قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: §46. قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ءحۇى – ءحۇىى عاسىرلارداعى قازاقتىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتىنىڭ دامۋى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
ءا) تاربيەلىك: بۇگىنگى مادەني جەتىستىكتەرىمىزدىڭ باستاۋ بۇلاعى – مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قادىرلەپ، قاستەرلەۋگە، مادەنيەتتىلىككە، ادامگەرشىلىككە، يماندىلىققا تاربيەلەۋ.
ب) دامىتۋشىلىق: رۋحاني جانە ماتەريالدىق مادەنيەتتىڭ دامۋ بارىسىن بۇگىنگى مادەني جەتىستىكتەرمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ ءوز بەتىنشە قورىتىندى جاساۋعا
داعدىلاندىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ، بايانداۋ، توپپەن جۇمىس، ديسكۋسسيالىق ورنەك
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، كارتا، سۋرەتتەر، اسىقتار، كونۆەرتتەر، ساندىقشا
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، ادەبيەت، ءدىنتانۋ، ماتەماتيكا
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: سالەمدەسۋ، سىنىپ وقۋشىلارىن تۇگەلدەۋ، وقۋشىلاردىڭ نازارىن
ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: سىنىپ وقۋشىلارى ءۇش توپقا بولىنەدى:
ءى توپ – «حاندار»
ءىى توپ – «بيلەر»
ءىىى توپ – «باتىرلار»
ءۇي تاپسىرماسى «التىن قاقپا» ويىنى ارقىلى سۇرالادى. سۇراقتار كونۆەرتكە سالىنادى. ءار كونۆەرتتە ءۇش سۇراقتان بولادى.
1. تاس قاقپانىڭ سۇراقتارى:
1. جوڭعارلار كىمدەر؟
2. ءسىبىر اتاۋىنىڭ شىعۋى تۋرالى نە ايتاسىڭ؟
3. ءسىبىر حاندىعىنىڭ قۇلاۋى ناتيجەسىندە قازاق حاندىعىندا قانداي وزگەرىستەر بولدى؟
2. كۇمىس قاقپانىڭ سۇراقتارى:
1. جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ باستى سەبەبى نەدە؟
2. اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما وقيعاسى قاي جىلدارى بولدى؟
3. اڭىراقاي شايقاسىنىڭ ماڭىزى نەدە؟
3. التىن قاقپانىڭ سۇراقتارى:
1. كوشىم تۇسىندا ءسىبىر حاندىعىنىڭ كۇش قۋاتىنىڭ ارتۋ سەبەبى نەدە؟
2. رەسەيدىڭ ءسىبىر حاندىعىن جاۋلاپ الۋداعى ماقساتى نە ەدى؟
3. ءسىبىردى جاۋلاپ الۋ ساياساتى قالاي جۇزەگە اسىرىلدى؟
4. التىن ساندىق سۇراقتارى:
1. سەن قالماق تا، ءبىز قازاق،
قارپىسقالى كەلگەنبىز.
سەن تەمىر دە، ءبىز كومىر،
ەرىتكەلى كەلگەنبىز.
ەكى ەلىكتىڭ لاعىن
تەلىتكەلى كەلگەنبىز.
تانىمايتىن جات ەلگە
تانىتقالى كەلگەنبىز.
تانىسۋعا كەلمەسەڭ،
شابىسقالى كەلگەنبىز.
سەن قابىلان دا، ءبىز ارىستان،
الىسقالى كەلگەنبىز.
جاڭا ۇيرەتكەن جاس تۇلپار،
جارىسقالى كەلگەنبىز
تۇتقىر سارى جەلىمبىز،
جابىسقالى كەلگەنبىز.
بەرسەڭ، جوندەپ ءبىتىمدى ايت.
بەرمەسەڭ، دىرىلدەمەي ءجونىڭدى ايت.
نە تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت! – بۇل كىمنىڭ كىمگە ايتقان ءسوزى؟
جاۋاپ: قازىبەك ءبيدىڭ قالماق حانى قوڭتايشىعا ايتقانى.
