قابانباي قوجاقۇل ۇلى
قابانباي قوجاقۇل ۇلى، قاراكەرەي قابانباي، دارابوز - قازاق باتىرى. ازان شاقىرىپ قويعان اتى - ەراسىل.
XVIII عاسىردا جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەستىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن قولباسشىلاردىڭ ءبىرى. حالىق اراسىندا ونى قاراكەرەي قابانباي دەپ اتاعان. نايمان ىشىندەگى قاراكەرەي رۋىنىڭ بايجىگىت تارماعىنان. قابانبايدىڭ جەتى جاسىندا اكەسى قوجاعۇل، ون التى جاسىندا اعاسى ەسەنباي جوڭعارلار قولىنان قازا تاپقان. 16 جاسار بالا جاۋ اراسىنا جاسىرىن بارىپ، اعاسىن ولتىرگەن جوڭعار باتىرىن ءولتىرىپ، كەك العان. وسىدان كەيىن ول 5 - 6 جىل زايسانداعى كەرەي ىشىنە كەتىپ، اپكەسى مەرۋەرت پەن جەزدەسى بەرداۋلەتتىڭ قولىندا بولادى. وسىندا ءجۇرىپ جىلقىعا شاپقان جابايى قابانداردى جايراتىپ، "قابان باتىر" اتانادى. 1717 جىلى اياگوز شايقاسىندا ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ، قابانباي باتىر اتانادى. 1723 جىلى تۇركىستان قورعانىسىنا، 1726 جىلى بۇلانتى شايقاسىنا، 1730 جىلى اڭىراقاي - الاكول شايقاسىنا، كەيىن شىڭعىستاۋ، ەرتىس بويىنداعى شايقاستارعا قاتىسىپ، ابىلاي حاننىڭ باس باتىرلارىنىڭ بىرىنە اينالادى.
1741 جىلى شىڭعىستاۋداعى شاعان شايقاسىندا اقبوز اتپەن توپ جارىپ، جاۋعا شاپقانى ءۇشىن دارابوز اتانادى.
1751 جىلى ارقادان وڭتۇستىك قازاقستانعا - حانبابا (باراق سۇلتاننىڭ ۇلكەن ۇلى) جورىعى جاسالدى. ۇلى ءجۇز جاساعىن وزىنە قوسىپ العان 2 تۇمەن قازاق اسكەرى، سىر بويى، شىمكەنت، سايرام، تاشكەنت قالالارىن جوڭعارلاردان تازارتىپ، تاشكەنتتە تولە ءبيدىڭ بيلىككە كەلۋىنە كومەكتەستى. شىرشىق وڭىرىندە جوڭعارياعا ايدالىپ بارا جاتقان بىرنەشە مىڭ قاراقالپاقتى قۇتقارىپ قالادى.
XVIII عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قازاق حاندارى بيلىك ءۇشىن جۇرگىزگەن كۇرەس شيەلەنىسكەن شاعىندا باراق سۇلتان كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلقايىردى ولتىرگەن. قابانباي باتىر باراق سۇلتانعا كىنا تاعىپ، ونىڭ جوڭعار حاندىعىمەن جاقىنداسۋىنا قارسى ارەكەت جاسادى. وسىعان وراي قابانباي باتىر تەك ورتا ءجۇزدىڭ ىشكى جاعدايلارىنا ىقپال ەتىپ قانا قويماي، كىشى جۇزدە بولىپ جاتقان تاريحي وقيعالاردىڭ دا بەل ورتاسىندا بولدى.
1752 - 1754 جىلدارى جەتىسۋ، تارباعاتاي، التاي ولكەلەرىن جوڭعارلاردان ازات ەتۋ جورىقتارىندا قابانباي باسقارعان قازاق اسكەرى الدىمەن ىلە، بالقاش، قاراتال وڭىرلەرىن جاۋدان تازارتۋعا قاتىسقان. وسىدان كەيىن قازاق جاساقتارى تارباعاتايدىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىندە ەكى باعىتتا شابۋىلعا شىققان. كۇنگەيدەگى اسكەر توبىن باسقارعان قابانباي ساربازدارىمەن قاراكول مەن نارىندى، ءۇرجار مەن قاتىنسۋدى، الاكول مەن بارلىقتى ازات ەتىپ، تەرىستىك باعىتتاعى بوگەنباي اسكەرىنە قوسىلعان.
باسپان - بازار، شورعا، ماڭىراق شايقاستارىنا قاتىسىپ، زايسان، مارقاكول، كۇرشىم وڭىرلەرىن ازات ەتكەن.
