تۇران وركەنيەتىنىڭ ۇلى پەرزەنتى – ءجالاڭتوس ءباھادۇر
قىزىلوردا وبلىسى،
قازالى اۋدانى، قازالى اۋىلى،
№100 ورتا مەكتەبىنىڭ اعىلشىن ءپان ءمۇعالىمى
سيسەنبايەۆا گۇلميرا ءابدىقاني قىزى
تاقىرىبى: تۇران وركەنيەتىنىڭ ۇلى پەرزەنتى – ءجالاڭتوس ءباھادۇر
ماقساتى: وقۋشىلارعا ءجالاڭتوس ءباھادۇر بابامىز تۋرالى مالىمەت بەرۋ. ونىڭ ەرلىكتەرىمەن تانىستىرۋ، ەرلىگىن ۇلگى ەتۋ وقۋشىلاردىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن وياتۋ، ۇلتجاندىلىققا، ەلىن جەرىن قورعاۋعا وتانعا ادال بولۋىنا تاربيەلەۋ. ءجالاڭتوس ءباھادۇر بابامىزدىڭ ءوز ەلىمىزدىڭ ءتول پەرزەنتى ەكەنىن ناسيحاتتاۋ.
كەلەشەك ۇرپاقتى ءوز تاريحىن تەرەڭ بىلۋگە شاقىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تانىمدىق شوۋ، اڭگىمەلەۋ،
ساباقتىڭ بارىسى.
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
گيمن ورىندالادى. سىنىپتى ساباققا ازىرلەۋ.
II. نەگىزگى ءبولىم.
تاقىرىپپەن تانىستىرىپ، ماقساتىن بايانداۋ.
تۇران وركەنيەتىنىڭ ۇلى پەرزەنتى.
قازاق باتىرى، اسكەرباسى.
ءجالاڭتوس باتىر قازاق قولىن باسقارۋى
ءجالاڭتوس بي سەيىتقۇل ۇلى (1576 - 1656) - قازاق باتىرى، (ەرتەدەگى شىعىس ەلدەرى ءباھادۇر دەپ اتاعان) قولباسشى. سىرداريانىڭ ساعا - جاعالاۋىن مەكەن ەتكەن ءتورتقارا ەلىندە تۋعان. ءجالاڭتوس ءبيدىڭ اتا - تەگى قازاق شەجىرەسىندە بىلاي تاراتىلادى: جانارىستان الشىن ودان ءالىم، باي ۇلى، جەتىرۋ. الىمنەن تۇمەن، شومەكەي، ءتورتقارا ودان وراز، ورازگەلدى، جانشۇقىر، قاراش. ورادان اقپان، توقپان. توقپاننان سەيىتقۇل تۋعان. سەيىتقۇل بابانىڭ سەگىز ۇلى بولعان. ونىڭ بايبىشەسى - سارى كەمپىردەن سەيىتمامبەت، تولەش، اقشا. اكشادان بايبەك ودان اتاقتى ايتەكە بي تۋعان. ەكىنشى ايەلى - قارا كەمپىردەن — ءجالاڭتوس، دۇيسەنباي، ماتاي، تۇرىكمەن، قويان تۋعان. بۇلاردى "سەگىز سەيىتقۇل" دەيدى ەكەن ەل. سوندا ايتەكە بي مەن ءجالاڭتوس ءبىر اكە سەيىتقۇلدان بولىپ شىعادى.
قازاق باتىرى، اسكەرباسى، سامارقان ءومىرى. ءجالاڭتوس سەيىتق ۇلى حVII - حVIII عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن ايتەكە ءبيدىڭ اتاسى بولىپ كەلەدى. 1581 جىلعى اشتىقتان امان قالۋ قامىمەن شىعاي حان مەن ءجالاڭتوس باتىردىڭ اكەسى ايتقۇل تۋىستارىمەن بىرگە بۇحاراعا جاقىن بۇراتى تاۋىنا قونىس اۋداردى. ءجالاڭتوس باتىر 12 جاسىنان تامدى جانە قىزىلقۇم قازاقتارىنىڭ حانى دىنمۇحامەدكە قىزمەت ەتە باستادى. جاس كەزىنەن - اق زەردەلىلىگى جانە توزىمدىلىگىمەن كوزگە ءتۇستى. ونىڭ اتى حالىق اراسىنا كەڭىنەن تانىلدى. وعان سول ءداۋىردىڭ جوعارى دارەجەسى — "اتالىق" اتاعى بەرىلدى. 1640 جىلى ءجالاڭتوس باتىر قازاق جانە وزبەك جەرلەرىنە شابۋىل جاساعان قالماق حانى باتۋرعا قارسى قول باستاپ، ونى جەڭىلىسكە ۇشىراتتى. 1643 جىلى جەتىسۋ جەرىنە باسا - كوكتەپ كىرگەن جوڭعار قالماقتارىمەن سوعىسىپ جاتقان جاڭگىر حانعا 20 مىڭ اسكەردى كومەك رەتىندە جىبەردى، مۇنىڭ ءوزى باسقىنشىلاردى تالقانداۋعا زور ۇلەس قوستى.
