جامبىل جابايەۆ - ءجۇز جاساعان بايتەرەك
بىلىمدىلىك ماقساتى:وقۋشىلاردىڭ وتكەن ساباقتاردا ءجۇز جاساعان جىر الىبى جامبىل جابايەۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنان العان مالىمەتتەرى بويىنشا ءبىلىمى مەن داعدىلارىن تەكسەرۋ. ولەڭدەردى مانەرلەپ ايتقىزا وتىرىپ، ولاردىڭ دۇرىس سويلەي ءبىلۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ. جامبىل جابايەۆ شىعارماشىلىعىنىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى الاتىن ورنى مەن ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ.
دامىتۋشىلىق ماقساتى:ولەڭدەردى مانەرلەپ ايتقىزا وتىرىپ، ولاردىڭ ءتىل مادەنيەتىن، ءسوز بايلىعىن، سوزدىك قورىن، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
تاربيەلىك ماقساتى:وقۋشىلارعا ج. جابايەۆتىڭ ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنىن، تاقىرىبى مەن نەگىزگى ويىن مەڭگەرتە وتىرىپ، ولاردىڭ بويىندا قازاق حالقىنا، قازاق تىلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن قالىپتاستىرۋ، ولارعا ەستەتيكالىق، پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ.
ساباقتا قولدانىلاتىن كورنەكىلىكتەر:
ا) جامبىل جابايەۆتىڭ پورترەتى
ءا) جامبىل جابايەۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا
بايلانىستى كەزەڭدەرگە ارنالعان كوركەم سۋرەتتەر
ب) « جامبىل» تىرەك - سىزباسى
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: سۇراق - جاۋاپ ءتۇسىندىرۋ
ۆەنن دياگرامماسى، ينسەرت ءادىسى، سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ ستراتەگياسى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ءىى. ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ كەزەڭى: ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرما:
ج. ايماۋىتوۆتىڭ « ءانشى اڭگىمەسى.»
1. اڭگىمە نە سەبەپتى « ءانشى» دەپ اتالعان؟
2. اڭگىمەنىڭ نەگىزگى كەيىپكەرى كىم؟
3. ءامىرقان قانداي ادام؟( وقۋشىلاردىڭ ۇيدەن دايىنداعان ءامىرحان ديالوگى)
4. اڭگىمەدە ءامىرقاننان باسقا تاعى دا قانداي ءانشى، سال - سەرىلەر، تۋرالى ايتىلعان؟
5. شىعارما اياقتالماي قالعان سياقتى. وزدەرىڭ قالاي اياقتادىڭدار؟
6. ءۇي تاپسىرماسىن ءمۇعالىم ءوزى «كوڭىل تولقىنى» كۇي اۋەنىنە سالىپ ءامىرقان تۋرالى قورىتىندى ءسوزدى ءوزى ايتادى.
7. فرانسيا ساحناسىنا بارىپ ەڭ العاش ءان شىرقاعان قاي ءانشى؟
8. ءامىرقاننىڭ ومىردەگى ءپروتوتيپى كىم دەپ ويلايسىڭدار؟
ءىىى. جاڭا ساباق:
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى: جارايسىڭدار، مىنە بىزدەردىڭ وسىنداي بايتەرتەرىمىز بولعان ەكەن. جاڭا ساباقتى باستاماس بۇرىن اۋەلى وسى «بايتەرەك» ءسوزىنىڭ انىقتاماسىنا توقتالىپ كەتەيىك. قازاقتا « بايتەرەك» اتاۋىنا يە بولعان تامىرىن تەرەڭگە جىبەرگەن، كوپ جىل جاساعان، ىستىقتاعانعا سايا بولاتىن شارشاعانعا دەمەۋ بولاتىن، جۇرگىنشىگە توقتاۋ بولاتىن ۇلكەن سايالى، قاسيەتتى اعاش بار. استانامىزدىڭ قاق تورىندە ورىن تەۋىپ، بار ادامزاتتى ءوزىنىڭ كوركىمەن باۋرايتىن، قازاقستاننىڭ سيمۆولىنا اينالعان «بايتەرەگىمىز» دە وسى قاسيەتتى اعاشتىڭ ۇلگىسىمەن سالىنعان. وسىنداي قاسيەتتى «ءجۇز جاساعان بايتەرەك» اتتى اتاۋعا يە بولعان قازاقتىڭ جالعىز عانا
جامبىل جابايەۆى ەكەن.
