InfoHub Logo

نيكولاي پاتشانىڭ بايتاق دالادا جاي جاتقان، مال باققان مومىن ەلگە ىستەگەن زورلىق قىسىمى كۇن سايىن كۇشەيە بەردى. ەل ىشىندەگى بەكتەر، اعا سۇلتاندار نيكولايدىڭ ايتقانىن ەكى قىلماي ورىندادى. دۋانباسى قىپشاق ىبىراي، سوۆەتنيك تۇرلىبەك، شورماننىڭ مۇساسى، ەرتىستەن باسەنتين موشكە، قارقارالىدا بوكەي، شالعىنباي، قوڭىرقۇلجا، نايمان ەردەن — تۇزەن، توبىقتىدا قۇنانباي، قىرعىز جانتاي، جانعاناش  سياقتى جۋان بەكتەرگە سىيلىق، ناگراد بەرىپ: «ەلىڭدى تەز ماعان قاراتىپ بەر!» — دەدى. نيكولاي مەن اعا سۇلتاندار ەلگە كۇن شىعارمادى، تاڭ اتىرمادى. مالى تالاۋدا، ەر-ازاماتى قىرعىنعا ۇشىراعان قالىڭ ەل كەنەسارىعا كەلىپ مۇڭىن شاقتى، سوڭىنا ەردى.

ەل قامىن جەگەن كەنە حان پاتشاعا قارسى تۇرىپ، قالىڭ قازاق حالقىن سوڭىنان ەرتتى. سول زامانداعى قازاقتىڭ ارداگەر باتىرلارى كەنەكەڭنىڭ قولىنا كەلىپ قوسىلدى.

اعىباي، شاكىر، جاۋكە، تولەباي، بۇعىباي، كوبەك، ءبورشى، بازار باتىر، تاما تاناش باتىر، سارمانتاي، نۇراباي، قاراباي باتىر جانە قاراباس سياقتى قامالدى بۇزعان كىلەڭ باتىرلار كەنەنىڭ قول استىنا جينالدى. كەنە حاننىڭ قولاستىنا قازاقتىڭ اتاقتى باتىرلارى باستاعان ون ءتورت مىڭ قول جينالدى، ات جاقسىسىن ءمىندى، ساۋىت جاقسىسىن كيدى. بۇلار وزدەرىنىڭ ورداسىن التاي-قارپىقتىڭ ورتاسى قۇلانوتپەسكە تىكتى. كەنەنىڭ سوڭىنان ەرگەن نوكەرلەردىڭ ءبارى دە قۋاندىق، التاي-قارپىق، ءبورشى، تەمەشتىكتەر بولدى. كىشى ءجۇز، ۇلى جۇزدەن دە قايراتى بويىنا سىيماي كەلگەن اتاقتى باتىرلار دا كەنەنىڭ قولىنا قوسىلىپ جاتتى.

كەنەسارى ىرعىز بويىنداعى نازار-سۇرەن رۋىنان الىگە ەلشى جىبەرىپ، كىسى سالدى: «قازاققا نيكولاي پاتشا قورلىق كورسەتتى. وعان قارسى شىعۋ ءۇشىن ءبىز ەلدىڭ باسىن قوسىپ، باتىرلارىن جيناپ سوعىسقا دايارلانىپ جاتىرمىز، سەن دە بىزگە قوسىل، قارۋلانىپ، جاراقتانىپ كەل! قازاق ۇراندى ەلدىڭ نامىسىن جاقتاعان ۇراننان سىرت قالما!» — دەدى كەنە. ءالى كەنەنىڭ بۇل تىلەگىنە كونبەدى، كومەك بەرمەدى. قايتا بارعان ەل جىگىتتەرىنىڭ بىرنەشەۋىن ۇستاپ الدى. بۇعان اشۋلانعان كەنە ون ءتورت مىڭ قول، ون ءتورت تۋمەن الىگە بارىپ، ونىڭ ەلىندەگى پاتشانىڭ سويىلىن سوققانداردى جاپىرىپ، جانشىپ، شاۋىپ الدى. كەنە حان: «ءالىنىڭ ەلىنەن العان بارشا مال-مۇلىكتى نوكەرلەرىنىڭ وزدەرى السىن، حان قازىناسىنا سالىنباسىن»، — دەدى.