III. وقۋشىلاردىڭ ىزدەنىستەرى.
1. ايجان:
1649 جىلى ءجالاڭتوس باتىر قازاق قولىن باسقارىپ، بۇحار حانى ابدۋل ازيز بەن يران پاتشالىعىنىڭ حوراسان، بالح ءۇشىن جۇرگىزگەن سوعىسىندا جەڭىسكە جەتتى. بۇل سوعىستا بۇحار جانە قازاق حاندىقتارى ورتاق جاۋعا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋ ءۇشىن وداقتىق كەلىسىمگە كەلدى. حوتاجقۇلي بەك بالحيدىڭ "تاريحي قىپشاقتار" انىقتامالىعى مالىمەتتەرىندە قازاق حانى جاڭگىر بۇل سوعىسقا 100 مىڭ ادامدىق اسكەرمەن قاتىسقانى ايتىلادى. ءجالاڭتوس باتىر تاشكەنت پەن تۇركىستانعا ءۇش جورىق جاساپ، قابىل مەن مەشحەدتى باعىندىردى. اسكەري ونەردى جەتىك بىلەتىن، كەرەمەت باتىرلىعىمەن داڭقى جايىلعان دارابوز قولباسشىعا قىرعىز، قالماق، قازاق حاندارى، ءۇندىستاننان، حورەزمنەن جانە تيبەتتەن قىمبات سىيلىقتار اعىل - تەگىل كەلىپ جاتتى. اكادەميك م. ە. ماسسوننىڭ ايتۋى بويىنشا، بۇل سىيلىقتار ءوزىنىڭ سانى مەن قۇنى جاعىنان مەملەكەت قازىناسىنا ءتۇسىپ جاتقان بارلىق بايلىقتان اسىپ تۇسەدى ەكەن. بۇل بايلىقتاردى ءجالاڭتوس باتىر اسكەردى قامتاماسىز ەتۋگە عانا ەمەس، ولارعا ارناپ سامارقاندا ۇلكەن قۇرىلىستار، ءزاۋلىم سارايلار مەن مەدرەسەلەر سالۋعا جۇمسادى. ءجالاڭتوس باتىر سامارقاننىڭ ورتالىعى رەگيستاندا 1619 - 1633/36 جىلدارى "شيردور" (ارىستان مەدرەسەسى) مەدرەسەسى مەن 1647 - 1660 جىلدارى "تيللا - كوري" (التىنمەن اپتالعان) مەدرەسەسىن سالدىردى، كەيىنىرەك ولار بۇكىل ەلگە ايگىلى بولدى. بۇل ارحيتەكتۋرالىق عيماراتتار ءوزىنىڭ اسەمدىگىمەن، ادەمىلىگىمەن ءدۇيىم جۇرتتى تاڭداندىرىپ، شىعىستىڭ ساۋلەتشىلىك ونەرىندە ەرەكشە ورىن الادى. ءجالاڭتوس باتىردىڭ سۇيەگى سامارقاننان 12 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان داگبيت قىستاۋىنداعى زيراتقا قويىلعان. ءجالاڭتوس باتىردىڭ ۇرپاقتارى بۇل كۇندە قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى اۋدانىندا عۇمىر كەشۋدە
سامارقاند ءومىرى ءجالاڭتوستى 20 مىڭ جاساق كۇتىپ تۇرعان ەدى.
2. گۇلجامال: ءجالاڭتوس بەس جاسقا كەلگەندە ءتورتقارا ەلى قۋاڭشىلىققا، جوقشىلىققا، اشارشىلىققا تاپ بولادى. اكەسى سەيىتقۇل سول ەلدىڭ باسشىسى شىعاي حانمەن بىرگە بۇحار شاھارىنا جاقىن نۇراتا تاۋلى القابىنا كوشىپ بارىپ مەكەن ەتەدى. بۇل كەزدە قىزىلقۇم، نۇراتا، تامدى توڭىرەگىن جايلاعان ەلدى دىنمۇحاممەد حان بيلەپ تۇرعان. سول حانعا ءجالاڭتوس بالا 12 جاسىنان شاكىرت بولىپ قىزمەت ەتەدى. وسى كەزدەن باستاپ - اق ونىڭ اقىلدىلىعى، باتىرلىعى قالىپتاسا باستايدى. ول حان سارايىنداعى شاكىرت بالالارعا، جاستارعا باس بولىپ، ولارعا ءتۇرلى اسكەر ويىندارىن ۇيرەتەدى. حاندار، بيلەر، قاسىندا ءجۇرىپ، ەل باسقارۋ ىسىنە قاتىسادى. يمام، قاجىلاردان يماندىلىق، قايىرىمدىلىق جانە ءبىلىم، عىلىمعا زەيىن قويادى. ولاردىڭ كەيبىرىمەن شاريات قاعيدالارى جونىندە ءىلىم سايىسىنا ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ بىلگىرلىگىن ۇعىمپازدىعىن تانىتادى. اسىرەسە، فەرعانانىڭ قوسان دەگەن قىستاعىندا تۋىپ، وسكەن ماقتىم - اعزام دەگەن وتە بەدەلدى، اۋليە ءبىلىمدار سوفىنىڭ نەمەرەسى حاشيم قوجامەن زامانداس، پىكىرلەس بولادى. سودان يسلام قاعيدالارىن مول يگەرەدى. اكەلى بالالى سەيىتقۇل مەن ءجالاڭتوس نۇراتا اتىرابىن بيلەپ تۇرعان جىلدارى وعان جان - جاقتان قىزىلقۇمدا بىتىراپ كوشىپ جۇرگەن ءالىم، الشىن، شومەكەي، تاعى باسقا رۋلارىنان اۋىل - ايماقتارى وزدەرى بارىپ قوسىلىپ جاتقان. بۇل كەزدە سەيىتكۇل مەن ءجالاڭتوس حاندىعىنىڭ سانى 40 - 50 مىڭ تۇتىنگە جەتكەن. سول قازاقتاردىڭ ءبىر حاندىق توڭىرەگىنە شوعىرلانۋى بىرىنشىدەن، سىرتقى شاپقىنشىلاردان ساقتانۋ بولسا، ەكىنشىدەن، اعايىن - تۋىسقاندى ساعالاۋ ەدى. ۇشىنشىدەن، سەيىتقۇل بي مەن ءجالاڭتوس باتىردىڭ ەل قورعاۋداعى، حالىققا قامقور بولۋداعى جان - جاققا تارالىپ جاتقان اتاق - داڭقى سەبەپ بولادى
ءجالاڭتوس ءباھادۇر.