2. بۇل اۋىر وقيعا قازاق تاريحىندا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەپ اتالدى. مۇنىڭ بىلاي اتالۋى: جاۋدان قاشىپ جاياۋ شۇبىرعان قالىڭ قاۋىم ءارى بولدىرىپ، ءارى اشارشىلىقتان بۇرالىپ، القاكول جاعاسىنا كەلىپ سۇلاپ جاتقاندا، كوپ ىشىنەن ءبىر اقساقال ادام شىعىپ: «ادام بالاسى ومىردە كورگەن جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ ءبارىن ۇمىتپاۋى كەرەك، ءبىز وسى كورگەن كۇنىمىزدى نە دەپ اتاساق بولار؟» دەپ سۇراپتى. سوندا تاعى ءبىر قاريا تۇرىپ: مۇنىڭ اتى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» بولسىن دەپتى. مۇڭىن ءمانىسى نە؟
جاۋاپ: اتامەكەن، مال - مۇلكىنەن ايىرىلىپ، جاياۋ – جالپى، اش - جالاڭاش بوسقان ەل شۇبىرا - شۇبىرا تابانى اعارىپ، ازىپ – توزدى دەگەن ءسوز ەكەن.
3. جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان بوسىپ، ەل ۇدەرە كوشكەندە ول ءۇيىن جىقپاي، جۇرتتا قالىپتى - مىس.
قالماقتىڭ اسكەرباسى بۇعان تاڭدانىپ، كوشپەگەن سەبەبىن سۇراعاندا، ول:
- بيىل شاڭىراعىما ءبىر قارلىعاش ۇيا سالىپ ەدى، بۇل بۇكىل دۇنيەجۇزىن توپان سۋ باسقاندا نۇق پايعامباردىڭ كەمەسىن سۋعا باتۋدان ساقتاپ قالعان، جىلانعا ادام بالاسىنىڭ جەم بولۋ ءقاۋپى تۋعاندا، سودان قورعاعان قۇس ەدى. مەن ءوز بولاشاعىمدى قورعاپ قالعان قۇستىڭ ۇياسىن بۇزىپ، بالاپاندارىن قىرىپ كەتە المادىم، - دەيدى.
مۇنى ەستىگەن قالماق قونتايشىسى «بۇل كىسى اۋليە» ەكەن دەپ، ونىڭ وزىنە دە، ماڭايىنداعى ەلىنە دە تيمەپتى – ءمىس. بۇل كىسى كىم؟ بۇل كىسىنى ءوز اتىمەن اتاماي ءالى كۇنگە دەيىن قانداي اتپەن قادىرلەيدى؟
جاۋاپ: تولە بي «قارلىعاش اۋليە»، «قارلىعاش بي»
ءىىى. جاڭا ساباق:
جاڭا ساباقتىڭ جوسپارى:
1. مادەنيەتكە جالپى سيپاتتاما
2. رۋحاني مادەنيەت تۋىندىلارى.
3. ماتەريالدىق مادەنيەت قازىنالارى.
ءحۇى – ءحۇىى عع قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى – قازاق جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ، قازاق ۇلتىن قۇراعان رۋلار مەن تايپالاردىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتى مەن رۋحاني مادەنيەتىنىڭ زاڭدى جالعاسى. ول جاڭا زامانعا ساي دامىپ وتىردى. قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى - وزىندىك سيپاتى بار ءداستۇرلى مادەنيەت. قازاق حالقىنىڭ وزىنە ءتان ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتى دە دامىپ، جەتىلىپ وتىردى.
قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنا بايلانىستى، قازاق حالقىنا ءتان ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتتىڭ سيپاتتى بەلگىلەرى ورنىقتى. بۇل قالىپتاسقان مادەنيەت قازاق حالقىنىڭ ءوز اتا – بابالارىنىڭ مادەني قازىنالارىن قامتىعان مادەنيەت بولدى. قازاق حالقىنىڭ ميفتىك اڭىزدارى، اسپان الەمى جونىندەگى تۇسىنىكتەرى، بايىرعى قازاق كۇنتىزبەسى، باي ادەبي مۇرالار، كوركەمونەردىڭ سان الۋان تۇرلەرى، شەجىرەلىك شىعارمالار، حالىق ەمشىلىگى جانە ماتەريالدىق مادەنيەت مۇرالارى ت. ب. ۇرپاقتان – ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان كونە مادەنيەت كۋالىكتەرى ەكەنى انىق. حالىق بۇقاراسى ماتەريالدىق مادەنيەت، رۋحاني مادەنيەت جەتىستىكتەرىنىڭ جاساۋشىلارى بولدى.
