InfoHub Logo

تاقىرىبى: «وقۋشىلاردىڭ تىلدىك قورىن دامىتۋدىڭ جولدارى».
وقۋشىلاردىڭ اۋىزشا ءتىلىن، سويلەۋ مادەنيەتى شەبەرلىگىن ارتتىرۋدا پىكىرتالاس، ايتىس ساباقتار، باسپا ءسوز كونفەرەنسياسى، بريفينگ، كوزقاراس ساباقتارىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە. ال جازباشا ءتىل دامىتۋدا رەفەرات قورعاۋ، كونفەرەنسيا، سەمينار - ساباق، ت. ب. ساباقتاردىڭ ورنى زور. مىسالى، 8 - سىنىپتا م. اۋەزوۆتىڭ «قاراش - قاراش وقيعاسىن» وقىپ بولعان سوڭ، قورىتىندى رەتىندە «بيلەر سوتى» ساباعىن وتكىزۋگە بولادى. سوت باس قىلمىستىلار – سالمەن مەن جاراسبايعا جۇرگىزىلەدى.

اقتاۋشى، ايىپتاۋشىلار، كۋالەر، بيلەر، توبە بيلەر سايلانادى. ەڭ باستىسى – بالالاردىڭ سوزدىك قورى وسى ۇعىمدارمەن باييدى جانە بۇگىندەردە قولدانۋدان شىعىپ قالعان، ءبىراق حالقىمىزدىڭ تاريحىندا، ءتىلىمىزدىڭ تاريحىندا ماڭىزى بار «توبە بي»، « بيلەر تارتىسى» دەگەن سوزدەرمەن، ونىڭ قىزمەتى، ماعىناسىمەن تانىسادى. بيلەردىڭ، ايىپتاۋشى، اقتاۋشىلاردىڭ سوزدەرى ماقال - ماتەلدەرگە، تەرمەلەپ ايتاتىن سوزدەرگە قۇرىلادى. سونداي – اق، كىمنىڭ ءسوزى بولسا دا، شىعارمادان الىنادى، سونى نەگىز ەتەدى.

مۇنداعى وقۋشىعا تانىس ەمەس قالجا، سارالاەتەك، كۇڭ سياقتى سوزدەر كوبىندە وسى كىتاپتىڭ وزىنەن الىنادى. بيلەر تارتىسى ساباعىنىڭ ءتىل دامىتۋداعى ماڭىزى نەدە؟ بىرىنشىدەن، «قاراش - قاراش وقيعاسى» - ءتىل جاعىنان بولسىن، تاقىرىپ اۋقىمى، كوتەرگەن ماسەلەسى جاعىنان بولسىن، اسا كۇردەلى شىعارما. س. مۇقانوۆ: «م. اۋەزوۆ ءوزىنىڭ العاشقى شىعارمالارىمەن - اق قازاق پروزاسىن ەۋروپالىق پروزا دەڭگەيىنە كوتەردى»، - دەگەن. سول العاشقى پروزالىق شىعارمالارىنىڭ ءبىرى – وسى «قاراش - قاراش وقيعاسى». شىعارمانى تالداۋدا وقۋشىلار، ارينە، سۇراققا جاۋاپ بەرەدى، پىكىرتالاس جۇرگىزەدى. ءبىراق، ءتىلى اسا باي، پورترەت، مىنەزدەمە، اسىرەسە، سۋرەتتەمەلەرگە ەرەكشە تولى بۇل اڭگىمەنى شەبەر ۇستاز وقۋشىلارعا تەك بىلىمدىك ماقساتپەن عانا وقىتپاي، ادەبي، كوركەم ءتىلىن دامىتۋعا پايدالانۋى كەرەك. جالپى، ەرەكشە ءبىر ەستە ۇستايتىن ماسەلە - ادەبيەت ساباعىنداعى ءتىل ۇستارتۋ جۇمىستارى - سول وقىتىپ جاتقان كوركەم شىعارما نەگىزىندە، سونىڭ ءتىل ەرەكشەلىگى نەگىزىندە جۇزەگە اسۋى ءتيىس.