3. مەرۋەرت:
ءبىر جولى مىناداي وقيعا بولىپتى: كوكتەمنىڭ الاساپىران قاۋىرت تىرشىلىك كەزىندە ءجالاڭتوس ءباھادۇردى ىزدەپ ءبىر توپ اتتىلى ونىڭ ورداسىنا بارىپ ءتۇسىپتى. سۇراستىرا كەلسە، شومەكەي ءبيى ايتقۇل باستاعان ادامدار ەكەن. اعايىن تۋىستار ءوزارا شۇرقىراسىپ تابىسىپ جاتادى. قازىردە "بۇحارا وبلىسىنىڭ تامدى اۋدانىندا ءتۇبى شومەكەيگە جاتاتىن كەدەي دەگەن رۋ بار. كەدەي - تاريحي ادام. XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن ءابىلقايىر حاننىڭ باستى بيلەرىنىڭ ءبىرى. ءابىلقايىر ولگەن سوڭ ورنىنا نۇرالىنى حان سايلاۋعا قاتىسىپ، ونى بەكىتۋ تۋرالى ورىس وكىمەتىنە ءوتىنىش جاسايتىن بىلىكتى ادامدار اراسىندا ونىڭ دا اتى اتالادى. كەدەي جانە ونىڭ بالاسى قوسقۇلاقتىڭ اتتارى "حۋن - حۋش عاسىرلارداعى ورىس - قازاق قاتىناستارى" جيناعىندا ءجيى كەزدەسەدى. وسى كەدەيدىڭ اكەسى - جانىبەك، ونىڭ اكەسى - ايتقۇل بي. ۇرپاقتارىنىڭ ايتۋى بويىنشا، ايتقۇل بي بۇحار، نۇراتا تاۋلارىندا كوشىپ ءجۇرىپتى. سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن نۇراتاعا جاقىن قىزىلقۇمدا ونىڭ اتىمەن اتالعان قىستاۋ ورنى بار. قازاق شەجىرەسى بويىنشا ءالىم مەن شومەن (شومەكەي دەپ تە ايتىلادى)
- ءبىر تۋىسقان. ءجالاڭتوس باتىر الىمگە التى اتادان (ءالىم - ءتورتقارا - وراز
- توقپان - سەيىتقۇل - ءجالاڭتوس)، سول سياقتى ايتقۇل بي دە شومەنگە التى اتادان) - شومەن - شومەكەي –
اسپان – ەسىمبەت - توبەت - ايتقۇل) قوسىلادى. دەمەك، ءجالاڭتوس باتىر - شومەكەي رۋىنىڭ اتاقتى ايتقۇل، بيىمەن تۇستاس جانە قونىستاس. ەندەشە، ءجالاڭتوس باتىرعا قاراعان قازاق قاۋىمىنىڭ ءبىر توبى شومەكەي رۋىنان بولعانى. مۇنى تولىقتىرا تۇسەتىن تارى ءبىر دالەل: بۇحارا وبلىسىنىڭ عيجدۋعان اۋدانىندا بىرنەشە قىشلاق بولىپ وتىرعان، ءوزىنىڭ ءتۇبى قازاقتىڭ شومەكەي رۋىنىڭ بالقى تايپاسى، تەمىر اتالىعىنانبىز دەيتىن وزبەكتەر بار. ولار قازان توڭكەرىسىنە دەيىن كازىرگى تامدى اۋدانىندا تۇراتىن بالقى تايپاسىنا جاتاتىن قازاقتارمەن اعايىنشىلىق قارىم - قاتىناس جاساپ كەلگەن. نەگىزگى ۇرپاعى وزبەك اراسىندا قالعان وسى تەمىر بالقى دا شومەنگە بەس اتا (شومەن
- شومەكەي - بوزعىل - سالقى - تەمىر). ياعني ءجالاڭتوس ءداۋىرىنىڭ ءىزى جونە وسى داۋىردە وزبەك پەن قازاقتىڭ ءبىرسىپىرا ۋاقىت قونىستاس بولۋىنىڭ ناتيجەسى".
ءجالاڭتوس باتىردىڭ نەمەرە ءىنىسى ايتەكە ءبيدىڭ اق باتاسىن الۋى
4. جولداس:
ءجالاڭتوس باتىر تالاي - تالاي سوعىس، شايقاستاردى باسىنان وتكەرەدى. سونىڭ بارىندە ول اسقان باتىر، قولباسشى ەكەنىن تانىتادى. سول داۋىردەگى ەڭ جوعارعى لاۋازىم - اتالىق ءباھادۇر قولباسشى دەپ ەل جۇرت اتاپ كەتەدى. 1640 جىلى قازاق پەن وزبەك جەرىنە شابۋىل جاساعان قالماق حانى باتىرعا قارسى سوعىستا ءجالاڭتوس ءباھادۇر اسكەرگە قولباسشىلىق ەتىپ، جاۋدى كۇيرەتە جەڭگەن. 1643 جىلى جەتىسۋ ولكەسىنە باسىپ كىرگەن قالماق - جوڭعار فەودالدارىنا قارسى شايقاسىپ جاتقان جاڭگىر حاننىڭ اسكەرىنە ءجالاڭتوس باتىر باستاعان سامارحاننان 20 مىڭ قول كومەككە كەلگەن. باسقىنشىلاردى ويسىراتا جەڭۋگە جاردەمدەسكەن. 1649 جىلى بۇحار حانى ءابدۋلازيز بەن يران پاتشالىعى اراسىندا حوراسان مەن بالح ءۇشىن بولعان سوعىستا ءجالاڭتوس باتىر اسكەرگە شەبەر باسشىلىق ەتىپ، جاۋدى جەڭىپ شىققان. بۇل سوعىستا بۇحار مەن قازاق حاندىقتارى ورتاق جاۋعا قارسى وداق قۇرعان.
ءجالاڭتوس باتىر
5. ەرجان:
حوراسان بالح شاھارلارىنداگى سول سوعىستا ءجالاڭتوس ەرلىكپەن كوسا ءارتۇرلى ايلا - تاسىلدەر دە قولدانادى. "كىمدە - كىم وق اتپاي، قىلىش، نايزا كەزەنبەي ءوز ەركىمەن قولعا تۇسسە، وعان جازا قولدانبايمىن. جەر بەرەمىن، ءۇيلى - جايلى بولۋىنا جاعداي جاسايمىن. سارباز بولا ما، سارايدا جۇمىس ىستەي مە، ەگىس ەگە مە وزدەرىنىڭ كالاعانىن بەرەمىن" دەپ بارلاۋشىلاردى ءۇستىن - ءۇستىن جىبەرەدى. وسىنداي قانتوگىسسىز ارەكەتتەردىڭ ارقاسىندا يران، حوراسان جاعىنىڭ جوق - جۇقانا، كەدەي - كەمباعال ساربازدارى لەك - لەگىمەن ءجالاڭتوس قولىنا قوسىلىپ جاتادى...."تاريحي قىپشاقي" اتتى ەڭبەكتىڭ اۆتورى حوجامكۇلي - بەك ءبالحيدىڭ جازۋىنا قاراعاندا، قازاق حانى جاڭگىر وسى شايقاسقا ءجۇز مىڭ اسكەرىمەن قاتىسقان. ءجالاڭتوس باتىر تاشكەنت پەن تۇركىستانعا ءۇش رەت جورىق جاساعان. كابۋل مەن مەشحەدتى باعىندىرعان. ەرلىگىمەن سوعىس ونەرىن جاقسى بىلەتىندىگىمەن دانقى جايىلعان تالانتتى قولباسشىعا ءۇندىستاننان» حورەزمنەن، قىرعىز، قالماق، كازاك، قاشقار حاندارىنان، ءتىپتى تيبەتتەڭ دە قىمبات تارتۋلار كەلىپ تۇرعان" ءجالاڭتوس باتىر مەن بۇحار حانى ءابدۋلازيز قاسىندا وزبەك، قازاق جىگىتتەرى بار الشىنبەك بيمەن جايكۇن وزەنىنەن ءوتىپ گەراتقا جەتەدى. ەرتەڭىنە ولار شىعاناق كولى جانىنداعى شاعىن قالاعا توقتاپ تىنىس الادى. كوپ كەشىكپەي - اق ول ەلدىڭ پاتشالىعىنىڭ اسكەرىمەن فاتحابادتا كەزدەسەدى. بۇل قىستاق شاھارعا جەتى شاقىرىمداي جەردە بولاتىن.
