قارلىعاش قايتسا دەپ...
جىلان جىلى تۋعانداردىڭ شاڭىراعىنا قارلىعاش ۇيا سالمايدى ەكەن دەيتىن. ءوزى ومىرىندە قىزىلشاقا بالاپانىن دا كورمەپتى. سوناۋ بالا شاعىندا قاسيەت اڭقىعان قارا قىستاقتان كوشىپ، قوسەتەك شىتكويلەگىن شەشتىرگەن قالاعا كەز كەلگەلى بەرى كوز كورگەنى كۇيبەلەڭ كۇننىڭ كەمىستىگى عانا ەدى. يەلى اكەسىن جوقتاپ، اقساق كوممۋنيست كۇيەۋىنىڭ كەيبىر قياس مىنەزى مەن تىرلىك تاۋقىمەتىنە ارەڭ شىدايتىن شەشەسىمەن شىرىلداي ءجۇرىپ ەرتە ەسەيگەن. ءالى ەسىندە، كەيدە وزەن كۇركىرى دە شەشە ەڭكىلىن باسا الماي، جاعادا ماساتى كويلەگى مۇكتەنىپ، ورامالىنان توگىلگەن جىلانداي بۇرىمىنا شەيىن بيلەي جىلاپ وتىراتىن قارلىعاشى ەدى جالعىز...
قارلىعاش... قارلىعاشى ومىرىندە نە قىزىق كورىپتى؟! باياعى تاۋ گ ۇلىنىڭ ءوزىن تاڭداپ تەرەتىن بالا قىز توعىز اعايىندىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ەركە دە، ەستىسى دە ەدى. ول كەزدە قازاق اراسىنداعى ءومىر مۇلدە باسقا ەدى عوي. قارلىعاش ول كۇنى جەتىگە ەندى جەتكەن، جەلكەدەن تۇسكەن شاشىن جەتىدەن ورگىزىپ، مارجان شەككەن تاقياسى مەن ءشايى كويلەگىن كۇنگە قاقتىرمايتىن شەشەسىنىڭ جانىنان شىقپايتىن. اكەسىن يەلى ادام دەسەدى ەل. قياق مۇرتى ەزۋىنەن اسا قيىلىپ، كوزى جايناڭ قاعىپ تۇراتىن شولاق قاستى قاراتورى اكەسى، ورتا بويلى، شاعىن دەنەسىن تىپ-تىك ۇستايتىن شاپشاڭ ءجۇرىس، شالت قيمىلدى اكەسى، ۇيىنە سۇلاي كىرگەن جاندى تىك تۇرعىزىپ، اقىرا تونگەن ادامدى وتكىر كوزقاراسىمەن كىلت توقتاتاتىن ءايىرتىلدى اكەسى. باسقا بوتەن ەشتەڭەسى جوق. سول ءبىر اكەدەن تاراعان توعىز ۇرپاق ەكى شەشەسىمەن جەكە-جەكە شاڭىراقتا تۇردى. ال ءايىرتىلدى اكە وتىراتىن بوز ۇيدەن ادام اياعى بوساعان ەمەس، ونداعى ادام شوشىرلىق داۋىستارعا دا ەتى ۇيرەنگەن بۇنىڭ. ەندى كۇلمەس كۇز كەلىپ جايعاسىپ ۇلگەرمەگەن تاڭنىڭ بىرىندە شاتىر استىنداعى قارلىعاش ۇياسىنىڭ بوس تۇرعانىن كوردى. ءالى قايتاتىن دا ۋاعى ەمەس. ۇيدەگىلەردى اسا الاڭداتا قويماعان سول كوش جانسەيىت قارياعا ۋايىم بوپ جابىسىپ، جانىن كەمىرگەن جەگىقۇرتاقا اينالدى.