قازاق جەرى باسقىنشىلاردان ازات بولعاننان كەيىن قابانباي باتىر 1756 جىلى جوڭعار بيلەۋشىسى ءامىرسانانى قۋىپ كەلگەن جۇڭگو اسكەرىنىڭ بەتىن قايتارۋعا ات سالىستى. شىعىس ايماقتارعا ەل كوشىرۋ، قونىس ءبولۋ ىسىنە ارالاستى. جوڭعار ۇستەمدىگى كەزىندە قولدان شىعىپ كەتكەن شونجى، نارىنقول، كەگەن وڭىرلەرىن قىرعىزداردان قايتارىپ الۋعا قاتىسقان.
قىتايمەن ءبىتىم جاسالعاننان كەيىن، 1758 جىلى قىركۇيەكتە بارلىقتان ءۇرىمجى قالاسىنا 300 جىلقى ايداپ بارىپ، قازاق - جۇڭگو ساۋداسىن باستاپ بەردى.
اكەسى اتەكە جىرىقتىڭ كەگىن الۋ ءۇشىن 500 ادامدىق قولمەن كەلگەن قىرعىز باتىرى قارابەككە اۋىرىپ جاتقانىنا قاراماستان قول باستاپ قارسى شىعىپ، قابانباي جەكپە - جەكتە قارابەكتى ولتىرگەن. سول ساتتە ءوزى دە ات ۇستىنەن قۇلاپ ءتۇسىپ، قازاعا ۇشىراعان.
قابانباي باتىر ەسىمى ەل ەسىندە ساقتالعان. الماتى وبلىسىنداعى بۇرىنعى اندرەيەۆ اۋدانىندا، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ءۇرجار اۋدانىندا، جاربۇلاق اۋدانىندا، الماتى، سەمەي، وسكەمەن، تالدىقورعان قالالارىنداعى ءبىر - ءبىر كوشەگە، سونداي - اق اياكوز قالاسىندا ورنالاسقان تانك ديۆيزياسىنا قابانباي ەسىمى بەرىلگەن. الماتى وبلىسىنىڭ الاكول اۋدانىنىڭ ورتالىعىنداعى ءۇشارال قالاسىندا باتىرعا ەسكەرتكىش ورناتىلعان.
1992 - 1993 جىلدارى بۇرىنعى تالدىقورعان جانە سەمەي وبلىستارىندا قابانباي باتىردىڭ 300 جىلدىعى اتالىپ ءوتىلىپ، ۇلكەن اس بەرىلدى.
استانا قالاسىنىڭ ىرگەسىندە باتىرعا ەسكەرتكىش - مونۋمەنت ورناتىلعان.
ستامبۋلدىڭ باحىركوي اۋدانى، اتاكوي الاڭىنداعى كيىكتى ساياباعىندا باتىر بابامىزعا ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتىلدى. كورگەن جاننىڭ كوزى تويىپ، كوڭىلى قۋانار تۋىندى. بۇل - اۋەجايعا تاياۋ، قالاداعى اسا كورنەكتى جەر. ەسكەرتكىش جوباسىن جاساعان ءازىربايجان ءمۇسىنشىسى رۋعي مىرزا. مەرەكەلىك شارا ۇستىندە اۋدان اكىمى اتەش ءۋنال مىرزا قابانباي ەسكەرتكىشى قويىلعان كيىكتى ساياباعىن بۇدان بىلاي قازاق ساياباعى دەپ اتاۋ جونىندەگى شەشىمىن جاريا ەتتى.
باتىر تۋرالى جىر - داستاندار، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى از ەمەس. قابانباي باتىردىڭ ءومىرى مەن ەرلىك كۇرەسى بۇحار، اقتامبەردى، ۇمبەتەي، دۋلات، ءتاتىقارا ت. ب. حالىق اقىندارى جىرلارىنا ارقاۋ بولعان. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كونە قولجازبالار بولىمىندە قابانبايعا ارنالعان جىرلاردىڭ ءتورت نۇسقاسى، جۇڭگو قازاقتارىندا ونعا تارتا نۇسقاسى ساقتالعان.
بۇل جىرلاردى جيناۋعا ش. ءۋاليحانوۆ، س. تورايعىروۆ، ق. حاليد ۇلى، قىتايدا تۇراتىن قازاق عالىمدارى ز. سانىك، ب. سادىقان ت. ب. كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن. مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، كورنەكتى جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ "دارابوز" تاريحي رومانىن جارىققا شىعاردى.
