InfoHub Logo

قازاق داستۇرىندەگى ەسىم بەرۋ ءراسىمى جاڭا تۋعان نارەستەگە ات قويۋ پروسەسىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە وسى حالىقتىڭ تەرەڭ داستۇرلەرى مەن قۇندىلىقتارىن بەينەلەيتىن بىرەگەي مادەني وقيعانى بىلدىرەدى. بۇل ماقالادا ءبىز وسى سالتتىڭ مادەني-انتروپولوگيالىق ءمانماتىنىن زەرتتەيمىز، ونىڭ قازاق قوعامىنىڭ مادەني كەڭىستىگىن قالىپتاستىرۋداعى ماڭىزى مەن ءرولىن قاراستىرامىز.

ءداستۇرلى قازاق مادەنيەتىندە «ەسىم» تەرەڭ مادەني ماعىناعا يە ادام تۇلعاسىنىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلادى. بۇل تەك سايكەستەندىرۋدىڭ بەلگىسى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار اتا-انالاردىڭ ۇمىتتەرىن جانە ولاردىڭ بالانىڭ بولاشاعىنا دەگەن كوزقاراسىن كورسەتەتىن پايعامبارلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى. ەسىم تابيعاتتىڭ، ءداستۇردىڭ نەمەسە رامىزدەردىڭ ەلەمەنتتەرىن قامتۋى مۇمكىن، بۇل مادەني تامىرلارمەن ەرەكشە بايلانىس جاسايدى. ەسىم بەرۋ ءراسىمىنىڭ ءوزى قازاق مادەنيەتىندە قابىلدانعان ادەت-عۇرىپتار مەن سالت-داستۇرلەردى بىرىكتىرەتىن ماڭىزدى وقيعاعا اينالادى. اتا-انالار بۇل ءىس-شاراعا الدىن-الا دايىندالىپ، ونىڭ مادەني جانە وتباسىلىق كوننوتاسيالارىن ەسكەرە وتىرىپ، اتاۋدى مۇقيات تاڭدايدى. ادەتتە وتباسىلار بۇل سالتانات ءۇشىن تۋىستارى مەن جاقىندارىنىڭ ۇيىنە جينالادى، وندا ەسىم ايتىلىپ، وزىندىك مادەني جانە رۋحاني مانگە يە بولادى.

كىسى اتتارىنىڭ ادامنىڭ جەكە قاسيەتتەرىنىڭ بەلگىسى، نارەستەنىڭ فيزەولوگيالىق سيپاتىنان حابار بەرەتىن جانە تۇلعانىڭ ورتامەن قارىمقاتىناس ورناتۋىنىڭ قۇرالى رەتىندە قىزمەت ەتەتىنى دە دالەلدەنگەن. زۆەبنەر باستاعان عالىمدار كولەمدى زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە ادام ەسىمىن «سىرتقى الەۋمەتتىك فاكتور» (‘external social factor’) رەتىندە باعالاپ، ءار ەسىمنىڭ ادام مىنەزىنەن، ارەكەت-تانىمىنان، سىرتقى كەلبەتىنەن حابار بەرەتىن «الەۋمەتتىك بەلگى» (‘social tag’) تۇجىرىمىن دالەلدەدى (Zwebner، 2017: 528).