— بايبىشە-اۋ، انا بوز بيەڭدى بايلاپ دايىن ءجۇرشى، قوناقتار جولعا شىقتى،-دەدى سوڭعى رەت. ەرتەڭىندە-اق اياقاستى كۇن سۋىتىپ، جانسەيىتىڭ بوز ءۇيىن تاڭ بوزىنان وردالى جىلان باستى. جىبەكتەن قۇيدىرعان اق كويلەگىنىڭ جاعا باۋىن دا بايلاپ ۇلگەرمەي ۇستىنە جەڭىل ءىلىپ، اقبوز ۇيدەگى وردالى قوناقتارعا جالاڭاياق، جالاڭباس سالەم بەرە كىردى. ايىپتى ەكەنىن سەزىپ تۇر. ءتورت كۇن شىقپادى. بەسىنشى كۇنى بوز بيەنى بوز ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنا جىعىپ ءوزى باۋىزدادى. قاباعى قاتۋلى قوناقتار رازى تارقاسقان سىڭايلى. سويتسە بۇل ايماقتاعى ءبىر تىنىش جاتقان جىلاندى وسى قىستاقتاعى شالىقتاعان بىرەۋ ىنىنە ماي قۇيىپ، اۋىزىن بەكىتىپ تىرىدەي ورتەپ جىبەرىپتى. شۇلەن شىعار سول...
قانشا رەت ەم سالماق بولدى، ۇستاتپاعان. ال مىنا قوناقتار قانعا قان تىلەگەن باۋىر جىلاندار. اعايىن كوتەرىلسە قىلارعا قايران قايسى، ولگەن باۋىرىن ءتىرىلتۋ قولدا جوق، اقىرى كەشىرىم سۇراپ، كەلىسىمگە كەلۋگە ارەڭ كوندىرگەن. جىلان ءتىلدى جانسەيىت سودان كەيىن-اق ورنىنان تۇرا العان جوق. كۇزدىڭ سۋىعى وڭمەنىنەن وتكەن ءتورت ءتۇننىڭ زاردابى ۇزاققا جەتكىزبەدى. قاراشانىڭ بەل ورتاسىندا سەلكىلدەپ جاتىپ كوكەيىنەن اتىپ شىققان قايران جىلانى قوس قابات تەرەزەنى كوزدەي قىپ ويىپ قارت ءتانىن تاستاپ كەتە باردى. ال قارلىعاشتار سودان ءقايتىپ ورالعان جوق، قىزى قارلىعاش تا ءوز كەزەگىندە تۇرمىسقا كەتتى. وسى قىستاققا بيىل جازدا ساباق بەرۋگە كەلگەن جىلتىرقارا وقىعان جەتىم جىگىت جار قىلدى. وقىعاننىڭ اتى وقىعان عوي...
— مەنىڭ اكەمدە جىلاننىڭ جىنى بار ەدى، سەنىڭ اكەڭدە كوممۋنيستتىڭ عانا جىنى!-دەيتىن بولدى قارلىعاش. بۇلار تۇراتىن قالاسىماقتا قارلىعاشتار اتىمەن جوق. ءبىراق ۇيىندە شىرىلداعان التى قارلىعاشى بار. ءۇشىنشىسى، وسى — ساندۋعاش. بۇ جازعاننىڭ نە جازىعى بولسىن، شەشەلەپ شىر-پىر بوپ جۇگىرگەننەن باسقاسىن بىلمەي ءوستى. ەس بىلگەلى بالا بولىپ ەسى شىعا ويناعانى دا ەسىندە جوق. قالا تۇرمىسى الابوتەن، ماڭدايىنان مەيىرلەنە سيپاۋعا دا ەشكىمنىڭ مۇرشاسى بولمادى. ۇيدەگى جالعىز كوممۋنيست اكەنىڭ ءوزى اقساق، اۋىر جۇمىسقا جارامسىز. بۇكىل تىرشىلىك وسى التى قارلىعاشتىڭ موينىندا، ۇلكەن ۇشەۋى سىرتتا، كىشى ۇشەۋى ۇيدە. ءبىراق بۇلار دا ولگەن جوق، جەتىنشى، جوق، ءبىرىنشى ۇل تۋىسىمەن بەيبىت زامان ورناعانداي بوپ، كوممۋنيست كوڭىلى دە ءجىبي باستادى. سول سودىر قانشا توزىق بولعانىمەن ەش زاڭىن بۇزبادى ءۇيدىڭ. بۇل ءۇشىن جەكە زاڭ قاراستىرىلدى. ۇل عوي! ال التى قارلىعاش كەزەگىمەن ءوز ۇيالارىنا قونىستى. باس-باسىنا بولەك كەتتى. ەڭ الىسقا ۇزاعانى تاعى دا وسى — ساندۋعاشى.