مىنە، وسى ءۇش بايتەرەكتى سالىستىرىپ، ءبىر - بىرىنە تەڭەۋىمىز دە بەكەردەن-بەكەر ەمەس. ءىزدىڭ بۇگىنگى ساباعىمىز « ءجۇز جاساعان بايتەرەك» دەپ اتالۋى دا سوندىقتان. (تاقتاعا بايتەرەكتىڭ سۋرەتى، استاناداعى «بايتەرەك» مونۋمەنتى، جامبىل جابايەۆتىڭ سۋرەتتەرى ىلىنەدى).
جامبىل جابايەۆ (1846 - 1945)
ءبىزدىڭ بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ ەپيگرافى:
جامبىل دۇنيەگە ەكى رەت كەلدى:
توعىز اي، توعىز كۇندە انا قۇرساعىنان، توقسان جاسقا كەلگەندە زامان قۇرساعىنان تۋىلدى.
ع. مۇسىرەپوۆ.
جامبىل...... تۇستىكتەگى جامبىل تاۋىنىڭ بوكتەرىندە، بوراندى اقپان ايىندا وسىدان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن دۇنيەگە اقىن كەلىپ، كەيىن الگى تاۋدى دا، بۇكىل قازاق حالقىن دا جالپاق جاحان، ايداي الەمگە جاريا ەتتى.
قاقاعان قارا ارالاس سوعىپ بوران،
ەل ۇرەي - كوك نايزالى جاۋ تورىعان.
بايعارا، جامبىل، حاندا مەن تۋىپپىن
جامبىل دەپ قويىلىپتى اتىم سودان.
13 جاسىنان باستاپ جامبىل العاشقى ولەڭدەرىنىڭ شىعارىپ، ءوز اكەسىنىڭ كەلىسىمىنسىز اتاقتى ءسۇيىنباي اقىننان باتا العان.
ءسۇيىنباي اقىننىڭ باتاسى.
سونىمەن قاتار جامبىل اتامىز ءار ءتۇرلى جانردا ولەڭدەر شىعارعان.
سونىڭ ءبىرى - ايتىس ( ايتىس دەگەنىمىز نە؟)
جامبىل شىعارماشىلىعىندا ايتىس قوماقتى ورىن العان. جامبىل ايتىستا دا، جىراۋلىق ونەردە دە بيىك دارەجەگە كوتەرىلەدى. اقىننىڭ وننان استام ايتىستارى ساقتالعان. اسىرەسە ونىڭ قۇلمانبەتپەن دوسماعامبەتپەن، شاشۋبايمەن ايتىسى جاقسى ءمالىم. جامبىل ايتىس اقىنى شوجەمەن ديدارلاسادى. جامبىل – ايتىستىڭ اسقان شەبەرى. ول ءوز كەزەنىنىڭ كوپتەگەن اتاقتى اقىندارمەن ايتىسىپ، ەشكىمنەن جەڭىلمەگەن. جامبىل مەن قۇلمانبەت ايتىسى – كۇردەلى، مازمۇنى كەڭ ايتىس، ايتىستا جامبىل جەڭەدى. جامبىلدىڭ ارتىقشىلىعى قۇلمانبەتكە: بايلىعىڭمەن ماقتانبا، ەرلىكتى ايت، تاتۋلىقتى ايت، بىرلىكتى ايت،- دەگەن سوزدەرىنەن كورىنەدى. جامبىل قۇلمانبەت سياقتى ءبىر جاقتى ەمەس، ويلاۋى كەڭ جان - جاقتى.
جامبىل باتىرلىق، ەرلىك، ادامگەرشىلىك سياقتى بۇكىل حالىقتىق قۇندىلىقتارعا تولىق سەنەدى دەي كەلە ساتيرالىق ولەڭدەرى: «كادىربايدىڭ توبەتى» دەگەن ولەڭى دە بار. («كادىربايدىڭ توبەتى» ولەڭنىڭ وقۋ.) سونىمەن قاتار، پاتشاعا قارسى ۇل - ازاتتىق قوزعالىسى كەزىندە جامبىل ەلدى ازاتتىق كۇرەسكە شاقىرعان: «پاتشا ءامىرى تورىلدى»، «ءزىلدى بۇيرىق» دەگەن ولەڭدەرى بار. « سۇرانشى باتىر»، « وتەگەن باتىر» اتتى جىر - داستاندارى بار.