دەگەنمەن، ىزدەنگىش ءمۇعالىم ءتىل دامىتۋ سياقتى كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ دە وقۋشىعا جەڭىل، قونىمدى، قىزىقتى ءادىس - تاسىلدەرىن ىزدەنەدى، ءارى ءتىل دامىتۋ تەك ءبىر عانا ماقساتتى - ءتىل دامىتۋدى عانا كوزدەمەيدى. ول بەلگىلى ءبىر ءبىلىم، ۇعىم بەرۋ نەگىزىندە جۇزەگە اساتىن بولسا، ءتىلى دە باي بولادى. «بيلەر سوتى» ساباعىنان وقۋشى ەڭ اۋەلى حالىقتىڭ ادەت - ءداستۇرى تۋرالى تۇسىنىك الادى(بيلەر، دالا سوتى، ت. ب.). ەكىنشىدەن، سوزدىك قورلارى باييدى. ۇشىنشىدەن، بۇل ساباق تاپتاۋرىن بولعان «سۇراق - جاۋاپقا» نەگىزدەلگەن ساباق ەمەس، ونىڭ ءتۇرى، قۇرىلىسى وقۋشىلاردى قاتتى قىزىقتىرادى. جاس ەرەكشەلىگىنە قاراي وسىنداي كۇردەلى ماسەلەلەردى ويىن ەلەمەنتى بار ساباق نەگىزىندە مەڭگەرەدى. وقۋشىلارىنىڭ كىتابي ەمەس سويلەۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋعا ەڭبەك ەتەدى، اسىرەسە، اۋەزوۆشە سويلەۋگە داعدىلاندىرادى.

وقۋشىلاردىڭ كوركەم ءتىلىن دامىتۋدا پىكىر قورعاۋ، ادەبي ايتىس ساباقتارىنىڭ دا ورنى ەرەكشە. اسىرەسە، اۋىزشا سويلەۋ ءتىلىن ادەبي تالاسقا تۇسەتىن بالالار سىلدىر سويلەي بەرمەي، ءوز ويلارىن دالەلدى تۇردە جەتكىزۋ ءۇشىن، عىلىمي ماتەريالدار، اڭگىمە بولىپ جاتقان كوركەم شىعارمانىڭ وزىنەن ناقتى مىسالدار الىپ، ءۇزىندى، دايەكتەمەگە سۇيەنە وتىرىپ، سويلەۋلەرى كەرەك.

مىسالى، پىكىرتالاس «اباي جولى» ەپوپەياسىنداعى ايەلدەر بەينەسىنە، سونىڭ ىشىندە «ۇلجان باقىتتى انا ما؟» دەگەن سۇراق اينالاسىندا جۇرسە (ارينە، بۇل پىكىرتالاستىڭ ءبىر عانا سۇراعى)، وقۋشىلار ۇلجاننىڭ مىنا ءبىر سوزدەرىن ءوز پىكىرىنە قولدانۋعا بولادى: «بالام - اي، كۇندەستىڭ اتى – كۇندەس تە! قۋ جارانى جالاپ جازعان بولامىز دا. ايتپەسە م - اراز بولا بەرەتىن، «كۇندەستىڭ - ك ۇلى كۇندەس» دەگەندى سەن بىلمەي - اق قوي. بوجەكەڭدى كورگەن جەردە سالەمىڭدى بەر. ءبىر كەزدە جاقسى جاقىنىڭ ەدى. كىم تەنتەك، كىم ماقۇل؟ قايدان ءبىلدىڭ؟ اكەڭ دۇشپان دەسە، سەن ءادىل بول!» بۇل ۇزىندىلەر، بىرىنشىدەن، ۇلجان بەينەسىن اشۋعا كومەك جاساسا، ەكىنشىدەن، «كۇندەستىڭ اتى - كۇندەس» «كۇندەستىڭ ك ۇلى - كۇندەس» دەگەن سياقتى بۇگىندە قولدانۋدا سيرەك كەزدەسەتىن سوزدەردى وقۋشىلارعا تانىستىرادى.