تۇركى جۇرتىنىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە قالىپتاسقان قازاق حالقىننىڭ دۇنيەتانمىندا كونە زامانداعى لاقاپ ەسىم بەرۋ عۇرپىنىڭ كورىنىستەرى ساقتالعان. ونى ساقتاعان ساۋىت – فولكلورلىق شىعارمالار. قازاق فولكلورىنداعى لاقاپ ەسىم بەرۋ عۇرپى ەپوستىق جىرلار، ەرتەگىلەر، اڭىز جانرلارىنىڭ كومپوزيسيالىق-سيۋجەتتىك فابۋلاسىنا كورىكتەۋ، دارىپتەۋ قۇرالدارى رەتىندە قىزمەت جاسايدى. ونىڭ قىزمەتى فولكلورلىق ءتۇرلى جانرلار مازمۇنىندا ءارتۇرلى بەلگىمەن كورىنىس تابادى. قازاقتىڭ ەپوستىق مۇرالارىندا قاھارمانعا لاقاپ ەسىم بەرۋ كورىنىستەرىندە كونە ميفولوگيالىق تۇسىنىكتەرمەن قاتار قاھارماننىڭ وراسان كۇش يەسى نەمەسە باتىرلىق ەرلىك كورسەتۋ، بولماسا شىققان تەگىنە قاراي لاقاپ ەسىم بەرۋ كورىنىستەرى بار. مىسالى، ارعى ءتۇبى التاي كەزەڭىنەن باستاۋ الاتىن كونە الپامىس باتىر ەپوسىنىڭ قوڭىرات ۆاريانتىندا «حاكىم» دەگەن ەسىممەن جۇرگەن قاھارمان الىپ كۇش يەسى ەكەندىگىن تانىتقان سوڭ «الپامىس» دەگەن لاقاپقا يە بولادى (جيرمۋنسكيي، 1960: 15-16). نوعاي ورداسىنىڭ داڭقتى بيلەۋشىسى ەدىگە تۋرالى ەپوستىق جىردا بولاشاق باتىر ەدىگە ەسىمىن جاسىرىپ، قۇباعۇل دەگەن ەسىممەن توقتامىس حاننىڭ كۇزەتشىسى بولادى (سەمەنوۆ، 1895: 418-420).

قازاق مادەنيەتىندەگى يسلامدىق ىقپالدى ەسكەرە وتىرىپ، ەسىم قوسىمشا ءدىني جانە رۋحاني اسپەكتىلەرگە يە بولادى. كوبىنەسە بۇل ءراسىم بالاعا رۋحاني باسشىلىق پەن ءومىر جولىندا قولداۋ كورسەتۋگە ارنالعان دۇعالار مەن باتالارمەن بىرگە جۇرەدى. قازىرگى قازاق انتروپونيمدەرى ءتۇرلى ەكسترالينگۆيستيكالىق فاكتورلارعا بايلانىستى وزگەرىسكە ءتۇسىپ، جاڭا ەسىمدەرمەن تولىعىپ جاتقانى ءسوزسىز. بەكجان ءابدۋالي ۇلى سانامالاپ وتكەن فاكتورلاردىڭ، ناقتىراق ايتقاندا، «يسلام فاكتورى»، «ۇرپاق فاكتورى»، «تۇرمىستىق فاكتور»، «ۇيلەسىم فاكتورلارى» (ءابدۋالي ۇلى، 2012: 265) اسەر ەتتى.

عالىم اسقار سماعۇلوۆتىڭ پىكىرىنشە، قازاقتىڭ «ات قويۋ شىعارماشىلىعىندا قىسقارعان جانە قولدان جاسالىنعان ەسىمدەر» پايدا بولا باستادى (سماعۇلوۆ، 2013: 372). ونىڭ ىشىندە باتىسەۋروپالىق ەسىمدەر (جاننا، مارات، روللان، كلارا) مەن كىرمە ەسىمدەر دە اتالادى.

عالىم جانۇزاقوۆتىڭ پىكىرىنشە، جاڭا ات قويۋ جانە كىرمە ەسىمدەرگە قاراي ىعىسۋشىلىق ءداستۇرى حح عاسىردىڭ 50 جىلدارىنان باستالعان. سونداياق، جانۇزاقوۆ «قازاق ءتول انتروپونيمدەرىنىڭ تاڭداۋلى، ەڭ سۇلۋ، ايشىقتىلارىن تالعاپ»، تاڭدالعان ەسىمدەردىڭ ايتۋعا جەڭىل بولۋ شارتىنان بولەك، ينتەرناسيونالدىق باعىتقا قاراي يكەمدەۋ ۇستانىمىنىڭ باسىم بولعانىن جەتكىزەدى (جانۇزاقوۆ، 1971: 70).