ءحۇى – ءحۇىى عاسىرلاردا قازاق حالقى مادەنيەتىنىڭ وركەندەپ، دامۋىنا فەودالدىق سوعىستار كەدەرگى بولدى. اسىرەسە ءحۇى – ءحۇى عع جوڭعار شاپقىنشىلىعى قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىنە اۋىر زاردابىن تيگىزدى.
قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى ءحۇى – ءحۇىى عع كەڭىنەن وركەندەدى. حالىق اراسىندا كوپ تاراعان باتىرلىق ەپوستار: «قوبىلاندى»، «ەر تارعان»، «قامبار»، «الپامىس»، «ەر قوساي» ت. ب. ءحۇى – ءحۇىى عع ءومىر سۇرگەن جىراۋلار: دوسپامبەت، مارعاسقا، جيەمبەت، شالكيىز، اقتامبەردى، بۇحار، ۇمبەتەي.
ءحۇى – ءحۇىى عع – قازاقتار رەسمي تۇردە يسلام ءدىنىن ۇستاندى. يسلامدى تاراتۋشىلار – تۇركىستان، بۇحارا، استارحاننىڭ ءدىنباسىلارى.
تۇرعىن ءۇي تۇرلەرى: كيىز ءۇي جانە شىمنان، بالشىقتان، تاستان سالىنعان جىلى ءۇي. جازعى ءۇي تۇرلەرى: كيىز ءۇي جانە اربا ۇستىنە تىگىلگەن جىلجىمالى ءۇي – كۇيمە.
قىسقى كيىمدەرى: كۇپى، شيدەم، ىشىك، تون، شالبار، جارعاق شالبار، تىماق.
ۇلتتىق تاعام تۇرلەرى: ەت، ءسۇت، ماي، قىمىز، شۇبات، ايران، قاتىق، قۇرت، ىرىمشىك، جەنت.
ءىۇ. سەرگىتۋ ءساتى. «كىم جۇيرىك؟» ماتەماتيكالىق ويىن.
ماتەماتيكالىق ەسەپتەردى شەشىپ تاريحي داتانى تاۋىپ، سول جىلعا قاتىستى تاريحي وقيعانى اتاۋ كەرەك.
1. 728 ح 2 + 0 = 1456 (قازاق حاندىعى قۇرىلعان جىل)
2. 415 ح 4 + 50 = 1710 (قاراقورىمدا جوڭعارلارعا قارسى ءۇش ءجۇزدىڭ باس قوسقان جىل)
3. 560 + 1200 – 108 = 1652 (سالقام جاڭگىر حان قايتىس بولعان جىل)
4. (8425 / 5) – 5 = 1680 (تاۋكە حاننىڭ تاققا وتىرعان جىلى)
5. 483 + 164 + 996 = 1643 ( وربۇلاق شايقاسى بولعان جىل)
6. (1901 + 110) - (1568 – 143) = 300 (2011 – 1711 ياعني ابىلاي حاننىڭ بيىل 300 جاسقا كەلگەن جىلى)
ءۇ. بەكىتۋ جۇمىسى. «حانتالاپاي» ويىنى (سۇراقتارعا جاۋاپ).
ءۇش توپتان ءۇش وقۋشى شىعىپ اسىقتى شيىرەدى. كىمنىڭ اسىعى الشى تۇسسە سۇراق سول توپتىڭ مۇشەلەرىنە قويىلادى. ەگەر ول توپ جاۋاپ بەرە الماسا، كەلەسى توپ مۇشەلەرى جاۋاپ بەرەدى. ويىن ارى قاراي جالعاسا بەرەدى. دۇرىس جاۋاپ بەرگەن توپقا ءار جاۋابى ءۇشىن ءبىر اسىقتان بەرىلىپ وتىرادى. اسىقتى كوپ جيناعان توپ جەڭىسكە جەتەدى.