كەلەسى كۇنى تۇندەلەتىپ بارلاۋشىلار شىعادى. ەرتەڭىنە تاڭ اتقاننان كۇن باتقانشا سوعىسادى. سوعىس ەكى ايعا سوزىلادى. تالاي قاقتىعىس، شايقاستار بولادى. تالاي جىگىتتەر باتىرلارشا شايقاسادى. شەيىت بولعاندار دا از بولعان. وسى سوعىستا ءجالاڭتوس باتىر ەرەكشە ەرلىك جاساپ، اسكەرىن شەبەر باسقارادى. اكادەميك م. ە. ماسسوننىڭ ايتۋىنشا، جەڭىمپاز ءجالاڭتوس باتىرعا سىرتتان كەلگەن سىي - سياپاتتاردىڭ مولشەرى مەملەكەتكە تۇسكەن قازىنا بايلىعىنان اسىپ تۇسكەن. ول وسى قاراجات بايلىققا اسكەر ۇستاۋمەن كاتار، ساۋلەتتى سارايلار، مەدرەسەلەر تۇرعىزعان. رەگيستان ورتالىعىنا اتاقتى "ءشىفدور"، ("ارىستاندى")، "ءتىللا - كاري" ("التىنمەن اپتالعان") مەدرەسەلەرىن سالدىرعان. ءسويتىپ، ءجالاڭتوس قولباسشى سامارقان شاھارىن ونىڭ اتىرابىن قىرىق جىل بيلەگەن. وزبەك، قازاقتار "ءوزىمىزدىڭ قامقور ءباھادۇرىمىز" دەپ قۇرمەت كورسەتكەن. رەسەي تاريحشىسى پ. يۆانوۆ ءوزىنىڭ "ورتا ازيا تاريحىنىڭ وچەركتەرى" دەگەن كىتابىندا: "ابدۋلازيز حاننىڭ اتالىعى يالانتۋش بي XVII عاسىردا ۇلى موعولدارعا (ينديا) قاراستى بولعان كابۋل كالاسىنىڭ توڭىرەگىنە جانە يراننىڭ حوراسان ايماعىنا جويقىن شابۋىلدار جاسادى. كوپتەگەن تۇتقىندار الىپ قايتتى. ونىڭ ءوزىنىڭ يەلىگىندە 3000 - داي قۇل بولدى. سول قۇلداردىڭ كۇشىمەن سامارقاندتا مەدرەسەلەر تۇرعىزدى"، - دەپ جازدى. وعان ءجالاڭتوستىڭ سول جورىقتارى نەگىزىنەن الگىدە اتالعان حوجامقۇليبەك بالحيدىڭ 1722 - 1725 جىلدار اراسىندا جازعان "تاريحي قىپشاقي" دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە دە باياندالعان. نادريمۇحاممەد حانعا نارازى بولعان وزبەك فەودالدارى ونى حاندىقتان ءتۇسىرىپ، ونىڭ ورنىنا 1645 جىلى ونىڭ ۇلكەن ۇلى ءابدۋلازيزدى حان كويادى.
6. ايدانا:
ۇلى موعولدارعا قارسى كۇرەسۋگە ءوز كۇشى جەتپەيتىنىن تۇسىنگەن ءابدۋلازيز حان جانە باسقا دا وزبەك شونجارلارى تاشكەنت، سامارقاند اينالاسىنداعى قازاق سۇلتاندارىنان كومەك سۇرايدى. اقىرىندا ءبىر لەك (100 مىڭ) قازاق جاساعىمەن تولىقتىرىلعان ۇلكەن قولمەن ءابدۋلازيز حان مەن ءجالاڭتوس باتىر جورىققا شىعىپ، ۇلى موعولدار اسكەرىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ قۋادى. كوپ تۇتقىن جانە ولجا قولعا تۇسەدى. مىنە، وسى جورىقتا ءجالاڭتوس باتىردىڭ قولباسشىلىق قابىلەتى، ەرلىگى ايرىقشا كوزگە تۇسەدى."ءجالاڭتوس قوقانعا بارىپ حانىن تاقتان ءتۇسىرىپ، اقشا دەگەن اعاسىن حان قويىپتى" دەگەن دە ءسوز بار. وزبەك تاريحشىسى ابدۋرايموۆ ءوزىنىڭ 1966 جىلى باسپادان شىققان "بۇقارا حاندىعىنداعى اگرارلىق قاتىناستار تاريحى" دەگەن كىتابىنىڭ 117 بەتىندە نادريمۇحاممەد حانعا نارازى بولعان وزبەك فەودالدارى ءبىر قازاق سۇلتانىن حودجەنتتە حان دەپ جاريالادى دەگەن مالىمەت كەلتىرگەن. بۇل ادام سول كەزدە بۇحارا حاندىعىنا بەلگىلى، بەدەلدى اسكەرباسى سامارقاند ايماعىنىڭ بيلەۋشىسى ءجالاڭتوس باتىردىڭ تۋعان اتاسى اقشا بولۋى دا عاجاپ ەمەس.
قورىتىندى.
ءجالاڭتوس باھادۋر 1656 جىلى 80 جاسىندا دۇنيەدەن قايتقان. دەنەسى سامارقانعا جاقىن داعبيد قىستاعىنا ءوزى ءپىر تۇتقان ماقتىم اعزام اۋليە بەيىتىنىڭ قاسىنا جەرلەنگەن. ءجالاڭتوس ءباھادۇردىڭ اسكەري قولباسشىلىق قىزمەتى، ۇزاق جىلدار سامارقاندى بيلەگەن كەزدەگى اقىل، ناقىل، بيلىك سوزدەرى قازاق اراسىندا كوپ تارالا قويماعان. ال، وزبەكستان تاريحى مەن ادەبيەتىندە ءجيى كەزدەسىپ وتىرادى. وزبەك كەڭەس ەنسيكلوپەدياسى مەن وزبەكستان تاريحىندا ونىڭ اسكەري قولباسشىلىق قىزمەتى مەن بيلىك جۇرگىزگەن كەزدەگى عۇمىرناماسى جان - جاقتى جازىلعان. بۇل جاعىنان وزبەك اعايىندارعا مىڭ دا ءبىر راحمەت. ەندى ءبىز ءجالاڭتوس بي جونىندە زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، وزبەك، ورىس تىلىندە جارىق كورگەن سول ەڭبەكتەردى انا تىلىمىزگە ءتارجىمالاپ حالىق كودەسىنە اسىرۋىمىز كەرەك.
