقىتىم – ۇلى حالقىم – عالاماتىم،
قازاق بولىپ الەمگە تارالاتىن.
مەن عانيمىن ماڭگىلىك ءتىرى جۇرگەن،
الاشىمنىڭ ارقالاپ اماناتىن! – دەپ جىرلاعانداي، ماڭگى جاس عانيدىڭ ءومىرى كەيىنگىگە ۇلگى - ونەگە. ونى زەرتتەۋ، جاڭا قىرىنان تانۋ جالعاسا بەرمەك.
قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى، قازالى اۋىلى،
№100 ورتا مەكتەبىنىڭ باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
بەردەشيەۆا جادىرا مولىبەك قىزى
You Might Also Like