1. قازاق حالقىنىڭ ءحۇى - ءحۇىى عاسىرلارداعى مادەنيەتىنىڭ دامۋ ەرەكشەلىگى قانداي؟
2. رۋحاني مادەنيەت دەگەنىمىز نە؟ وعان مادەنيەتتىڭ قاي سالالارى جاتادى؟
3. قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ باي مۇراسى ۇرپاقتان – ۇرپاققا قالاي جەتتى؟
4. جازبا ادەبيەت مۇراسىنان قانداي ەڭبەكتەردى اتاي الاسىڭدار؟
5. حالىقتىڭ كۇنتىزبەسىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟ «جۇلدىزدى اۋە كارتاسى» دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭ؟
6. قازاقتار اراسىندا يسلام ءدىنىن كىمدەر تاراتتى؟
7. ماتەريالدىق مادەنيەت دەگەنىمىز نە؟
8. كيىز ءۇيدىڭ جابدىقتارىن اتاڭدار.
9. قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارىن اتاڭدار.
ءۇى. «ديسكۋسسيالىق ورنەك» (كەستە)
ءۇىى. قورىتىندىلاۋ
قازىرگى تاڭدا وقۋشىلاردىڭ بويىنا اتا - بابا ءداستۇرى مەن ەل - حالقىنىڭ تاريحىن قاستەرلەۋگە، ال ەڭ باستىسى، وتانسۇيگىشتىكتى نىعايتۋ ءۇشىن ۇلتىنىڭ رۋحاني - مادەني قۇندىلىقتارىن ءسىڭىرۋ قاجەت.
«سالىنعان جول، تۇرعىزىلعان عيمارات، ءتىپتى ەڭ وزىق عىلىمي جاڭالىق سانالاتىن جاڭا تەحنولوگيانىڭ ءوزى جىل سايىن توزادى، ەسكىرەدى. ال بابالارىمىز ايتقانداي، ەشقاشان ازبايتىن، توزبايتىن، كەرىسىنشە ۋاقىت وتكەن سايىن سان قىرىنان جارقىراپ، ۇرپاق ساناسىنا شۇعىلا شاشاتىن ماڭگى ولمەيتىن قۇدىرەتتى كۇشتىڭ اتى – عىلىم مەن مادەنيەت. ەندەشە سول اتا – بابالارىمىزدىڭ تاريحي - مادەني مۇراسىن بىرلەسىپ تۇلەتەيىك» - دەدى ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆ ءوز سوزىندە.
بۇگىندە مۇنداي توقتامعا، ياعني ءوز تامىرى مەن وتكەنىنە، انا تىلىنە، اتا دىنىنە، دىلىنە الەمنىڭ ءبىراز مەملەكەتى بەت بۇرا باستادى. ونىڭ جولىن اركىم وزىنشە تانىپ، وزىنشە باعامداۋدا. سولاردىڭ قاتارىندا الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ نازارىنا ىلىگىپ، ءبىرقاتار بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمدارعا مۇشە بولىپ ۇلگەرگەن قازاقستان ورتا مەرزىمدى مەملەكەتتىك 2004 - 2006، 2007 - 2009 جىلدارعا ارنالعان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن قابىلداعان تۇڭعىش ەل.
ءاربىر مەملەكەتتىڭ وركەنيەتتىلىگىن ونىڭ مادەني مۇراعا دەگەن كوزقاراسىنا قاراي تانىپ - باعامداۋعا بولادى. ءوز ەلىڭنىڭ مادەني مۇراسىنا ۇقىپتى قاراۋ مەن باسقا مادەنيەتتىڭ قۇندى ەلەمەنتتەرىن قابىلداۋ – ادامزات وركەنيەتى دامۋىنىڭ سارا جولى.
ءۇىىى. وقۋشىلاردى باعالاۋ
ءىح. ۇيگە تاپسىرما: §46 – نى وقىپ كەلۋ
«مەن ءوز مادەنيەتىمدى ماقتان تۇتامىن» تاقىرىبىندا شاعىن اڭگىمە جازىپ كەلۋ.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