قازالى اۋدانى، قازالى اۋىلى،
№100 ورتا مەكتەبىنىڭ اعىلشىن ءپان ءمۇعالىمى
سيسەنبايەۆا گۇلميرا ءابدىقاني قىزى
تاقىرىبى: تۇران وركەنيەتىنىڭ ۇلى پەرزەنتى – ءجالاڭتوس ءباھادۇر
ماقساتى: وقۋشىلارعا ءجالاڭتوس ءباھادۇر بابامىز تۋرالى مالىمەت بەرۋ. ونىڭ ەرلىكتەرىمەن تانىستىرۋ، ەرلىگىن ۇلگى ەتۋ وقۋشىلاردىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن وياتۋ، ۇلتجاندىلىققا، ەلىن جەرىن قورعاۋعا وتانعا ادال بولۋىنا تاربيەلەۋ. ءجالاڭتوس ءباھادۇر بابامىزدىڭ ءوز ەلىمىزدىڭ ءتول پەرزەنتى ەكەنىن ناسيحاتتاۋ.
كەلەشەك ۇرپاقتى ءوز تاريحىن تەرەڭ بىلۋگە شاقىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تانىمدىق شوۋ، اڭگىمەلەۋ،
ساباقتىڭ بارىسى.
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
گيمن ورىندالادى. سىنىپتى ساباققا ازىرلەۋ.
II. نەگىزگى ءبولىم.
تاقىرىپپەن تانىستىرىپ، ماقساتىن بايانداۋ.
تۇران وركەنيەتىنىڭ ۇلى پەرزەنتى.
قازاق باتىرى، اسكەرباسى.
ءجالاڭتوس باتىر قازاق قولىن باسقارۋى
ءجالاڭتوس بي سەيىتقۇل ۇلى (1576 - 1656) - قازاق باتىرى، (ەرتەدەگى شىعىس ەلدەرى ءباھادۇر دەپ اتاعان) قولباسشى. سىرداريانىڭ ساعا - جاعالاۋىن مەكەن ەتكەن ءتورتقارا ەلىندە تۋعان. ءجالاڭتوس ءبيدىڭ اتا - تەگى قازاق شەجىرەسىندە بىلاي تاراتىلادى: جانارىستان الشىن ودان ءالىم، باي ۇلى، جەتىرۋ. الىمنەن تۇمەن، شومەكەي، ءتورتقارا ودان وراز، ورازگەلدى، جانشۇقىر، قاراش. ورادان اقپان، توقپان. توقپاننان سەيىتقۇل تۋعان. سەيىتقۇل بابانىڭ سەگىز ۇلى بولعان. ونىڭ بايبىشەسى - سارى كەمپىردەن سەيىتمامبەت، تولەش، اقشا. اكشادان بايبەك ودان اتاقتى ايتەكە بي تۋعان. ەكىنشى ايەلى - قارا كەمپىردەن — ءجالاڭتوس، دۇيسەنباي، ماتاي، تۇرىكمەن، قويان تۋعان. بۇلاردى "سەگىز سەيىتقۇل" دەيدى ەكەن ەل. سوندا ايتەكە بي مەن ءجالاڭتوس ءبىر اكە سەيىتقۇلدان بولىپ شىعادى.
قازاق باتىرى، اسكەرباسى، سامارقان ءومىرى. ءجالاڭتوس سەيىتق ۇلى حVII - حVIII عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن ايتەكە ءبيدىڭ اتاسى بولىپ كەلەدى. 1581 جىلعى اشتىقتان امان قالۋ قامىمەن شىعاي حان مەن ءجالاڭتوس باتىردىڭ اكەسى ايتقۇل تۋىستارىمەن بىرگە بۇحاراعا جاقىن بۇراتى تاۋىنا قونىس اۋداردى. ءجالاڭتوس باتىر 12 جاسىنان تامدى جانە قىزىلقۇم قازاقتارىنىڭ حانى دىنمۇحامەدكە قىزمەت ەتە باستادى. جاس كەزىنەن - اق زەردەلىلىگى جانە توزىمدىلىگىمەن كوزگە ءتۇستى. ونىڭ اتى حالىق اراسىنا كەڭىنەن تانىلدى. وعان سول ءداۋىردىڭ جوعارى دارەجەسى — "اتالىق" اتاعى بەرىلدى. 1640 جىلى ءجالاڭتوس باتىر قازاق جانە وزبەك جەرلەرىنە شابۋىل جاساعان قالماق حانى باتۋرعا قارسى قول باستاپ، ونى جەڭىلىسكە ۇشىراتتى. 1643 جىلى جەتىسۋ جەرىنە باسا - كوكتەپ كىرگەن جوڭعار قالماقتارىمەن سوعىسىپ جاتقان جاڭگىر حانعا 20 مىڭ اسكەردى كومەك رەتىندە جىبەردى، مۇنىڭ ءوزى باسقىنشىلاردى تالقانداۋعا زور ۇلەس قوستى.
III. وقۋشىلاردىڭ ىزدەنىستەرى.
1. ايجان:
1649 جىلى ءجالاڭتوس باتىر قازاق قولىن باسقارىپ، بۇحار حانى ابدۋل ازيز بەن يران پاتشالىعىنىڭ حوراسان، بالح ءۇشىن جۇرگىزگەن سوعىسىندا جەڭىسكە جەتتى. بۇل سوعىستا بۇحار جانە قازاق حاندىقتارى ورتاق جاۋعا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋ ءۇشىن وداقتىق كەلىسىمگە كەلدى. حوتاجقۇلي بەك بالحيدىڭ "تاريحي قىپشاقتار" انىقتامالىعى مالىمەتتەرىندە قازاق حانى جاڭگىر بۇل سوعىسقا 100 مىڭ ادامدىق اسكەرمەن قاتىسقانى ايتىلادى. ءجالاڭتوس باتىر تاشكەنت پەن تۇركىستانعا ءۇش جورىق جاساپ، قابىل مەن مەشحەدتى باعىندىردى. اسكەري ونەردى جەتىك بىلەتىن، كەرەمەت باتىرلىعىمەن داڭقى جايىلعان دارابوز قولباسشىعا قىرعىز، قالماق، قازاق حاندارى، ءۇندىستاننان، حورەزمنەن جانە تيبەتتەن قىمبات سىيلىقتار اعىل - تەگىل كەلىپ جاتتى. اكادەميك م. ە. ماسسوننىڭ ايتۋى بويىنشا، بۇل سىيلىقتار ءوزىنىڭ سانى مەن قۇنى جاعىنان مەملەكەت قازىناسىنا ءتۇسىپ جاتقان بارلىق بايلىقتان اسىپ تۇسەدى ەكەن. بۇل بايلىقتاردى ءجالاڭتوس باتىر اسكەردى قامتاماسىز ەتۋگە عانا ەمەس، ولارعا ارناپ سامارقاندا ۇلكەن قۇرىلىستار، ءزاۋلىم سارايلار مەن مەدرەسەلەر سالۋعا جۇمسادى. ءجالاڭتوس باتىر سامارقاننىڭ ورتالىعى رەگيستاندا 1619 - 1633/36 جىلدارى "شيردور" (ارىستان مەدرەسەسى) مەدرەسەسى مەن 1647 - 1660 جىلدارى "تيللا - كوري" (التىنمەن اپتالعان) مەدرەسەسىن سالدىردى، كەيىنىرەك ولار بۇكىل ەلگە ايگىلى بولدى. بۇل ارحيتەكتۋرالىق عيماراتتار ءوزىنىڭ اسەمدىگىمەن، ادەمىلىگىمەن ءدۇيىم جۇرتتى تاڭداندىرىپ، شىعىستىڭ ساۋلەتشىلىك ونەرىندە ەرەكشە ورىن الادى. ءجالاڭتوس باتىردىڭ سۇيەگى سامارقاننان 12 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان داگبيت قىستاۋىنداعى زيراتقا قويىلعان. ءجالاڭتوس باتىردىڭ ۇرپاقتارى بۇل كۇندە قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى اۋدانىندا عۇمىر كەشۋدە
سامارقاند ءومىرى ءجالاڭتوستى 20 مىڭ جاساق كۇتىپ تۇرعان ەدى.