ءالىنىڭ ەلىنىڭ قۋعىنشىلارى ەلىن شاۋىپ قايتىپ بارا جاتقان كەنەنىڭ قالىڭ نوكەرىن قۋدى. كەنە بارشا مال مەن دۇنيە مۇكاممالدى قالىڭ اسكەرمەن ىلگەرى جىبەرىپ، ءوزى ءبىر توپ اسكەرمەن ارتتا ءالىنىڭ اسكەرىن توسقاۋىلداپ قالادى. اتتارىن قويا بەرىپ، اس ءپىسىرىپ جايباراقات جاتقان كەنەنىڭ ۇستىنەن ءالىنىڭ اسكەرى ساۋ ەتىپ تۇسە قالادى. قالىڭ اسكەر از عانا كىسىمەن جاتقان كەنەنى قاماپ الادى. ءبىراق ءالىنىڭ اسكەرى كەنەنى قاماپ تۇرسا دا، بەتپە-بەت ۇرىسۋعا باتا المادى.

قوستان بولەك جاتقان اعىباي مەن جانايدار كەلەدى، ەكەۋى قالىڭ اسكەردى ايداپ شىعادى. سوندا اعىباي باتىر:

— تاقسىر، سىپايىگەرشىلىك قىلىش ۇستىندە جۇرمەيدى، ءجۇرىڭىز! — دەپ اتىنىڭ شىلبىرىن تاقىمىنا سالىپ، جەتەكتەپ توپتان الىپ شىعادى. ءتۇن ەكەن، اي قاراڭعى، استىندا قارا اتى بار، ەڭگەزەردەي قارا ارتىنان جەتىپ كەلىپ، جانايدارعا نايزا سالادى. ونىڭ نايزاسى جانايداردىڭ كەڭىردەگىنەن سۇعىلادى. جانايدار كەڭىردەككە سالعان نايزانى يىعىمەن قاعىپ قالىپ ومىرىپ جىبەرەدى. نايزانىڭ ۇڭعىسى كەڭىردەكتە قالادى.

ءبىر جىگىت:

— تاقسىر، دۇشپاننىڭ نايزاسى جانايداردىڭ كەڭىردەگىندە قالدى، باتىر قىرىلداپ كەلەدى؟ — دەدى.

— سۇيەمەلدەپ بىلاي شىعىڭدار! — دەدى حان.

اعىباي باتىر جانايدار باتىرعا نايزا سالعان قارا قاسقا اتتىنى نايزانىڭ ۇشىنا شانىشتى. نايزاگەر باتىر اعىباي باتىردان قازا تاپتى. كەنەنىڭ قولى جاۋدىڭ بەتىن قايىرىپ وڭاشا شىقتى. سوندا كەنە: «تۇرا تۇرىڭدار!» — دەدى. بۇلار تۇرا قالدى. «شاقپاق شاعىپ، كيىز كۇيدىرىپ بىلتە قىلىڭدار، اتتىڭ تەرلىگىن بىلتە قىپ كۇيدىرىڭدەر»، — دەدى. شاقپاق شاقتى، تەرلىكتى وتقا سالىپ كۇيدىرىپ بىلتە قىلدى.