ساندۋعاش سۇيگەن الاگوز جىگىت شەكارادان اسىرىپ ءبىر-اق اكەتتى. اراداعى جالعىز اقماڭدايى ول كۇندە جەلكەدەن تۇسكەن شاشىن ءبىر بۋدىرىپ جەتىگە ەندى جەتكەن. قىزىل يەگىن ازۋ ءتىس قىشىتا باستاعاندا-اق بولەك الەمنىڭ الەگىنە تاپ بولدى. بۇرىنعىداي قالاداعى ىڭعايلى جابدىقتالعان بەسىنشى قاباتتاعى ۇيدە ەمەس، اكە-شەشەسىنە ەرىپ اۋىلداعى ءۇش بولمەلى جەر-ۇيگە كوشىپ كەلدى. كۇشىك اسىراپ الدى، باۋ تولى جەمىس اعاشتارى مەن كورشىنىڭ قوڭىر مىسىعى عانا بار قىزىقتايتىنى. بۇتا-بۇتانى تەبە ۇمتىلاتىن تورعايلار مەن كوشپەندى قارعالار بار بۇل ماڭدا، ساۋىسقاندار تەك ءتۇس اۋا ءبىر شاقىرادى، كورمەگەنى تەك قارلىعاش قانا. يەسى كۇلزايرادان قاشىپ كەلەتىن قايران قوڭىر مىسىق قانا سەكىلدى وسى الەمدەگى ەڭ مۇڭدى جانۋار. ءبىراق قايران قوڭىر ادال، قانشا ۇرىسقاق بولسا دا يەسىنەن اينىمايتىن. تاڭ بوزىنان اششى ايعايعا باساتىن سول ءبىر ادۋىن يەنىڭ داۋىسىنا ساندۋعاشتار دا ۇيرەنىسە الماي كوپ ءجۇردى.
— وسىنىڭ ۇلى ءقايتىپ ادام بولار ەكەن،-دەيتىن دە قوياتىن. قايدان بولسىن، ۋاقىت وتكىزىپ بارىپ العان ايەلىن دە سيعىزا الماي، ارلانىن قۇشاقتاپ اقىرى جالعىز قالدى. ەز اكەنىڭ تاعدىرى ەندى سونىڭ باسىنا كوشتى. تاڭ بوزىنان تىلىنەن ۋ شاشاتىن اجەنىڭ مىنەزىمەن ول دا ەرجەتەر كۇندەردىڭ كۇنىندە. تەك شاشىراعان ۋدىڭ زاردابى سول ەكەۋىمەن شەكتەلسىن بە؟!...
ساندۋعاش قاھارىنا ءمىنىپ ۇلگىرگەن ونىنشى كوكتەمە دە بۇرلەنە باستاعان كەز ەدى. كەيىنگى جازدا اكەسىنىڭ اۋىلىنا بارعان اقماڭداي اتقورا شاتىرىنىڭ قالقاسىنداعى قارلىعاش ۇياسىن كورىپ تاڭ-تاماشا بولعان. ەندى، مىنە، ەلگە ورالىپ كوكتەم كەلىسىمەن قارلىعاشقا ىڭعايلى ورىن ىزدەپ، ۇيا سوعىپ اۋرە بولماسىن دەپ قولدان ۇيا جاساپ قويدى. ءساۋىر باسىنا قاراي كوپ كۇتتىرگەن قوناقتارىنىڭ كىرەبەرىستەگى ۇيانى اينالا ۇشىپ جۇرگەنىن كورىپ، قۋانىشى قوينىنا سيماي، اۋلادا جۇرگەن اكەسىنە الىپ ۇشىپ جەتتى-اۋ.
* اكە، اكە دەيمىن، اكە، ۇيگە قارلىعاشتار، قارلىعاشتار كەلدى! ۇياسىنا قونا ما، مەن جاساعان ۇياعا قونا ما ەندى؟!-دەيدى.
* قونباعاندا، جاقسىلىق قوي، بالام! قۇت قونايىن دەگەن ەكەن!