سونىمەن قاتار جامبىل ۆەرنىي قالاسىندا وتكەن جەتىسۋ اقىندارىنىڭ تۇڭعىش سلەتىنە قاتىسادى، ماسكەۋ قالاسىندا وتكەن قازاق ادەبيەتى مەن كوركەمونەرىنىڭ ونكۇندىگىنە قاتىسادى.
جامبىل ءومىرىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى اۋىر قايعىدا بولادى. 1941 - 1945 جىلدار ارالىعىن ءبىزدىڭ وتانىمىز ءۇشىن ەڭ اۋىر جىلدار بولدى. گيتلەر باستاعان نەمىس باسقىنشىلارى سوعىس جاريالاماي جەرىمىزگە ەندى. سول كەزدە ءبىزدىڭ اتالارىمىز ەل اقساقالدارىنان باتا الىپ، مايدانعا اتتانادى. ال بالالار، ەندى ارتقا شەگىنىس جاساپ، حالىق پوەزياسىنىڭ ءبىر ءتۇرى: تۇرمىس سالت جىرلارىنداعى «باتا»، «جۇباتۋ»، «قوشتاسۋ» تۇرلەرىنە توقتالايىق.
قانە، كىم قانداي باتا بىلەدى؟
مىنە وسىنداي باتامەن جامبىلدىڭ جالعىز ۇلى العاداي مايدانعا اتتانادى. سوندا جامبىلدىڭ بالاسىنا بەرگەن باتاسىن: « اتتاندىرۋ» ولەڭىنە كورۋگە بولادى. (كىتاپتان « اتتاندىرۋ» ولەڭنىڭ وقۋ»)
سوعىستا ءجۇرىپ العاداي ەرلىكپەن قازا تابادى. جامبىل بۇل قازانى اۋىر قابىلداپ، كوپكە دەيىن وڭالا المايدى. سول ۋاقىتتا جامبىلعا حالىق اقىندارى، قازاق جازۋشىلارى. ونەر ادامدارى، ءوزىنىڭ شاكىرتى كەنەن ازىربايەۆ كەلىپ جۇباتادى. سونداعى جامبىلدىڭ ولەڭى: « العاداي تۋرالى ءاربىر وي» (وقۋشىلار كىتاپتان تاۋىپ « العاداي تۋرالى وي» اتتى ولەڭنىڭ وقيدى)
العاداي مايدانعا اتتانعاننان كەيىن 7 كۇننەن سوڭ، جامبىلدىڭ ۇرپاعىن جالعاستىرار ومىرگە ۇل بالا كەلەدى. نەمەرەلى بولىپ، اتىن ىرىمداپ قۋانىش قويادى. جامبىل وسى نەمەرەسىنە الدانىپ، ءوزىن جۇباتىپ « اتانىڭ ءالديى» اتتى ولەڭنىڭ شىعارادى. ( كىتاپتان « اتانىڭ ءالديى» اتتى ولەڭنىڭ وقۋ) نەمىس - فاشيست باسقىنشىلارى نيەۆا وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى لەنينگراد قالاسى 900 كۇن قاماۋدا قالادى. حالىق ءۇشىن زۇلمات كۇندەر بولدى. وسى قايعىلى جاعدايعا بايلانىستى جامبىل ءوزىنىڭ « لەنينگرادتىق ورەنىم» اتتى ولەڭنىڭ ارنايدى. جامبىلدىڭ بۇل ولەڭى لەنينگراد قالاسىنىڭ بار جەرىندە ءىلىنىپ، لەنينگرادتىقتارعا كۇش - جىگەر بەردى، قۋاتتاندىردى.(وقۋشىلار جامبىلدىڭ «لەنينگرادتىق ورەنىم» ورىسشا - قازاقشا نۇسقالارىن وقيدى).
جامبىل اۋىر قايعىدان كەيىن باسىن كوتەرىپ، ءوز جولداستارىنىڭ قاتارىنا قوسىلعانمەن دە وڭالا المايدى. ونەر ادامدارىمەن دە كەزدەسەدى. ءوز دومبىراسىن نۇرعيسا تىلەندييەۆكە بەرە تۇرىپ: « مىنا، قاسيەتتى قارا دومبىرانىڭ كيەسى سەندە بولسىن. وسىنى كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، قازاقتىڭ قارا دومبىراسىن بار الەمگە اسقاقتاتا پاش ەت» دەپ، باتاسىن بەرەدى.