— بارىڭدار، جانايداردى قولتىقتاپ بىر-ەكەۋىڭ بارىپ الىپ كەلىڭدەر، — دەدى. جىبەرگەن كىسىلەرى جانايداردى حاننىڭ الدىنا الىپ كەلدى.
— ۇزىننان سالىڭدار! — دەدى حان. سويتسە، نايزانىڭ ۇشى كەڭىردەگىندە كولدەنەڭ تۇر ەكەن. حان كوردى، وعان جانى اشىدى. «ءاي، ەرىم-اي!» — دەدى. كەڭىردەكتەگى نايزانىڭ ۇشىنا شىلبىردىڭ ۇشىن بايلاپ، ءبىر جىگىتكە حان ايتتى: «جاعىڭا تابانىڭدى تىرەپ تۇرىپ، كەڭىردەكتەگى نايزانىڭ ۇڭعىسىن تارتىپ ال!» — دەدى. ءبىر مىقتى جىگىت كەلدى داعى تابانىن قويىپ تارتىپ الدى. كەڭىردەك پەن وڭەشتىڭ اراسىنان كىرگەن ەكەن. نايزانى سۋرىپ العاندا، قان ساۋىلداپ، ورنى قورىق ەتە ءتۇستى. سول نايزانىڭ ۇڭعىسى قالعان تەسىگىنە كۇيدىرىلگەن قۇرىم بىلتەنى تىقتى. «قولدىڭ ءبارى توقتاسىن!» دەپ الدىنا شاپقىنشى جىبەردى.

كەشكە تامان حان باتىرلارىنىڭ ءبارى كەلىپ قوسىلدى. كەلگەن سوڭ بارىنە جار سالدى: «ەرتەڭ كوشپەڭدەر، ون ءتورت مىڭ قولدان ون ءتورت تۋ بيە سويىلسىن، جانايدار مەن اعىبايدىڭ قۇدايعا ايتقان بوز قاسقاسى بار، ەكەۋىنە دە باتا بەرەمىن»، — دەدى. حالىق: «قۇپ!» — دەدى. تاڭ اتتى، كۇن شىقتى، حالىق ون ءتورت قولدان «قۇدايى» دەپ ون ءتورت تۋ بيە سويدى. كۇللى حالىق ەت جەپ بولعان سوڭ: «باتىرلار كەلىڭدەر، ءبىر مىڭ شاقتى»، — دەدى. حان قول كوتەردى، حالىقتا تەگىس قول كوتەردى: «اعىباي باتىر قامال بۇزعان ەر ەدىڭ، ەكەۋىڭە ەكى دۇنيەنىڭ بايلىعىن بەرسىن!» — دەدى. بۇلار ءوزىنىڭ مەكەنى قۇلانوتپەسكە كەلىپ، تاعى دا قول جينادى. كەنەنىڭ قولىنا تىلەگەن باتىر قولىندا تۋى بار مىڭ قارالى جولداسپەن كەلىپ قوسىلدى.

اعىباي مەن ناۋرىزباي ەكەۋى ەر ىزدەپ ەل قىدىرادى. بۇلار ءجۇرىپ كەلە جاتسا، ايدالادا تاۋ اياسىندا ءبىر ءتورت اياعى ءتورت دىڭگەكتەي، موينى سالا قۇلاش، جاۋرىنى كەز، ءتورت تۇياعى قۇيعان بولاتتاي، تاناۋى شەلەكتەي، ەكى كوزى شىراقتاي، جالى جىبەكتەي، قۇيرىعى قىناپتان شىققان قىلىشتاي ءبىر جىلقى تۇر ەكەن. «ويپىرىم-اي! مىناۋ ءبىر تاماشا جىلقى ەكەن!» — دەپ اعىباي مەن ناۋرىزباي تاڭ قالدى. «اتى مىناداي، يەسى كىم ەكەن؟» — دەدى. «كىم ەكەن بىلەيىك؟» — دەپ ۇيگە كىرىپ كەلدى. ۇيگە كىرسە، ءبىر ادام دوڭبەكتەي بولىپ شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتىر. باسى باقىر قازانداي. ەسىك الدىندا ءبىر قاتىن تايدۇزگەنگە ەت اسىپ جاتىر ەكەن. بۇلار ۇيگە كىرىسىمەن، ول ايەل دە ۇيگە كەلدى. ۇيگە كىرىپ:

— سىزدەر كىمسىز؟ — دەدى.

— ءبىز ءجونىمىزدى ايتامىز عوي، مىنا جاتقان كىم؟ — دەدى باتىرلار.

— بۇل جولدىاياق دەگەن باتىر — دەدى ايەل.

— سويلەسەيىك، وياتىڭىزشى؟ — دەدى.