XVIII عاسىردا جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەستىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن قولباسشىلاردىڭ ءبىرى. حالىق اراسىندا ونى قاراكەرەي قابانباي دەپ اتاعان. نايمان ىشىندەگى قاراكەرەي رۋىنىڭ بايجىگىت تارماعىنان. قابانبايدىڭ جەتى جاسىندا اكەسى قوجاعۇل، ون التى جاسىندا اعاسى ەسەنباي جوڭعارلار قولىنان قازا تاپقان. 16 جاسار بالا جاۋ اراسىنا جاسىرىن بارىپ، اعاسىن ولتىرگەن جوڭعار باتىرىن ءولتىرىپ، كەك العان. وسىدان كەيىن ول 5 - 6 جىل زايسانداعى كەرەي ىشىنە كەتىپ، اپكەسى مەرۋەرت پەن جەزدەسى بەرداۋلەتتىڭ قولىندا بولادى. وسىندا ءجۇرىپ جىلقىعا شاپقان جابايى قابانداردى جايراتىپ، "قابان باتىر" اتانادى. 1717 جىلى اياگوز شايقاسىندا ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ، قابانباي باتىر اتانادى. 1723 جىلى تۇركىستان قورعانىسىنا، 1726 جىلى بۇلانتى شايقاسىنا، 1730 جىلى اڭىراقاي - الاكول شايقاسىنا، كەيىن شىڭعىستاۋ، ەرتىس بويىنداعى شايقاستارعا قاتىسىپ، ابىلاي حاننىڭ باس باتىرلارىنىڭ بىرىنە اينالادى.
1741 جىلى شىڭعىستاۋداعى شاعان شايقاسىندا اقبوز اتپەن توپ جارىپ، جاۋعا شاپقانى ءۇشىن دارابوز اتانادى.
1751 جىلى ارقادان وڭتۇستىك قازاقستانعا - حانبابا (باراق سۇلتاننىڭ ۇلكەن ۇلى) جورىعى جاسالدى. ۇلى ءجۇز جاساعىن وزىنە قوسىپ العان 2 تۇمەن قازاق اسكەرى، سىر بويى، شىمكەنت، سايرام، تاشكەنت قالالارىن جوڭعارلاردان تازارتىپ، تاشكەنتتە تولە ءبيدىڭ بيلىككە كەلۋىنە كومەكتەستى. شىرشىق وڭىرىندە جوڭعارياعا ايدالىپ بارا جاتقان بىرنەشە مىڭ قاراقالپاقتى قۇتقارىپ قالادى.
XVIII عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قازاق حاندارى بيلىك ءۇشىن جۇرگىزگەن كۇرەس شيەلەنىسكەن شاعىندا باراق سۇلتان كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلقايىردى ولتىرگەن. قابانباي باتىر باراق سۇلتانعا كىنا تاعىپ، ونىڭ جوڭعار حاندىعىمەن جاقىنداسۋىنا قارسى ارەكەت جاسادى. وسىعان وراي قابانباي باتىر تەك ورتا ءجۇزدىڭ ىشكى جاعدايلارىنا ىقپال ەتىپ قانا قويماي، كىشى جۇزدە بولىپ جاتقان تاريحي وقيعالاردىڭ دا بەل ورتاسىندا بولدى.
1752 - 1754 جىلدارى جەتىسۋ، تارباعاتاي، التاي ولكەلەرىن جوڭعارلاردان ازات ەتۋ جورىقتارىندا قابانباي باسقارعان قازاق اسكەرى الدىمەن ىلە، بالقاش، قاراتال وڭىرلەرىن جاۋدان تازارتۋعا قاتىسقان. وسىدان كەيىن قازاق جاساقتارى تارباعاتايدىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىندە ەكى باعىتتا شابۋىلعا شىققان. كۇنگەيدەگى اسكەر توبىن باسقارعان قابانباي ساربازدارىمەن قاراكول مەن نارىندى، ءۇرجار مەن قاتىنسۋدى، الاكول مەن بارلىقتى ازات ەتىپ، تەرىستىك باعىتتاعى بوگەنباي اسكەرىنە قوسىلعان.
باسپان - بازار، شورعا، ماڭىراق شايقاستارىنا قاتىسىپ، زايسان، مارقاكول، كۇرشىم وڭىرلەرىن ازات ەتكەن.