2. گۇلجامال: ءجالاڭتوس بەس جاسقا كەلگەندە ءتورتقارا ەلى قۋاڭشىلىققا، جوقشىلىققا، اشارشىلىققا تاپ بولادى. اكەسى سەيىتقۇل سول ەلدىڭ باسشىسى شىعاي حانمەن بىرگە بۇحار شاھارىنا جاقىن نۇراتا تاۋلى القابىنا كوشىپ بارىپ مەكەن ەتەدى. بۇل كەزدە قىزىلقۇم، نۇراتا، تامدى توڭىرەگىن جايلاعان ەلدى دىنمۇحاممەد حان بيلەپ تۇرعان. سول حانعا ءجالاڭتوس بالا 12 جاسىنان شاكىرت بولىپ قىزمەت ەتەدى. وسى كەزدەن باستاپ - اق ونىڭ اقىلدىلىعى، باتىرلىعى قالىپتاسا باستايدى. ول حان سارايىنداعى شاكىرت بالالارعا، جاستارعا باس بولىپ، ولارعا ءتۇرلى اسكەر ويىندارىن ۇيرەتەدى. حاندار، بيلەر، قاسىندا ءجۇرىپ، ەل باسقارۋ ىسىنە قاتىسادى. يمام، قاجىلاردان يماندىلىق، قايىرىمدىلىق جانە ءبىلىم، عىلىمعا زەيىن قويادى. ولاردىڭ كەيبىرىمەن شاريات قاعيدالارى جونىندە ءىلىم سايىسىنا ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ بىلگىرلىگىن ۇعىمپازدىعىن تانىتادى. اسىرەسە، فەرعانانىڭ قوسان دەگەن قىستاعىندا تۋىپ، وسكەن ماقتىم - اعزام دەگەن وتە بەدەلدى، اۋليە ءبىلىمدار سوفىنىڭ نەمەرەسى حاشيم قوجامەن زامانداس، پىكىرلەس بولادى. سودان يسلام قاعيدالارىن مول يگەرەدى. اكەلى بالالى سەيىتقۇل مەن ءجالاڭتوس نۇراتا اتىرابىن بيلەپ تۇرعان جىلدارى وعان جان - جاقتان قىزىلقۇمدا بىتىراپ كوشىپ جۇرگەن ءالىم، الشىن، شومەكەي، تاعى باسقا رۋلارىنان اۋىل - ايماقتارى وزدەرى بارىپ قوسىلىپ جاتقان. بۇل كەزدە سەيىتكۇل مەن ءجالاڭتوس حاندىعىنىڭ سانى 40 - 50 مىڭ تۇتىنگە جەتكەن. سول قازاقتاردىڭ ءبىر حاندىق توڭىرەگىنە شوعىرلانۋى بىرىنشىدەن، سىرتقى شاپقىنشىلاردان ساقتانۋ بولسا، ەكىنشىدەن، اعايىن - تۋىسقاندى ساعالاۋ ەدى. ۇشىنشىدەن، سەيىتقۇل بي مەن ءجالاڭتوس باتىردىڭ ەل قورعاۋداعى، حالىققا قامقور بولۋداعى جان - جاققا تارالىپ جاتقان اتاق - داڭقى سەبەپ بولادى
ءجالاڭتوس ءباھادۇر.