— ويانبايدى، جاڭا عانا جاتتى، — دەدى ايەل.

— نەسى بار ويانبايتىن، — دەپ اعىباي بارىپ ىرعاپ-ىرعاپ قوزعاپ ەدى، تىرپ ەتپەدى. اعىباي باتىر قاتتى ايعايلاپ ەدى، تاعى تىرپ ەتپەدى. اشۋلانىپ ناۋرىزباي باتىر شوقپارمەن ماڭدايىنىڭ اراسىنان سالىپ كەپ قالدى. بيت شاققان قۇرلى كورمەي، ەكىنشى جاعىنان توڭكەرىلىپ جاتتى. ول جاڭعىردى، تاسقا تيگەندەي بولدى، سوسىن ەكەۋى دە شوشىندى. كەتەيىن دەسە، قورىققان كىسى قۇساپ كىم ەكەنىن بىلمەي كەتۋدى دە نامىس كوردى. ءبىر ۋاقىتتا قاتىن كەلدى.

— بۇل ءسىزدىڭ جولداسىڭىز با؟ — دەپ سۇرادى قاتىننان.

— جوق بۇل مەنىڭ جولداسىم ەمەس، بۇل بوتەن باتىر، مەنىڭ جولداسىم باسقا جاققا كەتىپ ەدى، مۇندا بۇل كىسى كەپ اندا-ساندا تۇستەنىپ كەتۋشى ەدى، ماعان ءبىر قۇلاندى اكەپ اسقىزىپ ەدى، سونى ءپىسىرىپ وتىرمىن، — دەدى.

— تاماعىڭىز ءپىستى مە؟

— ءپىستى، — دەدى ايەل.

— مۇنى قالاي وياتاسىز؟ — دەدى اعىباي. قاتىن ايتتى:

— وياتۋى وڭاي، ءدارى بەرىپ ەدى مۇرنىنا يىسكەت؟ — دەپ. — ءقازىر سول ءدارىنى يىسكەتەمىن، سونسوڭ ويانادى. قاتىن ءبىر نارسەنى الىپ كىردى. ءۇيدىڭ ءىشىن ءيىس مۇڭكىتىپ جىبەردى، ونى ۇيقتاپ جاتقان باتىردىڭ مۇرنىنا يىسكەتىپ قالىپ ەدى، باتىر ۇشىپ تۇرەگەلدى. مىنا وتىرعانداردى كىسى قۇرلى كورگەن جوق، امانداسپادى دا، دالاعا شىعىپ كەتتى. تىستان جۋىنىپ ۇيگە كەلدى.

— كەلىن، اس ءپىستى مە؟ — دەدى.

— ءپىستى، — دەدى ايەل.

— ەندەشە، ەتىڭدى اكەل! — دەدى. ۇلكەن ءبىر استاۋعا سالىپ، ەكى باسىنان ەكى كىسى كوتەرىپ، قۇلاننىڭ ەتىن قايقالاتىپ الىپ كەلدى. كەسەك-كەسەك جۇتادى، جەپ بولدى. ءبىر شەتىندە از عانا قالدى. ءبىر تەگەنە قىلىپ سۋىتىپ سورپا اكەلدى، ونى باسىنا ءبىراق كوتەردى. تۇردى، كيىندى، ءىلۋلى تۇرعان بەس قارۋدى الدى (سارى قانجار، قىلىش، مىلتىق، نايزا). ەتتىڭ قالعانىن انالارعا بەر دەگەندەي قاتىنعا مەگزەدى دە، ءوزى ۇيدەن شىعىپ، اتىنا ءمىنىپ ءجۇرىپ كەتتى.

