جاياۋ-مۇسا بايجان ۇلى
جاياۋ - مۇسا بايجان ۇلى (1835 - 1929جج.)
جاياۋ - مۇسا تۋىپ وسكەن جەرى قازىرگى پاۆلودار وبلىسى، بايان اۋدانى. اكەسى بايجان كەدەي شارۋا ادام بولعان. جاياۋ - مۇسا جاسىنان ونەرپاز، تالاپكەر بولىپ وسەدى. دارىندى بالاسىنىڭ وقۋعا تالپىنعان تالابىن اكەسى قوستاماسا دا، مۇسا ءوز بەتىمەن وقيدى. بۇدان كەيىن مۇسا ومبى قالاسىنا بارىپ ورىسشا وقۋعا تۇسەدى. سول قالادا وقىپ جۇرگەن كەزىندە جاز ايلارىندا ەلىنە كەلىپ - كەتىپ ءجۇرىپ، شونجار شورمان تۇقىمدارىنىڭ پاراقورلىعىن، بۇقاراعا كورسەتكەن زورلىق - زومبىلىعىن اشكەرەلەپ گازەتكە جازادى. سول جىلداردا دۋانباسى بولىپ سايلانىپ، پولكوۆنيك شەنىن العان شورماننىڭ مۇساسى ومبىداعى گۋبەرناتورعا جاياۋدىڭ ۇستىنەن شاعىم جاسايدى: پاتشاعا قارسى ادام دەپ جالا جاۋىپ، توبىل وزەنىنىڭ بويىنداعى توبىل قالاسىنا 12 جىلعا جەر اۋدارتادى. ءبىراق جاياۋدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا جەر اۋدارۋ جازاسى اسكەر قىزمەتىنە اۋىستىرىلىپ، ول ارباكەش بولىپ جۇمىس ىستەيدى. گەنەرال چەرنيايەۆ اسكەرىنىڭ قاتارىندا جاياۋ - مۇسا پەتەربۋرگ قالاسىندا، پولشا، ليتۆا، لاتۆيا جەرلەرىندە بولادى. كەيىن چەرنيايەۆ اسكەرىنىڭ ورتا ازيا ەكسپەديسياسىنا دا قاتىسادى، سول ساپاردا قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش عالىمى شوقان ۋاليحانوۆپەن كەزدەسەدى.
جاياۋ - مۇسا ەلىنە قايتا ورالعاننان كەيىن دە شورمان تۇقىمدارى وعان وتىرىك جالا جاۋىپ، قۋدالاۋىن توقتاتپايدى. تەك ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان سوڭ عانا جاياۋدىڭ قولى ازاتتىققا جەتىپ، تەڭدىك الادى.
جاياۋ - مۇسا، ءبىر جاعىنان، ارقاداعى ءبىرجان سال مەن اقان سەرى باستاعان ءانشى - اقىندار توبىنىڭ ارىدەن كەلە جاتقان ءداستۇرىن دامىتا تۇسسە، ەكىنشىدەن، قازاق مۋزىكاسىنىڭ مازمۇنى مەن تۇرىنە، ورىنداۋشىلىق ونەرىنە كوپتەگەن جاڭالىقتار ەنگىزدى. بۇل جونىندە ول قازاق حالقىنىڭ مۋزىكاسى كولەمىندە عانا قالىپ قويماي، كورشىلەس تۋىسقان حالىقتاردىڭ (ورىس، تاتار ت. ب.) مۋزىكالىق مادەنيەتىنەن ۇيرەندى، زور اسەر الدى.
جاياۋ مۇسانىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى: ول ءوز زامانىنىڭ الەۋمەتتىك، قوعامدىق ماسەلەلەرىنە بەلسەنە قاتىناسىپ جۇرگەندىگىنەن ءوزىنىڭ اقىندىق شىعارمالارىندا نەمەسە كومپوزيتورلىق ونەرىندە ءاردايىم حالىقتىق - بۇقاراشىلدىق باعىتتى بەرىك ۇستايدى، ءومىر بويى ۇستەم تاپ وكىلدەرىمەن كۇرەسە وتىرىپ، سول زامانداعى قازاق اۋىلىنىڭ شىندىعىن باتىل سۋرەتتەيدى.
دارىندى كومپوزيتور، اقىن جاياۋ - مۇسانىڭ ونەرى ۇلى وكتيابردەن كەيىن عانا گۇلدەنە، قاناتتانا تۇسەدى. ول بۇل شاقتا قارتايىڭقىراپ قالسا دا، ەڭبەكشى حالىقپەن بىرگە ەل شاتتىعىن، بوستاندىققا جەتكەن كەدەي شارۋانىڭ كوڭىل كۇيىن شەرتەدى. جاياۋ - مۇسا بايجانوۆ 1929 جىلى 94 جاسىندا قايتىس بولدى.