3. مەرۋەرت:
ءبىر جولى مىناداي وقيعا بولىپتى: كوكتەمنىڭ الاساپىران قاۋىرت تىرشىلىك كەزىندە ءجالاڭتوس ءباھادۇردى ىزدەپ ءبىر توپ اتتىلى ونىڭ ورداسىنا بارىپ ءتۇسىپتى. سۇراستىرا كەلسە، شومەكەي ءبيى ايتقۇل باستاعان ادامدار ەكەن. اعايىن تۋىستار ءوزارا شۇرقىراسىپ تابىسىپ جاتادى. قازىردە "بۇحارا وبلىسىنىڭ تامدى اۋدانىندا ءتۇبى شومەكەيگە جاتاتىن كەدەي دەگەن رۋ بار. كەدەي - تاريحي ادام. XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن ءابىلقايىر حاننىڭ باستى بيلەرىنىڭ ءبىرى. ءابىلقايىر ولگەن سوڭ ورنىنا نۇرالىنى حان سايلاۋعا قاتىسىپ، ونى بەكىتۋ تۋرالى ورىس وكىمەتىنە ءوتىنىش جاسايتىن بىلىكتى ادامدار اراسىندا ونىڭ دا اتى اتالادى. كەدەي جانە ونىڭ بالاسى قوسقۇلاقتىڭ اتتارى "حۋن - حۋش عاسىرلارداعى ورىس - قازاق قاتىناستارى" جيناعىندا ءجيى كەزدەسەدى. وسى كەدەيدىڭ اكەسى - جانىبەك، ونىڭ اكەسى - ايتقۇل بي. ۇرپاقتارىنىڭ ايتۋى بويىنشا، ايتقۇل بي بۇحار، نۇراتا تاۋلارىندا كوشىپ ءجۇرىپتى. سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن نۇراتاعا جاقىن قىزىلقۇمدا ونىڭ اتىمەن اتالعان قىستاۋ ورنى بار. قازاق شەجىرەسى بويىنشا ءالىم مەن شومەن (شومەكەي دەپ تە ايتىلادى)
- ءبىر تۋىسقان. ءجالاڭتوس باتىر الىمگە التى اتادان (ءالىم - ءتورتقارا - وراز
- توقپان - سەيىتقۇل - ءجالاڭتوس)، سول سياقتى ايتقۇل بي دە شومەنگە التى اتادان) - شومەن - شومەكەي –
اسپان – ەسىمبەت - توبەت - ايتقۇل) قوسىلادى. دەمەك، ءجالاڭتوس باتىر - شومەكەي رۋىنىڭ اتاقتى ايتقۇل، بيىمەن تۇستاس جانە قونىستاس. ەندەشە، ءجالاڭتوس باتىرعا قاراعان قازاق قاۋىمىنىڭ ءبىر توبى شومەكەي رۋىنان بولعانى. مۇنى تولىقتىرا تۇسەتىن تارى ءبىر دالەل: بۇحارا وبلىسىنىڭ عيجدۋعان اۋدانىندا بىرنەشە قىشلاق بولىپ وتىرعان، ءوزىنىڭ ءتۇبى قازاقتىڭ شومەكەي رۋىنىڭ بالقى تايپاسى، تەمىر اتالىعىنانبىز دەيتىن وزبەكتەر بار. ولار قازان توڭكەرىسىنە دەيىن كازىرگى تامدى اۋدانىندا تۇراتىن بالقى تايپاسىنا جاتاتىن قازاقتارمەن اعايىنشىلىق قارىم - قاتىناس جاساپ كەلگەن. نەگىزگى ۇرپاعى وزبەك اراسىندا قالعان وسى تەمىر بالقى دا شومەنگە بەس اتا (شومەن
- شومەكەي - بوزعىل - سالقى - تەمىر). ياعني ءجالاڭتوس ءداۋىرىنىڭ ءىزى جونە وسى داۋىردە وزبەك پەن قازاقتىڭ ءبىرسىپىرا ۋاقىت قونىستاس بولۋىنىڭ ناتيجەسى".
ءجالاڭتوس باتىردىڭ نەمەرە ءىنىسى ايتەكە ءبيدىڭ اق باتاسىن الۋى
4. جولداس:
ءجالاڭتوس باتىر تالاي - تالاي سوعىس، شايقاستاردى باسىنان وتكەرەدى. سونىڭ بارىندە ول اسقان باتىر، قولباسشى ەكەنىن تانىتادى. سول داۋىردەگى ەڭ جوعارعى لاۋازىم - اتالىق ءباھادۇر قولباسشى دەپ ەل جۇرت اتاپ كەتەدى. 1640 جىلى قازاق پەن وزبەك جەرىنە شابۋىل جاساعان قالماق حانى باتىرعا قارسى سوعىستا ءجالاڭتوس ءباھادۇر اسكەرگە قولباسشىلىق ەتىپ، جاۋدى كۇيرەتە جەڭگەن. 1643 جىلى جەتىسۋ ولكەسىنە باسىپ كىرگەن قالماق - جوڭعار فەودالدارىنا قارسى شايقاسىپ جاتقان جاڭگىر حاننىڭ اسكەرىنە ءجالاڭتوس باتىر باستاعان سامارحاننان 20 مىڭ قول كومەككە كەلگەن. باسقىنشىلاردى ويسىراتا جەڭۋگە جاردەمدەسكەن. 1649 جىلى بۇحار حانى ءابدۋلازيز بەن يران پاتشالىعى اراسىندا حوراسان مەن بالح ءۇشىن بولعان سوعىستا ءجالاڭتوس باتىر اسكەرگە شەبەر باسشىلىق ەتىپ، جاۋدى جەڭىپ شىققان. بۇل سوعىستا بۇحار مەن قازاق حاندىقتارى ورتاق جاۋعا قارسى وداق قۇرعان.
ءجالاڭتوس باتىر
5. ەرجان:
حوراسان بالح شاھارلارىنداگى سول سوعىستا ءجالاڭتوس ەرلىكپەن كوسا ءارتۇرلى ايلا - تاسىلدەر دە قولدانادى. "كىمدە - كىم وق اتپاي، قىلىش، نايزا كەزەنبەي ءوز ەركىمەن قولعا تۇسسە، وعان جازا قولدانبايمىن. جەر بەرەمىن، ءۇيلى - جايلى بولۋىنا جاعداي جاسايمىن. سارباز بولا ما، سارايدا جۇمىس ىستەي مە، ەگىس ەگە مە وزدەرىنىڭ كالاعانىن بەرەمىن" دەپ بارلاۋشىلاردى ءۇستىن - ءۇستىن جىبەرەدى. وسىنداي قانتوگىسسىز ارەكەتتەردىڭ ارقاسىندا يران، حوراسان جاعىنىڭ جوق - جۇقانا، كەدەي - كەمباعال ساربازدارى لەك - لەگىمەن ءجالاڭتوس قولىنا قوسىلىپ جاتادى...."تاريحي قىپشاقي" اتتى ەڭبەكتىڭ اۆتورى حوجامكۇلي - بەك ءبالحيدىڭ جازۋىنا قاراعاندا، قازاق حانى جاڭگىر وسى شايقاسقا ءجۇز مىڭ اسكەرىمەن قاتىسقان. ءجالاڭتوس باتىر تاشكەنت پەن تۇركىستانعا ءۇش رەت جورىق جاساعان. كابۋل مەن مەشحەدتى باعىندىرعان. ەرلىگىمەن سوعىس ونەرىن جاقسى بىلەتىندىگىمەن دانقى جايىلعان تالانتتى قولباسشىعا ءۇندىستاننان» حورەزمنەن، قىرعىز، قالماق، كازاك، قاشقار حاندارىنان، ءتىپتى تيبەتتەڭ دە قىمبات تارتۋلار كەلىپ تۇرعان" ءجالاڭتوس باتىر مەن بۇحار حانى ءابدۋلازيز قاسىندا وزبەك، قازاق جىگىتتەرى بار الشىنبەك بيمەن جايكۇن وزەنىنەن ءوتىپ گەراتقا جەتەدى. ەرتەڭىنە ولار شىعاناق كولى جانىنداعى شاعىن قالاعا توقتاپ تىنىس الادى. كوپ كەشىكپەي - اق ول ەلدىڭ پاتشالىعىنىڭ اسكەرىمەن فاتحابادتا كەزدەسەدى. بۇل قىستاق شاھارعا جەتى شاقىرىمداي جەردە بولاتىن.