باتىر كەتىسىمەن اعىباي مەن ناۋرىزباي اشۋلانىپ، قايراتتاندى. اعىباي ايتتى:

— اقاۋىز اتتى مىنەيىن دە، سول باتىردىڭ ارتىنان جۇرەيىن، — دەدى. ناۋرىزباي وعان اقاۋىز اتتى بەرىپ تۇرىپ، بىلاي دەدى:

— اعا، قايلاڭ كوپ ەدى عوي، سەنىڭ كۇشىڭە بولماس، قايلاڭا سۇيەن، اتامىزدىڭ ايتقانى بار ەدى عوي، «ايلاسىزدىڭ باتىرى شوشقاعا شابادى» دەپ ەدى عوي، جازىم بولىپ قالما، — دەدى. اقاۋىزدى ءمىنىپ الىپ ارتىنان ۇشتى. ول سالىپ كەتىپ بارادى. اعىباي ارتىنان كەلىپ جەتتى. اناۋ قارامايدى، اعىباي وعان باتا المايدى. ەكەۋى سويلەسپەيدى، جۇرە بەردى. ەندى ءبىر كەزەڭگە كەلگەن كەزدە، اعىباي الگى باتىرعا نايزانى سالىپ قاپ ەدى، نايزاسى موينىنا وپىرىلىپ ۇشىپ كەتتى. ومىرىلعان نايزانىڭ موينىن كەڭىردەگىنەن جۇلىپ الىپ لاقتىرىپ جىبەردى. اعىبايدى اتىنان جۇلىپ الىپ، تاقىمىنا قىسىپ الىپ جۇرە بەردى. تاقىمىنا قىسىلعان اعىباي ساسىپ، جانساۋعا سۇرادى.

— ءا، باتىر، سولاي ما! — دەپ باستى جىبەرىپ، ءمىن اتىڭا، كىمسىڭ؟ — دەدى.

— اعىباي باتىر دەگەن مەن ەدىم.

— ءا، سەنى ەستۋشى ەدىم، ەر ەمەس ەرشىگە ەكەنسىڭ، — دەدى. ءوزىڭدى جولدى دەۋشى ەدى، ەندى ماعان ەر، وزىمدە سەنى ىزدەپ تابا الماي ءجۇر ەدىم، بىلاي قاتار ءجۇر، — دەدى. اعىباي ول باتىردىڭ قاتارىمەن ءجۇردى. سوندا بەسىننەن تومەنىرەك ۋاقىت ءبىرتالاي جەرگە كەلىپ قالدى.

— الدىڭنان نە كورىندى، قاراشى؟ كۇنباتىس جاعىنان اعىباي قاراپ:

— ءبىر تاۋ كورىنەدى، — دەدى.

— ول تاۋدىڭ الدىندا نە كورىنەدى؟

— تاۋدىڭ الدىندا ەكى ۇلكەن اق ءۇي كورىنەدى، — دەدى.

— ەكى اق ءۇيدىڭ الدىندا نە كورىنەدى؟

— ءبىر بۇلت سىقىلدى قىلاڭ جىلقى كورىنەدى.

— باتىر، ەندى ساعان سىر ايتايىن، اناۋ بۇلت سىقىلدى كورىنگەن قىلاڭ جىلقى مەنىڭ «بۇلتكوك» دەگەن اتىم ەدى. اناۋ ەكى ءۇي، بىرەۋى مەنىڭ قاتىنىمنىڭ ءۇيى دە، بىرەۋى مەنىڭ شەشەمنىڭ ءۇيى. مەنىڭ قىزدان تۋعان ءبىر جيەنىم بار، ول جيەنىمنىڭ كۇشى مەنەن ون ەسە ارتىق. ول جيەنىم قاتىنىمدى تارتىپ الىپ، قاتىن قىلدى، اتىمدى تارتىپ الىپ، استىنا ءمىندى، شەشەمدى تارتىپ الىپ، كۇڭ قىلدى. ەندى سەن سوندا بار، شەشەم تىستا بولسا، سويلەس. شەشەم: «بالام، كىمسىڭ؟» دەپ سۇراسا، «مەن ءبىر حابارشىمىن» دەرسىڭ. قاشىپ جۇرگەن، ساسىپ جۇرگەن بالاڭ بار ما؟ — دەپ ايت. «ە، شىراعىم بار دەر»، «ءا، جيەنىڭ قايدا؟» — دەگەيسىڭ، سوندا ۇيدە ۇيىقتاپ جاتىر دەسە، ماعان قولىڭدى بۇلعاپ بەلگى بەر، — دەدى.
اعىباي شۋ دەپ ءجۇرىپ كەلدى. اعىباي كەلىپ باتىردىڭ شەشەسىنە جولىعىپ، الگى باتىردىڭ ايتقانىن ىستەدى.