نۇرعيسا تىلەندييەۆ جامبىل اماناتىن ۇرپاقتار ساباقتاستىعى رەتىندە قازاقتىڭ قارا دومبىراسىن ايداي الەمگە پاش ەتىپ، جامبىل اتامىز سياقتى ارتىنا وشپەس مول مۇرا قالدىرىپ كەتتى.
جەڭىس جىرىن ەستىپ، اۋىر قايعىدان كەيىن جامبىل اتامىز 1945 جىلى 22 ماۋسىمدا 7 ساعات 55 مينۋتتا دۇنيەدەن ءوتتى. جامبىل اتامىز ولسە دە، اتى ولگەن جوق، حاتى ولگەن جوق. جامبىل ولەڭدەرى، جىرلارى ءارقايسىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدە سوعىپ تۇر.
- نەگە، نە سەبەپتى بىزدەر جامبىل اتامىز ولگەن جوق دەيمىز؟
- ويتكەنى، ونىڭ اتىندا وبلىس بار، جامبىل اتىندا. جامبىل اتىندا ونەر ورداسى - تەاتر بار.
بەكىتۋ كەزەڭى:
جامبىل اتامىزدىڭ « العاداي تۋرالى ءاربىر وي» اتتى ولەڭىن ولەڭ قۇرىلىسىنا تالدايىق: II شۋماق (ولەڭ ۇيقاسىنا، شۋماعىنا، بۋناعىنا، تارماعىنا تالداۋ. ولەڭ ىرعاعىنا تالداۋ) «العاداي تۋرالى وي»، «اتتاندىرۋ»، «اتانىڭ ءالديى» وسى ولەڭدەرىنىڭ نەگىزگى ءتۇيىنى كىم بولىپ تۇر؟ (العاداي) سوزدىكپەن جۇمىس. سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ ستراتەگياسى بويىنشا جامبىل ولەڭدەرىنە توقتالايىق:
«سۇرانشى باتىر»،
«وتەگەن باتىر»
«العاداي تۋرالى ءاربىر وي»،
«اتتاندىرۋ»
«لەنينگرادتىق ورەنىم»
«جانىس اقىنعا»،
«اتانىڭ ءالديى»
سەرگىتۋ كەزەڭى: اۋەن تىڭداي وتىرىپ، جاتتىعۋلار جاساۋ.
قورىتۋ كەزەڭى:
جامبىل – ومىرىمەن دە، شىعارماشىلىعىمەن دە ەكى عاسىردى مولىنان تۇتاستىرىپ جاتقان ۇلى جىراۋ. 13 - 14 جاسىنان باستاپ ءسوزىنىڭ كوبىن ولەڭمەن ايتقان اقىننىڭ XIX عاسىر شەگىندە شىعارعان ولەڭ - جىرلارى مەن ايتىستارى دا وتە مول بولعان. ولاردان ءداۋىر شىندىعى، جامبىلدىڭ اقىندىق مۇراتى مەن زور تالانتى ايقىن تانىلادى. ەرلىكتى، ەلدىكتى دارىپتەگەن، حالىقتىڭ جوعىن جوقتاپ، السىزدەردى كۇشتىلەردىڭ زورلىعىنان اراشالاعان، ادىلدىكتى، بوستاندىقتى جىر ەتكەن كوركەم دە قۋاتتى پوەزياسىمەن جامبىل سىندى تۇلعالارىمىز ءوز عاسىرىندا قازاق ادەبيەتىندە كورنەكتى ورىن الادى. ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ جامبىل بابامىزدىڭ تۋىپ - وسكەن جەرى ۇزىناعاشتا وتكىزىلگەن 150 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنايى قاتىسىپ، جامبىل رۋحىنا باس ءيدى.
ۆەنن دياگرامماسى ارقىلى ساباقتى قورىتۋ
- سونىمەن، بىزدەر بۇگىنگى ساباقتا نە بىلدىك؟
- نە بىلگىمىز كەلەدى؟ (ينسەرت ءادىسى ارقىلى ساباقتى قورىتۋ)
ۇيگە تاپسىرما: «اتتاندىرۋ»، «العاداي تۋرالى ءاربىر وي»، «اتانىڭ ءالديى»، ولەڭدەرىنە ورتاق كەيىپكەر – العاداي بەينەسىن قۇراستىرۋ، جازۋ. «اتتاندىرۋ» ولەڭىن جاتتاۋ، «اتانىڭ ءالديى»، «العاداي تۋرالى ءاربىر وي» ولەڭدەرىن مانەرلەپ وقۋ.