قازاق قوعامىنداعى ەسىم ماڭىزدى الەۋمەتتىك-مادەني ءرول اتقارادى. دۇرىس ايتىلۋ جانە اتاۋدى قۇرمەتتەۋ جەكە ادامعا دەگەن قۇرمەت رەتىندە قاراستىرىلادى. سونىمەن قاتار، بۇل اتاۋ ادامنىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسى مەن قوعامداعى جاعدايىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن، بۇل ونى الەۋمەتتىك-مادەني قاتىناستاردىڭ اجىراماس بولىگى ەتەدى.

قورىتىندىلاي كەلە، ادامزات قوعامىنىڭ ەجەلگى ءداۋىرى جانە ەرتە ورتا عاسىرلار كەزەڭىندەگى كىسى ەسىمىنىڭ وزگەرۋى بەلگىلى ءبىر نانىم-سەنىمدەرمەن، سالت-داستۇرلەر جانە ادەتعۇرىپتارمەن بايلانىستى بولسا، كەيىنىرەك قوعامدىق قارىم-قاتىناستاردىڭ تەرەڭدەۋىنە بايلانىستى الەۋمەتتىك جىكتەلۋ پايدا بولعان تۇستا ول باتىردى نەمەسە بيلەۋشىنىنىڭ ەسىمىن الەۋمەتتىك ورتاداعى مارتەبەسى مەن قىزمەتىنە قاراي وزگەرتەتىن ءداستۇرلى عۇرىپقا اينالادى. قازاق داستۇرىندەگى ەسىم بەرۋ ءراسىمى مادەني، ءدىني جانە الەۋمەتتىك ەلەمەنتتەردىڭ كۇردەلى ۇيلەسىمىنە اينالادى. بۇل سالتتى ساقتاۋ قازاق حالقىنىڭ مادەني بىرەگەيلىگىن ساقتاۋ مەن نىعايتۋدىڭ نەگىزگى فاكتورىنا اينالۋدا. وسى اسپەكتىلەردىڭ بارلىعى ەسىم بەرۋ ءراسىمىن ۇرپاقتار اراسىنداعى بايلانىستى نىعايتاتىن جانە وعان باي مادەني ماعىنا بەرەتىن ماڭىزدى جانە سيمۆولدىق وقيعاعا اينالدىرادى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. Zwebner et.al. (2017). We look like our names: the manifestation of name stereotypes in facial appearance. Journal of Personality and Social Psychology، Vol. 112 (4). Washington. P. 527–554. (in English)
2. جيرمۋنسكيي، ۆ. سراۆنيتەلنوە يزۋچەنيە گەرويچەسكوگو ەپوسا نارودوۆ سرەدنەي ازيي. – م.: ناۋكا، 1960.
3. سەمەنوۆ، ن.تۋزەمسى سيەۆەرو-ۆوستوچنوگو كاۆكازا (راسكازى، وچەركي، يسسلەدوۆانيا، زامەتكي و چەچەناح، كۋمىكاح نوگايساح ي وبرازسى پوەزيي ەتيح نارودسيەۆ). – سانكت-پەتەربۋرگ، تيپوگرافيا ا. حومسكوگو ي كو، ليتەينىي پر، №43، 1895.
4. ءابدۋالي ۇلى ب. قازاق انتروپونيمجاسامى: تەوريالىق جانە پراكتيكالىق نەگىزدەرى. – استانا: استانا-پوليگرافيا، 2012. – C. 302-303
5. سماعۇلوۆ ا. قازاق ەسىمدەرى. – الماتى: اتامۇرا، 2013. – 800 ب.
6. جانۇزاقوۆ ت. قازاق ەسىمدەرىنىڭ تاريحى. – الماتى: ناۋكا، 1971. – 224 ب.

الماحانوۆا نازەركە ايدار قىزى، قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ، فيلوسوفيا جانە پوليتولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ، مادەنيەتتانۋ جانە ءدىنتانۋ كافەدراسىنىڭ، مادەني انتروپولوگيا ماماندىعىنىڭ 1 كۋرس ماگيسترانتى. 

عىلىمي جەتەكشى:اليكبايەۆا مارجان باشانوۆنا، قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ، فيلوسوفيا جانە پوليتولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ، مادەنيەتتانۋ جانە ءدىنتانۋ كافەدراسىنىڭ  فيلوس.ع.ك.، اعا وقىتۋشى

---