كەلەسى كۇنى تۇندەلەتىپ بارلاۋشىلار شىعادى. ەرتەڭىنە تاڭ اتقاننان كۇن باتقانشا سوعىسادى. سوعىس ەكى ايعا سوزىلادى. تالاي قاقتىعىس، شايقاستار بولادى. تالاي جىگىتتەر باتىرلارشا شايقاسادى. شەيىت بولعاندار دا از بولعان. وسى سوعىستا ءجالاڭتوس باتىر ەرەكشە ەرلىك جاساپ، اسكەرىن شەبەر باسقارادى. اكادەميك م. ە. ماسسوننىڭ ايتۋىنشا، جەڭىمپاز ءجالاڭتوس باتىرعا سىرتتان كەلگەن سىي - سياپاتتاردىڭ مولشەرى مەملەكەتكە تۇسكەن قازىنا بايلىعىنان اسىپ تۇسكەن. ول وسى قاراجات بايلىققا اسكەر ۇستاۋمەن كاتار، ساۋلەتتى سارايلار، مەدرەسەلەر تۇرعىزعان. رەگيستان ورتالىعىنا اتاقتى "ءشىفدور"، ("ارىستاندى")، "ءتىللا - كاري" ("التىنمەن اپتالعان") مەدرەسەلەرىن سالدىرعان. ءسويتىپ، ءجالاڭتوس قولباسشى سامارقان شاھارىن ونىڭ اتىرابىن قىرىق جىل بيلەگەن. وزبەك، قازاقتار "ءوزىمىزدىڭ قامقور ءباھادۇرىمىز" دەپ قۇرمەت كورسەتكەن. رەسەي تاريحشىسى پ. يۆانوۆ ءوزىنىڭ "ورتا ازيا تاريحىنىڭ وچەركتەرى" دەگەن كىتابىندا: "ابدۋلازيز حاننىڭ اتالىعى يالانتۋش بي XVII عاسىردا ۇلى موعولدارعا (ينديا) قاراستى بولعان كابۋل كالاسىنىڭ توڭىرەگىنە جانە يراننىڭ حوراسان ايماعىنا جويقىن شابۋىلدار جاسادى. كوپتەگەن تۇتقىندار الىپ قايتتى. ونىڭ ءوزىنىڭ يەلىگىندە 3000 - داي قۇل بولدى. سول قۇلداردىڭ كۇشىمەن سامارقاندتا مەدرەسەلەر تۇرعىزدى"، - دەپ جازدى. وعان ءجالاڭتوستىڭ سول جورىقتارى نەگىزىنەن الگىدە اتالعان حوجامقۇليبەك بالحيدىڭ 1722 - 1725 جىلدار اراسىندا جازعان "تاريحي قىپشاقي" دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە دە باياندالعان. نادريمۇحاممەد حانعا نارازى بولعان وزبەك فەودالدارى ونى حاندىقتان ءتۇسىرىپ، ونىڭ ورنىنا 1645 جىلى ونىڭ ۇلكەن ۇلى ءابدۋلازيزدى حان كويادى.
6. ايدانا:
ۇلى موعولدارعا قارسى كۇرەسۋگە ءوز كۇشى جەتپەيتىنىن تۇسىنگەن ءابدۋلازيز حان جانە باسقا دا وزبەك شونجارلارى تاشكەنت، سامارقاند اينالاسىنداعى قازاق سۇلتاندارىنان كومەك سۇرايدى. اقىرىندا ءبىر لەك (100 مىڭ) قازاق جاساعىمەن تولىقتىرىلعان ۇلكەن قولمەن ءابدۋلازيز حان مەن ءجالاڭتوس باتىر جورىققا شىعىپ، ۇلى موعولدار اسكەرىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ قۋادى. كوپ تۇتقىن جانە ولجا قولعا تۇسەدى. مىنە، وسى جورىقتا ءجالاڭتوس باتىردىڭ قولباسشىلىق قابىلەتى، ەرلىگى ايرىقشا كوزگە تۇسەدى."ءجالاڭتوس قوقانعا بارىپ حانىن تاقتان ءتۇسىرىپ، اقشا دەگەن اعاسىن حان قويىپتى" دەگەن دە ءسوز بار. وزبەك تاريحشىسى ابدۋرايموۆ ءوزىنىڭ 1966 جىلى باسپادان شىققان "بۇقارا حاندىعىنداعى اگرارلىق قاتىناستار تاريحى" دەگەن كىتابىنىڭ 117 بەتىندە نادريمۇحاممەد حانعا نارازى بولعان وزبەك فەودالدارى ءبىر قازاق سۇلتانىن حودجەنتتە حان دەپ جاريالادى دەگەن مالىمەت كەلتىرگەن. بۇل ادام سول كەزدە بۇحارا حاندىعىنا بەلگىلى، بەدەلدى اسكەرباسى سامارقاند ايماعىنىڭ بيلەۋشىسى ءجالاڭتوس باتىردىڭ تۋعان اتاسى اقشا بولۋى دا عاجاپ ەمەس.
قورىتىندى.
ءجالاڭتوس باھادۋر 1656 جىلى 80 جاسىندا دۇنيەدەن قايتقان. دەنەسى سامارقانعا جاقىن داعبيد قىستاعىنا ءوزى ءپىر تۇتقان ماقتىم اعزام اۋليە بەيىتىنىڭ قاسىنا جەرلەنگەن. ءجالاڭتوس ءباھادۇردىڭ اسكەري قولباسشىلىق قىزمەتى، ۇزاق جىلدار سامارقاندى بيلەگەن كەزدەگى اقىل، ناقىل، بيلىك سوزدەرى قازاق اراسىندا كوپ تارالا قويماعان. ال، وزبەكستان تاريحى مەن ادەبيەتىندە ءجيى كەزدەسىپ وتىرادى. وزبەك كەڭەس ەنسيكلوپەدياسى مەن وزبەكستان تاريحىندا ونىڭ اسكەري قولباسشىلىق قىزمەتى مەن بيلىك جۇرگىزگەن كەزدەگى عۇمىرناماسى جان - جاقتى جازىلعان. بۇل جاعىنان وزبەك اعايىندارعا مىڭ دا ءبىر راحمەت. ەندى ءبىز ءجالاڭتوس بي جونىندە زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، وزبەك، ورىس تىلىندە جارىق كورگەن سول ەڭبەكتەردى انا تىلىمىزگە ءتارجىمالاپ حالىق كودەسىنە اسىرۋىمىز كەرەك.
You Might Also Like
-
عاني – قازاقستان مەن ورتا ازيا جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسى.
-
«التىن ءدان» بالاباقشاسى مەڭگەرۋشىسى