دامىتۋشىلىق ماقساتى:ولەڭدەردى مانەرلەپ ايتقىزا وتىرىپ، ولاردىڭ ءتىل مادەنيەتىن، ءسوز بايلىعىن، سوزدىك قورىن، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
تاربيەلىك ماقساتى:وقۋشىلارعا ج. جابايەۆتىڭ ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنىن، تاقىرىبى مەن نەگىزگى ويىن مەڭگەرتە وتىرىپ، ولاردىڭ بويىندا قازاق حالقىنا، قازاق تىلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن قالىپتاستىرۋ، ولارعا ەستەتيكالىق، پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ.
ساباقتا قولدانىلاتىن كورنەكىلىكتەر:
ا) جامبىل جابايەۆتىڭ پورترەتى
ءا) جامبىل جابايەۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا
بايلانىستى كەزەڭدەرگە ارنالعان كوركەم سۋرەتتەر
ب) « جامبىل» تىرەك - سىزباسى
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: سۇراق - جاۋاپ ءتۇسىندىرۋ
ۆەنن دياگرامماسى، ينسەرت ءادىسى، سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ ستراتەگياسى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ءىى. ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ كەزەڭى: ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرما:
ج. ايماۋىتوۆتىڭ « ءانشى اڭگىمەسى.»
1. اڭگىمە نە سەبەپتى « ءانشى» دەپ اتالعان؟
2. اڭگىمەنىڭ نەگىزگى كەيىپكەرى كىم؟
3. ءامىرقان قانداي ادام؟( وقۋشىلاردىڭ ۇيدەن دايىنداعان ءامىرحان ديالوگى)
4. اڭگىمەدە ءامىرقاننان باسقا تاعى دا قانداي ءانشى، سال - سەرىلەر، تۋرالى ايتىلعان؟
5. شىعارما اياقتالماي قالعان سياقتى. وزدەرىڭ قالاي اياقتادىڭدار؟
6. ءۇي تاپسىرماسىن ءمۇعالىم ءوزى «كوڭىل تولقىنى» كۇي اۋەنىنە سالىپ ءامىرقان تۋرالى قورىتىندى ءسوزدى ءوزى ايتادى.
7. فرانسيا ساحناسىنا بارىپ ەڭ العاش ءان شىرقاعان قاي ءانشى؟
8. ءامىرقاننىڭ ومىردەگى ءپروتوتيپى كىم دەپ ويلايسىڭدار؟
ءىىى. جاڭا ساباق:
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى: جارايسىڭدار، مىنە بىزدەردىڭ وسىنداي بايتەرتەرىمىز بولعان ەكەن. جاڭا ساباقتى باستاماس بۇرىن اۋەلى وسى «بايتەرەك» ءسوزىنىڭ انىقتاماسىنا توقتالىپ كەتەيىك. قازاقتا « بايتەرەك» اتاۋىنا يە بولعان تامىرىن تەرەڭگە جىبەرگەن، كوپ جىل جاساعان، ىستىقتاعانعا سايا بولاتىن شارشاعانعا دەمەۋ بولاتىن، جۇرگىنشىگە توقتاۋ بولاتىن ۇلكەن سايالى، قاسيەتتى اعاش بار. استانامىزدىڭ قاق تورىندە ورىن تەۋىپ، بار ادامزاتتى ءوزىنىڭ كوركىمەن باۋرايتىن، قازاقستاننىڭ سيمۆولىنا اينالعان «بايتەرەگىمىز» دە وسى قاسيەتتى اعاشتىڭ ۇلگىسىمەن سالىنعان. وسىنداي قاسيەتتى «ءجۇز جاساعان بايتەرەك» اتتى اتاۋعا يە بولعان قازاقتىڭ جالعىز عانا
جامبىل جابايەۆى ەكەن.
مىنە، وسى ءۇش بايتەرەكتى سالىستىرىپ، ءبىر - بىرىنە تەڭەۋىمىز دە بەكەردەن-بەكەر ەمەس. ءىزدىڭ بۇگىنگى ساباعىمىز « ءجۇز جاساعان بايتەرەك» دەپ اتالۋى دا سوندىقتان. (تاقتاعا بايتەرەكتىڭ سۋرەتى، استاناداعى «بايتەرەك» مونۋمەنتى، جامبىل جابايەۆتىڭ سۋرەتتەرى ىلىنەدى).