جاياۋ مۇسا اتاقتى حالىق كومپوزيتورى، ونىڭ ەل اراسىندا مول جايىلعان، حالىق ءسۇيىپ ايتاتىن كوپتەگەن تاماشا اندەرى بار: باياناۋىل، گاۋھار قىز، اق سيسا، اق شاشاق، حاۋلاۋ ت. ب.
جاياۋ مۇسا ۇزاق ومىرىندە تۇرلىشە سەبەپتەرمەن كوپتەگەن ەلدەردى ارالاعان ادام. ءبىرجان ءداستۇرىن دامىتقان ونەر يەلەرىنىڭ ءبىرى بولا تۇرسا دا، جاياۋ - مۇسا قازاق مۋزىكاسىنا مازمۇن مەن ءتۇر جاعىنان ەلەۋلى جاڭالىقتار اكەلدى. الدىمەن، ول شىعارعان ولەڭى مەن ءانى، تۇگەلدەي دەرلىك، الەۋمەتتىك مازمۇنعا قۇرىلىپ، جاڭا ىرعاقتار تابادى، قالا مادەنيەتىنىڭ ەلەمەنتتەرىن باتىل ەنگىزىپ، كوڭىلدى، جىگەرلى، ىرعاقتى اۋەندەر تۋعىزادى. بۇل رەتتە كومپوزيتور ورىس پەن تاتار حالىقتارىنىڭ مۋزىكالىق قازىناسىن ەركىن جانە شەبەر پايدالانىپ، بي، مارش ۇلگىلەرىنە جاقىن ىرعاقتى اۋەندەر شىعاراتىن بولادى.
جاياۋ - مۇسا بايجانوۆتىڭ قازاق مۋزىكاسىنا ەنگىزگەن جاڭالىقتارىنىڭ ءتۇپ تامىرى كومپوزيتوردىڭ ءوز باسىنان كەشكەن كۇرەس پەن تارتىسقا تولى باي ءومىر ەپيزودتارىنا تىعىز بايلانىستى. جەكە باسىنىڭ ىزدەنۋى مەن اسقان دارىنىنىڭ ارقاسىندا جاياۋ - مۇسا بايجانوۆ قازاقشا، ورىسشا ساۋاتىن اشادى؛ 13 جىل بويى وقىپ، ءوز زامانىنداعى بولعان سانالۋان، كۇردەلى وزگەرىستەردى تۇسىنەرلىك ءبىلىمى بار كورنەكتى قايراتكەر دارەجەسىنە كوتەرىلەدى. ۇزاق ومىرىندە سان رەت باي - فەودالدار تاراپىنان قۋعىن كورىپ، بىرنەشە مارتە جەر اۋدارىلسا دا، جاياۋ - مۇسا مويىمايدى، جاسىمايدى، قاشان دا بۇقارا شارۋانىڭ جوقشىسى، قامقورشىسى بولادى.
راس، جاياۋ - مۇسا بايجانوۆتىڭ اقىندىعىنان گورى كومپوزيتورلىق وەرى باسىم ەكەنى ءمالىم. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، كومپوزيتوردىڭ شەت ەلدەردى ارالاۋىنان بولسا كەرەك، ونىڭ اندەرى وزگە ءانشى - اقىندار مەن قازاقتىڭ ەجەلگى حالىق مۋزىكاسىنا ستيل جاعىنان ۇقسامايدى، وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى مول كەزدەسەدى. ءبىراق مۇنداي ايىرماشىلىقتاردى انشەيىن سىرتتاي ەلىكتەۋدەن تۋدى دەپ قاراساق، بۇل جاڭالىقتار قازاق مۋزىكاسىنىڭ تابيعاتىنا جات، قونىمسىز قۇبىلىس دەپ تانىساق، ونىمىز، ءسوز جوق، جاڭساق، قاتە تۇسىنىك بولار ەدى. ويتكەنى جاياۋ - مۇسا ورىس، تاتار مادەنيەتىنەن ۇيرەنگەندە، تەك سىرتتاي ەلىكتەپ قويعان جوق، تۋىسقان ەلدەردىڭ باي مۋزىكاسىن پايدالانا وتىرىپ، قازاق اندەرىنە ەۆروپالىق سىر - سيپات بەرە ءبىلدى، ءسويتىپ، قۇلپىرتا، اجارلاندىرا ءتۇستى؛ ولاردىڭ (قازاق اندەرىنىڭ) مەلوديالىق مۇمكىنشىلىگىن كەڭەيتتى؛ دەمەك، بۇكىل قازاق مۋزىكاسىن جاڭا ساتىعا كوتەردى.