قازاق جەرى باسقىنشىلاردان ازات بولعاننان كەيىن قابانباي باتىر 1756 جىلى جوڭعار بيلەۋشىسى ءامىرسانانى قۋىپ كەلگەن جۇڭگو اسكەرىنىڭ بەتىن قايتارۋعا ات سالىستى. شىعىس ايماقتارعا ەل كوشىرۋ، قونىس ءبولۋ ىسىنە ارالاستى. جوڭعار ۇستەمدىگى كەزىندە قولدان شىعىپ كەتكەن شونجى، نارىنقول، كەگەن وڭىرلەرىن قىرعىزداردان قايتارىپ الۋعا قاتىسقان.
قىتايمەن ءبىتىم جاسالعاننان كەيىن، 1758 جىلى قىركۇيەكتە بارلىقتان ءۇرىمجى قالاسىنا 300 جىلقى ايداپ بارىپ، قازاق - جۇڭگو ساۋداسىن باستاپ بەردى.
اكەسى اتەكە جىرىقتىڭ كەگىن الۋ ءۇشىن 500 ادامدىق قولمەن كەلگەن قىرعىز باتىرى قارابەككە اۋىرىپ جاتقانىنا قاراماستان قول باستاپ قارسى شىعىپ، قابانباي جەكپە - جەكتە قارابەكتى ولتىرگەن. سول ساتتە ءوزى دە ات ۇستىنەن قۇلاپ ءتۇسىپ، قازاعا ۇشىراعان.
قابانباي باتىر ەسىمى ەل ەسىندە ساقتالعان. الماتى وبلىسىنداعى بۇرىنعى اندرەيەۆ اۋدانىندا، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ءۇرجار اۋدانىندا، جاربۇلاق اۋدانىندا، الماتى، سەمەي، وسكەمەن، تالدىقورعان قالالارىنداعى ءبىر - ءبىر كوشەگە، سونداي - اق اياكوز قالاسىندا ورنالاسقان تانك ديۆيزياسىنا قابانباي ەسىمى بەرىلگەن. الماتى وبلىسىنىڭ الاكول اۋدانىنىڭ ورتالىعىنداعى ءۇشارال قالاسىندا باتىرعا ەسكەرتكىش ورناتىلعان.
1992 - 1993 جىلدارى بۇرىنعى تالدىقورعان جانە سەمەي وبلىستارىندا قابانباي باتىردىڭ 300 جىلدىعى اتالىپ ءوتىلىپ، ۇلكەن اس بەرىلدى.
استانا قالاسىنىڭ ىرگەسىندە باتىرعا ەسكەرتكىش - مونۋمەنت ورناتىلعان.
ستامبۋلدىڭ باحىركوي اۋدانى، اتاكوي الاڭىنداعى كيىكتى ساياباعىندا باتىر بابامىزعا ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتىلدى. كورگەن جاننىڭ كوزى تويىپ، كوڭىلى قۋانار تۋىندى. بۇل - اۋەجايعا تاياۋ، قالاداعى اسا كورنەكتى جەر. ەسكەرتكىش جوباسىن جاساعان ءازىربايجان ءمۇسىنشىسى رۋعي مىرزا. مەرەكەلىك شارا ۇستىندە اۋدان اكىمى اتەش ءۋنال مىرزا قابانباي ەسكەرتكىشى قويىلعان كيىكتى ساياباعىن بۇدان بىلاي قازاق ساياباعى دەپ اتاۋ جونىندەگى شەشىمىن جاريا ەتتى.
باتىر تۋرالى جىر - داستاندار، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى از ەمەس. قابانباي باتىردىڭ ءومىرى مەن ەرلىك كۇرەسى بۇحار، اقتامبەردى، ۇمبەتەي، دۋلات، ءتاتىقارا ت. ب. حالىق اقىندارى جىرلارىنا ارقاۋ بولعان. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كونە قولجازبالار بولىمىندە قابانبايعا ارنالعان جىرلاردىڭ ءتورت نۇسقاسى، جۇڭگو قازاقتارىندا ونعا تارتا نۇسقاسى ساقتالعان.
بۇل جىرلاردى جيناۋعا ش. ءۋاليحانوۆ، س. تورايعىروۆ، ق. حاليد ۇلى، قىتايدا تۇراتىن قازاق عالىمدارى ز. سانىك، ب. سادىقان ت. ب. كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن. مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، كورنەكتى جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ "دارابوز" تاريحي رومانىن جارىققا شىعاردى.
You Might Also Like
-
قاستەيەۆ ءابىلحان (1904-1973) - قازاقتىڭ ايگىلى كەسكىندەمەشىسى، گرافيك-سۋرەتشى، قازاق بەينەلەۋ ونەرىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى. تۋىپ-وسكەن جەرى الماتى وبلىسىنا قاراستى جاركەنت توڭىرەگى. توپىراق بۇ...