جامبىل جابايەۆ (1846 - 1945)
ءبىزدىڭ بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ ەپيگرافى:
جامبىل دۇنيەگە ەكى رەت كەلدى:
توعىز اي، توعىز كۇندە انا قۇرساعىنان، توقسان جاسقا كەلگەندە زامان قۇرساعىنان تۋىلدى.
ع. مۇسىرەپوۆ.
جامبىل...... تۇستىكتەگى جامبىل تاۋىنىڭ بوكتەرىندە، بوراندى اقپان ايىندا وسىدان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن دۇنيەگە اقىن كەلىپ، كەيىن الگى تاۋدى دا، بۇكىل قازاق حالقىن دا جالپاق جاحان، ايداي الەمگە جاريا ەتتى.
قاقاعان قارا ارالاس سوعىپ بوران،
ەل ۇرەي - كوك نايزالى جاۋ تورىعان.
بايعارا، جامبىل، حاندا مەن تۋىپپىن
جامبىل دەپ قويىلىپتى اتىم سودان.
13 جاسىنان باستاپ جامبىل العاشقى ولەڭدەرىنىڭ شىعارىپ، ءوز اكەسىنىڭ كەلىسىمىنسىز اتاقتى ءسۇيىنباي اقىننان باتا العان.
ءسۇيىنباي اقىننىڭ باتاسى.
سونىمەن قاتار جامبىل اتامىز ءار ءتۇرلى جانردا ولەڭدەر شىعارعان.
سونىڭ ءبىرى - ايتىس ( ايتىس دەگەنىمىز نە؟)
جامبىل شىعارماشىلىعىندا ايتىس قوماقتى ورىن العان. جامبىل ايتىستا دا، جىراۋلىق ونەردە دە بيىك دارەجەگە كوتەرىلەدى. اقىننىڭ وننان استام ايتىستارى ساقتالعان. اسىرەسە ونىڭ قۇلمانبەتپەن دوسماعامبەتپەن، شاشۋبايمەن ايتىسى جاقسى ءمالىم. جامبىل ايتىس اقىنى شوجەمەن ديدارلاسادى. جامبىل – ايتىستىڭ اسقان شەبەرى. ول ءوز كەزەنىنىڭ كوپتەگەن اتاقتى اقىندارمەن ايتىسىپ، ەشكىمنەن جەڭىلمەگەن. جامبىل مەن قۇلمانبەت ايتىسى – كۇردەلى، مازمۇنى كەڭ ايتىس، ايتىستا جامبىل جەڭەدى. جامبىلدىڭ ارتىقشىلىعى قۇلمانبەتكە: بايلىعىڭمەن ماقتانبا، ەرلىكتى ايت، تاتۋلىقتى ايت، بىرلىكتى ايت،- دەگەن سوزدەرىنەن كورىنەدى. جامبىل قۇلمانبەت سياقتى ءبىر جاقتى ەمەس، ويلاۋى كەڭ جان - جاقتى.
جامبىل باتىرلىق، ەرلىك، ادامگەرشىلىك سياقتى بۇكىل حالىقتىق قۇندىلىقتارعا تولىق سەنەدى دەي كەلە ساتيرالىق ولەڭدەرى: «كادىربايدىڭ توبەتى» دەگەن ولەڭى دە بار. («كادىربايدىڭ توبەتى» ولەڭنىڭ وقۋ.) سونىمەن قاتار، پاتشاعا قارسى ۇل - ازاتتىق قوزعالىسى كەزىندە جامبىل ەلدى ازاتتىق كۇرەسكە شاقىرعان: «پاتشا ءامىرى تورىلدى»، «ءزىلدى بۇيرىق» دەگەن ولەڭدەرى بار. « سۇرانشى باتىر»، « وتەگەن باتىر» اتتى جىر - داستاندارى بار.
سونىمەن قاتار جامبىل ۆەرنىي قالاسىندا وتكەن جەتىسۋ اقىندارىنىڭ تۇڭعىش سلەتىنە قاتىسادى، ماسكەۋ قالاسىندا وتكەن قازاق ادەبيەتى مەن كوركەمونەرىنىڭ ونكۇندىگىنە قاتىسادى.