جاياۋ - مۇسا تۋىپ وسكەن جەرى قازىرگى پاۆلودار وبلىسى، بايان اۋدانى. اكەسى بايجان كەدەي شارۋا ادام بولعان. جاياۋ - مۇسا جاسىنان ونەرپاز، تالاپكەر بولىپ وسەدى. دارىندى بالاسىنىڭ وقۋعا تالپىنعان تالابىن اكەسى قوستاماسا دا، مۇسا ءوز بەتىمەن وقيدى. بۇدان كەيىن مۇسا ومبى قالاسىنا بارىپ ورىسشا وقۋعا تۇسەدى. سول قالادا وقىپ جۇرگەن كەزىندە جاز ايلارىندا ەلىنە كەلىپ - كەتىپ ءجۇرىپ، شونجار شورمان تۇقىمدارىنىڭ پاراقورلىعىن، بۇقاراعا كورسەتكەن زورلىق - زومبىلىعىن اشكەرەلەپ گازەتكە جازادى. سول جىلداردا دۋانباسى بولىپ سايلانىپ، پولكوۆنيك شەنىن العان شورماننىڭ مۇساسى ومبىداعى گۋبەرناتورعا جاياۋدىڭ ۇستىنەن شاعىم جاسايدى: پاتشاعا قارسى ادام دەپ جالا جاۋىپ، توبىل وزەنىنىڭ بويىنداعى توبىل قالاسىنا 12 جىلعا جەر اۋدارتادى. ءبىراق جاياۋدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا جەر اۋدارۋ جازاسى اسكەر قىزمەتىنە اۋىستىرىلىپ، ول ارباكەش بولىپ جۇمىس ىستەيدى. گەنەرال چەرنيايەۆ اسكەرىنىڭ قاتارىندا جاياۋ - مۇسا پەتەربۋرگ قالاسىندا، پولشا، ليتۆا، لاتۆيا جەرلەرىندە بولادى. كەيىن چەرنيايەۆ اسكەرىنىڭ ورتا ازيا ەكسپەديسياسىنا دا قاتىسادى، سول ساپاردا قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش عالىمى شوقان ۋاليحانوۆپەن كەزدەسەدى.
جاياۋ - مۇسا ەلىنە قايتا ورالعاننان كەيىن دە شورمان تۇقىمدارى وعان وتىرىك جالا جاۋىپ، قۋدالاۋىن توقتاتپايدى. تەك ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان سوڭ عانا جاياۋدىڭ قولى ازاتتىققا جەتىپ، تەڭدىك الادى.
جاياۋ - مۇسا، ءبىر جاعىنان، ارقاداعى ءبىرجان سال مەن اقان سەرى باستاعان ءانشى - اقىندار توبىنىڭ ارىدەن كەلە جاتقان ءداستۇرىن دامىتا تۇسسە، ەكىنشىدەن، قازاق مۋزىكاسىنىڭ مازمۇنى مەن تۇرىنە، ورىنداۋشىلىق ونەرىنە كوپتەگەن جاڭالىقتار ەنگىزدى. بۇل جونىندە ول قازاق حالقىنىڭ مۋزىكاسى كولەمىندە عانا قالىپ قويماي، كورشىلەس تۋىسقان حالىقتاردىڭ (ورىس، تاتار ت. ب.) مۋزىكالىق مادەنيەتىنەن ۇيرەندى، زور اسەر الدى.
جاياۋ مۇسانىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى: ول ءوز زامانىنىڭ الەۋمەتتىك، قوعامدىق ماسەلەلەرىنە بەلسەنە قاتىناسىپ جۇرگەندىگىنەن ءوزىنىڭ اقىندىق شىعارمالارىندا نەمەسە كومپوزيتورلىق ونەرىندە ءاردايىم حالىقتىق - بۇقاراشىلدىق باعىتتى بەرىك ۇستايدى، ءومىر بويى ۇستەم تاپ وكىلدەرىمەن كۇرەسە وتىرىپ، سول زامانداعى قازاق اۋىلىنىڭ شىندىعىن باتىل سۋرەتتەيدى.
دارىندى كومپوزيتور، اقىن جاياۋ - مۇسانىڭ ونەرى ۇلى وكتيابردەن كەيىن عانا گۇلدەنە، قاناتتانا تۇسەدى. ول بۇل شاقتا قارتايىڭقىراپ قالسا دا، ەڭبەكشى حالىقپەن بىرگە ەل شاتتىعىن، بوستاندىققا جەتكەن كەدەي شارۋانىڭ كوڭىل كۇيىن شەرتەدى. جاياۋ - مۇسا بايجانوۆ 1929 جىلى 94 جاسىندا قايتىس بولدى.
جاياۋ مۇسا اتاقتى حالىق كومپوزيتورى، ونىڭ ەل اراسىندا مول جايىلعان، حالىق ءسۇيىپ ايتاتىن كوپتەگەن تاماشا اندەرى بار: باياناۋىل، گاۋھار قىز، اق سيسا، اق شاشاق، حاۋلاۋ ت. ب.