توعجان، ايگەرىم سەكىلدى ايەلدەر بەينەسى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، ولاردىڭ جوعارىداعىداي تەك سويلەۋ ءتىلى ەمەس، پورترەتى، ءىس - ارەكەتتەرىن سيپاتتايتىن جەرلەردەن دە مىسال الۋ ءتيىمدى. سەبەبى، م. اۋەزوۆتىڭ كوركەم، سۇلۋ ءتىلى ايەلدەر بەينەسىنە ەرەكشە ءۇيىلىپ - توگىلگەن. جوعارىدا ايتىلىپ كەتكەندەي، ءتىل ۇستارتۋى كوركەم.

شىعارما ءتىلىنىڭ نەگىزىندە جۇرگىزىلسە، سونىڭ ءبىر ءتاسىلى – وسىنداي ماتىنمەن جۇمىستار بولىپ تابىلادى. ەپوپەياداعى ايەلدەر بەينەسىن وقىتۋدا پراكتيكالىق جۇمىستار جۇرگىزە وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ كوركەم ءتىلىن دامىتۋ اينالاسىندا ەڭبەكتەنۋگە بولادى. پراكتيكالىق جۇمىس جازۋشىنىڭ ايەلدەر بەينەسىن جاساۋداعى ەستەتيكالىق تابىسى اينالاسىندا ورىندالادى. پورترەتتەر بويىنشا تەڭەۋ، ەپيتەتتەردى انىقتاۋ سياقتى جۇمىستار جاسالادى. سونداي – اق ەپوپەيانىڭ «جايلاۋدا» ءبولىمىنىڭ 324 - 334 - بەتتەرى بويىنشا جازۋشىنىڭ ءتىل كوركەمدىگىنە تالداۋ جاساتۋ - اسا ءتيىمدى. وسى ون شاقتى بەتتەردە مۇحتار اۋەزوۆ - ءبىرجان، ورالباي، كەرىمبالا، ايگەرىم، ۇمىتەي، بالبالا، بازارالىلاردىڭ كەسكىن - كەلبەتىن كوز الدىڭا شەبەر، نەبىر ايشىقتى سوزدەرمەن كەستەلەي اكەلەدى.

پراكتيكالىق ساباقتار ءتىل دامىتۋ جۇمىستارىنا قولايلى بولىپ كەلەدى. مىسالى، ءى. جانسۇگىروۆ شىعارماشىلىعىن وقىتىپ بولعان سوڭ، قورىتىندى ساباقتى اقىن پوەزياسىنىڭ ءتىل كوركەمدىگى، پوەتيكالىق، ەستەتيكالىق ءنارى، تابىسى اينالاسىندا وتۋگە بولادى. مۇنداي جۇمىستار تەك بالا ءبىلىمىن تەرەڭدەتىپ قانا قويماي، ءتىلىن دامىتۋعا، قازاقتىڭ باي ءتىلىن مەڭگەرتۋگە، ونى بەينەلى، وبرازدى، كوركەم تۇردە پايدالانا بىلۋگە دە جەتەلەيدى. «قۇلاگەر» پوەماسىنداعى كوكشە كورىنىستەرىنە پوەتيكالىق تالداۋ جاساتا وتىرىپ، ونى س. سەيفۋلليننىڭ «كوكشەتاۋ» پوەماسىنداعى كوكشەتاۋ كورىنىستەرىمەن سالىستىرۋ.