جامبىل ءومىرىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى اۋىر قايعىدا بولادى. 1941 - 1945 جىلدار ارالىعىن ءبىزدىڭ وتانىمىز ءۇشىن ەڭ اۋىر جىلدار بولدى. گيتلەر باستاعان نەمىس باسقىنشىلارى سوعىس جاريالاماي جەرىمىزگە ەندى. سول كەزدە ءبىزدىڭ اتالارىمىز ەل اقساقالدارىنان باتا الىپ، مايدانعا اتتانادى. ال بالالار، ەندى ارتقا شەگىنىس جاساپ، حالىق پوەزياسىنىڭ ءبىر ءتۇرى: تۇرمىس سالت جىرلارىنداعى «باتا»، «جۇباتۋ»، «قوشتاسۋ» تۇرلەرىنە توقتالايىق.
قانە، كىم قانداي باتا بىلەدى؟
مىنە وسىنداي باتامەن جامبىلدىڭ جالعىز ۇلى العاداي مايدانعا اتتانادى. سوندا جامبىلدىڭ بالاسىنا بەرگەن باتاسىن: « اتتاندىرۋ» ولەڭىنە كورۋگە بولادى. (كىتاپتان « اتتاندىرۋ» ولەڭنىڭ وقۋ»)
سوعىستا ءجۇرىپ العاداي ەرلىكپەن قازا تابادى. جامبىل بۇل قازانى اۋىر قابىلداپ، كوپكە دەيىن وڭالا المايدى. سول ۋاقىتتا جامبىلعا حالىق اقىندارى، قازاق جازۋشىلارى. ونەر ادامدارى، ءوزىنىڭ شاكىرتى كەنەن ازىربايەۆ كەلىپ جۇباتادى. سونداعى جامبىلدىڭ ولەڭى: « العاداي تۋرالى ءاربىر وي» (وقۋشىلار كىتاپتان تاۋىپ « العاداي تۋرالى وي» اتتى ولەڭنىڭ وقيدى)
العاداي مايدانعا اتتانعاننان كەيىن 7 كۇننەن سوڭ، جامبىلدىڭ ۇرپاعىن جالعاستىرار ومىرگە ۇل بالا كەلەدى. نەمەرەلى بولىپ، اتىن ىرىمداپ قۋانىش قويادى. جامبىل وسى نەمەرەسىنە الدانىپ، ءوزىن جۇباتىپ « اتانىڭ ءالديى» اتتى ولەڭنىڭ شىعارادى. ( كىتاپتان « اتانىڭ ءالديى» اتتى ولەڭنىڭ وقۋ) نەمىس - فاشيست باسقىنشىلارى نيەۆا وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى لەنينگراد قالاسى 900 كۇن قاماۋدا قالادى. حالىق ءۇشىن زۇلمات كۇندەر بولدى. وسى قايعىلى جاعدايعا بايلانىستى جامبىل ءوزىنىڭ « لەنينگرادتىق ورەنىم» اتتى ولەڭنىڭ ارنايدى. جامبىلدىڭ بۇل ولەڭى لەنينگراد قالاسىنىڭ بار جەرىندە ءىلىنىپ، لەنينگرادتىقتارعا كۇش - جىگەر بەردى، قۋاتتاندىردى.(وقۋشىلار جامبىلدىڭ «لەنينگرادتىق ورەنىم» ورىسشا - قازاقشا نۇسقالارىن وقيدى).
جامبىل اۋىر قايعىدان كەيىن باسىن كوتەرىپ، ءوز جولداستارىنىڭ قاتارىنا قوسىلعانمەن دە وڭالا المايدى. ونەر ادامدارىمەن دە كەزدەسەدى. ءوز دومبىراسىن نۇرعيسا تىلەندييەۆكە بەرە تۇرىپ: « مىنا، قاسيەتتى قارا دومبىرانىڭ كيەسى سەندە بولسىن. وسىنى كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، قازاقتىڭ قارا دومبىراسىن بار الەمگە اسقاقتاتا پاش ەت» دەپ، باتاسىن بەرەدى.
نۇرعيسا تىلەندييەۆ جامبىل اماناتىن ۇرپاقتار ساباقتاستىعى رەتىندە قازاقتىڭ قارا دومبىراسىن ايداي الەمگە پاش ەتىپ، جامبىل اتامىز سياقتى ارتىنا وشپەس مول مۇرا قالدىرىپ كەتتى.