— جيەن قايدا؟

— ۇيدە ۇيىقتاپ جاتىر، — دەدى.

— ەندەشە انا بالاڭ كەلىپ تۇر، مەن شاقىرامىن، — دەدى.

— ەي، قاراعىم-اي، شاقىر، — دەدى. قول بۇلعاپ شاقىردى. جولدىاياق باتىر جەتىپ كەلدى، اتىن بايلاي سالىپ، شەشەسىنە امانداستى.

— اعىباي باتىر، كەل ءجۇر، مەنىڭ سوڭىمنان ەر! — دەدى. ۇيگە كىرىپ بارىپ ۇيىقتاپ جاتقان باتىردىڭ قارىنان قىلىشپەن سالىپ جىبەردى. قارى سويىلىپ ءتۇستى. شولاق  جالعىز قول جيەنى جولدىاياقتى كوتەرىپ الىپ، شىر كوبەلەك اينالدىردى. جولدىاياق: «جولدىم!» — دەپ شاقىردى اعىبايدى. اعىباي جەتىپ كەلىپ، جيەن باتىردىڭ كەۋدەسىنەن نايزا سالىپ، قۇلاتىپ تاستادى. جيەن باتىر ءولدى.

— جولدىم، جارايدى ەكەنسىڭ، جولدى ەكەنسىڭ! — دەدى. سوندا ءبىر كۇن جاتتى. ەرتەڭىندە:

— انەۋگى قاسىڭداعى كىم؟ — دەدى.

— ول ناۋرىزباي باتىر، — دەدى.

— ءا، كەنەسارى، ناۋرىزباي ما؟ — دەدى. — سولاي ما ءيا، سەندەرمەن كۇندەردىڭ كۇنىندە جولداس بولارمىن، — دەدى. تاڭ اتتى. ەل تۇرىپ اس ءىشىپ بولعان سوڭ:

— جارايسىڭ اعىبايىم، «جولدى» دەپ ەستۋشى ەدىم جولدى ەكەنسىڭ، مىناۋ تۇرعان بۇلتكوك، مىناۋ تۇرعان كەرات، مىناۋ قارىنداسىم، وسى جىلقىدان تاڭداعانىڭدى جانە قارىنداسىمدى ال، ەكەۋمىز دوس بولايىق، كۇندەردىڭ كۇنىندە سەندەرگە بارامىن، ەكىتالاي قىسىلشاڭ زامان بولسا، بىزگە ات ساۋرىسىن بەرسەڭىز بولادى، — دەدى. اعىباي:

— ءبىزدىڭ دۇشپانىمىز ءقاۋىپتى، ەل شەتىنە قورعان بولار شاعىمىز جەتىپ تۇر، — دەدى. ەكى باتىر دوس بولىپ شاتتاندى.

— كەنەكەڭە سالەم ايت، كەشىكپەي بارارمىن، — دەدى. اعىباي سىيلىعىن الىپ ءجۇرىپ كەتتى. اعىباي ناۋرىزبايعا كەلدى.

— قالاي كەشىكتىڭ؟ — دەدى. ول:

— وي، نە قىلاسىز؟ ەردىڭ ەرىن تاپتىم، ەر كەرەك بولعان زاماندا بىزگە ۇلكەن الاتاۋداي بەل بولاتىن ەر ەكەن، سونىمەن دوس بولىپ قايتتىم، — دەدى. ناۋرىزباي اعىبايدىڭ ىسىنە ريزا بولىپ شاتتاندى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

جالبىر باتىر (ءى نۇسقا)

سىرىمنىڭ نۇرالى حاندى شابۋى (ءىى نۇسقا)

بايماعامبەت سۇلتان مەن سىرىم باتىر

---