ماقساتى: ا) ەكى اقىننىڭ باي ءتىلىن، سۋرەتكەرلىگىن، حالىق ءتىلىنىڭ نەگىزىندە پوەتيكالىق ءتىل جاساۋ شەبەرلىگىن تالداۋ (تەڭەۋ، مەتافورا، ەپيتەتتەردى جاساۋدا).
ءا) كوكشە كورىنىستەرىن سۋرەتتەۋدە قاي اقىن وقۋشى تالعامىنا جاقىن، - سونى انىقتاۋ.
ب) سونداي - اق كوكشە كورىنىستەرى بەينەلەنگەن سۋرەتتەر ارقىلى وزدەرىنە شىعارما، سۋرەتتەمە (اۋىزشا دا، جازباشا دا ورىنداتۋعا بولادى) جازدىرتۋ
ۆ) سۋرەتتەر ارقىلى: « قاي اقىن كوكشەنى شەبەر سۋرەتتەگەن؟» دەگەن سۇراقتار اينالاسىندا پىكىرتالاس ۇيىمداستىرۋ.
2 «قۇلاگەر» پوەماسىنداعى قۇلاننىڭ سيپاتى مەن ابايدىڭ «اتتىڭ سىنى» ولەڭىن سالىستىرۋ.
ماقسات: ا) جۇيرىك ات سىنى، ەكى اقىنداعى ۇندەستىك جانە وزىندىك ەرەكشەلىكتەردى ساراپتاۋ.
ءا) پوەتيكالىق ءتىل كوركەمدىگىن، حالىقتىق سويلەۋ ءتىلىن پوەتيكالىق تىلگە اينالدىرۋ شەبەرلىكتەرى.
وقۋشىلاردىڭ كوركەم تىلدەرىن دامىتۋدا، ءتىل مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋدا بەينەلەۋ ونەرى، مۋزىكا ساباقتارىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە.
ادەبيەتشى ءمۇعالىم وسى پاندەر مۇعالىمدەرىمەن بىرىگە وتىرىپ، جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزۋ كەرەك. مىسالى، بەينەلەۋ ونەرى ءپانى ءمۇعالىمىنىڭ سۋرەت بويىنشا اڭگىمە جۇرگىزۋى. مىسالى، كۇزدىڭ بەينەسىن سۋرەتشى بوياۋ ارقىلى بەرىپ وتىرعانىن، سۇر قورعاسىن، قۇڭگىرت تۇستەرمەن قاتار، ساپ - سارى، جاسىل بوياۋلاردىڭ دا سۋرەتتەگى ورنىنا توقتالادى.

بۇنداي ساباقتى ساباق - گارمونيا دەپ تە اتاپ جاتادى. ماسەلە ساباقتىڭ تيپىندە ەمەس، ەڭ باستى جۇمىس – وقۋشىلاردىڭ كوركەم ءتىلىن دامىتۋدا. وسى ماقساتتا ەندى ادەبيەتشى ءمۇعالىم كۇز سۋرەتى بويىنشا وقۋشىلارعا بىرنەشە تاپسىرما بەرەدى:
ا) سۋرەت بويىنشا كۇز كورىنىسىنە سۋرەتتەمە بەرۋ (اۋىزشا دا، جازباشا دا ورىنداۋعا بولادى).
مىنا سوزدەردى پايدالانۋ؛ التىنداي جارقىراپ، سارى نۇرعا بولەنىپ.
ءا) سۋرەت پەن ولەڭدى سالىستىرۋ.
1. سۋرەت بوياۋى مەن ولەڭدەگى كوركەمدەگىش، بەينەلى سوزدەردىڭ ۇقساستىعى بار ما؟
2. قايسىسى كۇز سۋرەتىن اينىتپاي بەرگەن؟

ءى. جانسۇگىروۆتىڭ “كۇي”، “كۇيشى” پوەمالارىن وتكەندە، مۋزىكا ءپانى مۇعالىمىمەن بىرلەسە وتىرىپ، ءتىل دامىتۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءتيىمدى بولماق. “كۇيشى” پوەماسىنداعى اتى اتالىپ، سوزبەن كەستەلەنەتىن كۇيلەردى كۇي تاباقتان تىڭداپ، ءارى اقىن سۋرەتتەمەسىن وقىپ، مىناداي جۇمىستار جۇرگىزۋگە بولادى:
1. وسى كۇيدەن نە ۇقتىڭ، قانداي اسەر الدىڭ، سول تۋرالى شاعىن پىكىر - تولعاۋ ايت.
2. ءىلياس مۋزىكا ءتىلىن كوركەم سوزبەن جەتكىزە بىلگەن بە؟ ويىڭدى پوەمادان ءۇزىندى الا وتىرىپ، دالەلدە.
3. پوەمادان كۇيدى سيپاتتايتىن وبرازدى، كوركەم سوزدەردى تاۋىپ، ولاردىڭ كۇي ءتىلىن جەتكىزۋدەگى ورنى، ماڭىزى تۋرالى قىسقاشا تۇجىرىمدا.
وقۋشىلار پىكىرىن تىڭداعان سوڭ، ءان - كۇي ساباعىنىڭ ءمۇعالىمى كۇي تۋرالى سىر شەرتەدى.
ءتىل دامىتۋ جۇمىستارىن سونداي - اق تاريح، بيولوگيا، ت. ب. پاندەرمەن دە بايلانىستىرا جۇرگىزۋگە بولادى.