جەڭىس جىرىن ەستىپ، اۋىر قايعىدان كەيىن جامبىل اتامىز 1945 جىلى 22 ماۋسىمدا 7 ساعات 55 مينۋتتا دۇنيەدەن ءوتتى. جامبىل اتامىز ولسە دە، اتى ولگەن جوق، حاتى ولگەن جوق. جامبىل ولەڭدەرى، جىرلارى ءارقايسىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدە سوعىپ تۇر.
- نەگە، نە سەبەپتى بىزدەر جامبىل اتامىز ولگەن جوق دەيمىز؟
- ويتكەنى، ونىڭ اتىندا وبلىس بار، جامبىل اتىندا. جامبىل اتىندا ونەر ورداسى - تەاتر بار.
بەكىتۋ كەزەڭى:
جامبىل اتامىزدىڭ « العاداي تۋرالى ءاربىر وي» اتتى ولەڭىن ولەڭ قۇرىلىسىنا تالدايىق: II شۋماق (ولەڭ ۇيقاسىنا، شۋماعىنا، بۋناعىنا، تارماعىنا تالداۋ. ولەڭ ىرعاعىنا تالداۋ) «العاداي تۋرالى وي»، «اتتاندىرۋ»، «اتانىڭ ءالديى» وسى ولەڭدەرىنىڭ نەگىزگى ءتۇيىنى كىم بولىپ تۇر؟ (العاداي) سوزدىكپەن جۇمىس. سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ ستراتەگياسى بويىنشا جامبىل ولەڭدەرىنە توقتالايىق:
«سۇرانشى باتىر»،
«وتەگەن باتىر»
«العاداي تۋرالى ءاربىر وي»،
«اتتاندىرۋ»
«لەنينگرادتىق ورەنىم»
«جانىس اقىنعا»،
«اتانىڭ ءالديى»
سەرگىتۋ كەزەڭى: اۋەن تىڭداي وتىرىپ، جاتتىعۋلار جاساۋ.
قورىتۋ كەزەڭى:
جامبىل – ومىرىمەن دە، شىعارماشىلىعىمەن دە ەكى عاسىردى مولىنان تۇتاستىرىپ جاتقان ۇلى جىراۋ. 13 - 14 جاسىنان باستاپ ءسوزىنىڭ كوبىن ولەڭمەن ايتقان اقىننىڭ XIX عاسىر شەگىندە شىعارعان ولەڭ - جىرلارى مەن ايتىستارى دا وتە مول بولعان. ولاردان ءداۋىر شىندىعى، جامبىلدىڭ اقىندىق مۇراتى مەن زور تالانتى ايقىن تانىلادى. ەرلىكتى، ەلدىكتى دارىپتەگەن، حالىقتىڭ جوعىن جوقتاپ، السىزدەردى كۇشتىلەردىڭ زورلىعىنان اراشالاعان، ادىلدىكتى، بوستاندىقتى جىر ەتكەن كوركەم دە قۋاتتى پوەزياسىمەن جامبىل سىندى تۇلعالارىمىز ءوز عاسىرىندا قازاق ادەبيەتىندە كورنەكتى ورىن الادى. ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ جامبىل بابامىزدىڭ تۋىپ - وسكەن جەرى ۇزىناعاشتا وتكىزىلگەن 150 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنايى قاتىسىپ، جامبىل رۋحىنا باس ءيدى.
ۆەنن دياگرامماسى ارقىلى ساباقتى قورىتۋ
- سونىمەن، بىزدەر بۇگىنگى ساباقتا نە بىلدىك؟
- نە بىلگىمىز كەلەدى؟ (ينسەرت ءادىسى ارقىلى ساباقتى قورىتۋ)
ۇيگە تاپسىرما: «اتتاندىرۋ»، «العاداي تۋرالى ءاربىر وي»، «اتانىڭ ءالديى»، ولەڭدەرىنە ورتاق كەيىپكەر – العاداي بەينەسىن قۇراستىرۋ، جازۋ. «اتتاندىرۋ» ولەڭىن جاتتاۋ، «اتانىڭ ءالديى»، «العاداي تۋرالى ءاربىر وي» ولەڭدەرىن مانەرلەپ وقۋ.
You Might Also Like
-
«مەكتەپالدى دايارلىق سىنىبىندا بالالارعا ءۇش ءتىلدى دامىتۋ»