جاياۋ مۇسا ۇزاق ومىرىندە تۇرلىشە سەبەپتەرمەن كوپتەگەن ەلدەردى ارالاعان ادام. ءبىرجان ءداستۇرىن دامىتقان ونەر يەلەرىنىڭ ءبىرى بولا تۇرسا دا، جاياۋ - مۇسا قازاق مۋزىكاسىنا مازمۇن مەن ءتۇر جاعىنان ەلەۋلى جاڭالىقتار اكەلدى. الدىمەن، ول شىعارعان ولەڭى مەن ءانى، تۇگەلدەي دەرلىك، الەۋمەتتىك مازمۇنعا قۇرىلىپ، جاڭا ىرعاقتار تابادى، قالا مادەنيەتىنىڭ ەلەمەنتتەرىن باتىل ەنگىزىپ، كوڭىلدى، جىگەرلى، ىرعاقتى اۋەندەر تۋعىزادى. بۇل رەتتە كومپوزيتور ورىس پەن تاتار حالىقتارىنىڭ مۋزىكالىق قازىناسىن ەركىن جانە شەبەر پايدالانىپ، بي، مارش ۇلگىلەرىنە جاقىن ىرعاقتى اۋەندەر شىعاراتىن بولادى.
جاياۋ - مۇسا بايجانوۆتىڭ قازاق مۋزىكاسىنا ەنگىزگەن جاڭالىقتارىنىڭ ءتۇپ تامىرى كومپوزيتوردىڭ ءوز باسىنان كەشكەن كۇرەس پەن تارتىسقا تولى باي ءومىر ەپيزودتارىنا تىعىز بايلانىستى. جەكە باسىنىڭ ىزدەنۋى مەن اسقان دارىنىنىڭ ارقاسىندا جاياۋ - مۇسا بايجانوۆ قازاقشا، ورىسشا ساۋاتىن اشادى؛ 13 جىل بويى وقىپ، ءوز زامانىنداعى بولعان سانالۋان، كۇردەلى وزگەرىستەردى تۇسىنەرلىك ءبىلىمى بار كورنەكتى قايراتكەر دارەجەسىنە كوتەرىلەدى. ۇزاق ومىرىندە سان رەت باي - فەودالدار تاراپىنان قۋعىن كورىپ، بىرنەشە مارتە جەر اۋدارىلسا دا، جاياۋ - مۇسا مويىمايدى، جاسىمايدى، قاشان دا بۇقارا شارۋانىڭ جوقشىسى، قامقورشىسى بولادى.
راس، جاياۋ - مۇسا بايجانوۆتىڭ اقىندىعىنان گورى كومپوزيتورلىق وەرى باسىم ەكەنى ءمالىم. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، كومپوزيتوردىڭ شەت ەلدەردى ارالاۋىنان بولسا كەرەك، ونىڭ اندەرى وزگە ءانشى - اقىندار مەن قازاقتىڭ ەجەلگى حالىق مۋزىكاسىنا ستيل جاعىنان ۇقسامايدى، وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى مول كەزدەسەدى. ءبىراق مۇنداي ايىرماشىلىقتاردى انشەيىن سىرتتاي ەلىكتەۋدەن تۋدى دەپ قاراساق، بۇل جاڭالىقتار قازاق مۋزىكاسىنىڭ تابيعاتىنا جات، قونىمسىز قۇبىلىس دەپ تانىساق، ونىمىز، ءسوز جوق، جاڭساق، قاتە تۇسىنىك بولار ەدى. ويتكەنى جاياۋ - مۇسا ورىس، تاتار مادەنيەتىنەن ۇيرەنگەندە، تەك سىرتتاي ەلىكتەپ قويعان جوق، تۋىسقان ەلدەردىڭ باي مۋزىكاسىن پايدالانا وتىرىپ، قازاق اندەرىنە ەۆروپالىق سىر - سيپات بەرە ءبىلدى، ءسويتىپ، قۇلپىرتا، اجارلاندىرا ءتۇستى؛ ولاردىڭ (قازاق اندەرىنىڭ) مەلوديالىق مۇمكىنشىلىگىن كەڭەيتتى؛ دەمەك، بۇكىل قازاق مۋزىكاسىن جاڭا ساتىعا كوتەردى.
You Might Also Like
-
8 ناۋرىز انالار مەرەكەسىنە ارنالعان تاقپاقتار، حالىقارالىق ايەلدەر كۇنىنە ارنالعان، بالاباقشادا بالالار وقۋعا ارنالعان تاقپاقتار. 8 ناۋرىز حالىقارالىق ايەلدەر مەرەكەسى قۇتتى بولسىن!