مىسالى، 9 - سىنىپتا ماحامبەت وتەمىس ۇلى شىعارماشىلىعىن وقىتقاندا، تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمىمەن بىرلەسە ساباق - دۋەت وتكىزۋ دە ءتيىمدى.
وقۋشىلاردىڭ كوركەم ءتىلىن دامىتۋدا، ءتىل بايلىعىن جەتىلدىرۋدە سوزدىك جۇمىستارى، سونداي – اق ماقال - ماتەلدەرمەن جۇمىستىڭ ماڭىزى زور. ءتىل ۇستارتۋ دەگەن ەڭ الدىمەن سوزبەن جۇمىس، ءتىل بايلىعى دەگەن ەڭ الدىمەن وقۋشىنىڭ سوزدىك قورىنىڭ مولدىعى، ەكىنشىدەن، سول مول قوردى ورىندى، ءتيىمدى، ءارى كوركەم ەتىپ پايدالانا ءبىلۋى. وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن دامىتۋدا ءار ءتۇرلى سوزدىكتەرمەن جۇمىستىڭ پايداسى ەرەكشە زور. تۇسىندىرمە سوزدىكتەر، اسىرەسە، كوركەم شىعارمالاردى وقۋدا، سونىڭ ىشىندە تاريحي تاقىرىپتا جازىلعان شىعارمالاردى وقۋدا وقۋشىعا بىردەن ءبىر كومەك بولىپ تابىلادى. سونداي - اق فرازەولوگيالىق سوزدىكتەر، تەرمين سوزدەر سوزدىگى دە ءتيىمدى. 5 - 8 سىنىپ وقۋشىلارىمەن ءار ساباق سايىن سوزدىك جۇمىسى ءجۇرىپ وتىرۋى كەرەك.

وسى سىنىپتاردا ءار بالاعا « سوزدىك قورجىنىن» جاساتۋعا بولادى. قورجىندى ءالىپبي تارتىبىمەن قالتاشالارعا ءبولىپ، جاڭا سوزدەردى سالىپ وتىرعان دۇرىس. بارلىق ءسوزدىڭ وقۋشى ەسىندە قالۋى مۇمكىن ەمەس قوي، وقۋشى كەرەك كەزدە قاراپ وتىرادى. ماقال-ماتەلدەر، شەشەندىككە قۇرىلعان دانالىق ناقىلداردى دا وسىنداي قورجىندا جيناقتاعان دۇرىس.

ولاردى «جيرەنشەنىڭ دورباسى» نەمەسە «قاراشاشتىڭ ساندىعى» دەپ تە اتاۋعا بولادى. ءمۇعالىم بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا «جارمەڭكە ساباعىن» وتكىزىپ، سوزدەردىڭ دوربا تۇبىندە قالىپ قويماۋىن قاداعالاۋ كەرەك. «جارمەڭكە ساباقتا» قورجىنداعى اسىل سوزدەر ساتىلادى، ساتىپ الۋشى ونى بىلىمىمەن عانا الادى. ولار سوزدەرگە سويلەم قۇراپ، ماعىناسىن تۇسىندىرەدى. قورجىنداعى سوزدەردى پايدالانىپ،«التىن قاقپا»، «سيقىرلى قازان»، «تاڭعاجايىپ الاڭ» ويىندارىن دا ۇيىمداستىرۋعا بولادى.

ەرتەڭگى كۇننىڭ بۇگىنگىدەن گورى نۇرلى بولۋىنا ىقپال ەتىپ، ادامزات قوعامىن العا اپاراتىن قۇدىرەتتى كۇش - تەك بىلىمدە عانا ەكەنىن ۇعىنعان جانعا بۇگىنگى كۇن تالابى - جوعارى.