اقماڭدايدىڭ كوپ كۇتتىرگەن قوناقتارى سول ماڭايدا ەكى كۇندەي اينالشىقتاپ ءجۇردى. ءبىراق قولدان سوعىلعان ۇياعا قونعان جوق، دامنەن دە اۋىز تيگەن جوق. سول كەتكەننەن مول كەتتى. ال قاراشانىڭ بەل ورتاسىنا قاراي العاشقى قار قالقىعاندا ءۇيدىڭ بەيقام تىنىشتىعىن ىڭگالاعان ءسابيدىڭ ءالسىز ءۇنى مەن اشۋشاڭ شەشەنىڭ اششى ايعايى عانا مازالايتىن بولدى. باسقا الەم، سىرتقى الەم تۇگەلدەي تۇمسا تىنىشتىعىنا بۇركەنگەن. كوكتەمەنىڭ قارلىعاشتارى ەمەس، قاراشانىڭ قوينىنان ەركەلەپ قاشقان ۇل قوندى بۇل ۇياعا. بۇل اقماڭداي قۋانعان قاراشا، اقماڭداي ءوزىن قىزىلشاقادان كوپ ۇلكەن سەزىنگەن قاراشا. اقماڭداي ەسەيگەن قاراشا...
* اكە، ءبىزدىڭ ۇيگە قارلىعاش نەگە ۇيا سالمايدى وسى؟
* جىلان جىلى تۋعانداردىڭ ۇيىنە قارلىعاش كەلمەيدى ەكەن عوي،-دەيدى ساندۋعاش.
* بىزدە ونداي جوق قوي؟!
* جارىعىم-اۋ، قارلىعاش تەك اتى جىلاننان عانا قورقادى عوي دەيمىسىڭ. بىردەڭەنى سەزەتىن شىعار، قايران قۇستار...
سول كەشتە انىق ۇرىس بولدى. سونداي ۇرىستى كەشتەردە اقماڭداي ءالى ەس بىلمەيتىن ءىنىسىن باۋىرىنا باسىپ وتىرىپ:
* سەنىڭ اكەڭدە قاسقىردىڭ رۋحى بار!-دەيتىندى شىعاردى.
كىم ءبىلسىن، كوكىرەگىندە جىلانى بار قارتتىڭ ۇيىندە ەمىن-ەركىن جۇرگەن سول قارلىعاشتاردىڭ ءقازىر قايدا ەكەنىن. ءومىردىڭ ءوزى جىلانعا اينالدىرعاندار
قانشاما. كەيدە جۇرت جانسەيىت بەيىتىنەن قانشا بىتەسە دە پايدا بولا بەرەتىن جىلانكوز تەسىكتىڭ بار ەكەنىن ايتاتىن. ال كەيدە قارلىعاش ۇيىقتاپ جاتقان ءۇي ەسىگىنىڭ كۇرشەگى وزدىگىنەن شارت شالقاياتىن. سوندا قارلىعاش «ساعىنعانى عوي!» دەيتىن دە، سول ءتۇنى تىنىش ۇيىقتايتىن. اكە ساعىنىشى جيەنگە جەتپەيدى ەكەن. ساندۋعاشتىڭ ءتىلى ەمەس، كوڭىلى ايىرلانا باستاعانىنا دا ون ءتورت جىلدان استى. اعايىننان الىستا جۇرگەنى مىناۋ، ساعىنعان شاقتا قىزىل كوممۋنيست اكەنىڭ قىڭىرلىعى دا سونشا ىستىق كورىنەدى ەكەن-اۋ! ءتۇز جورتىپ جەمتىك ىزدەگەن قاسقىر اكەنىڭ دە تابانى توزا باستاعان. اقماڭدايدىڭ كۇتكەن قوناقتارى ەندى ءوز ۇياسىنا كەلەتىن شىعار. ال كىمنىڭ تاعدىرىنا كىم كىنالى ەكەنىن بىلەتىن جالعىز ۇلى تىرشىلىك ءالى كۇنگە جىلان جۇتقانداي ءۇنسىز.
وتكەن جىلى قاسقىر اكەنىڭ اپانىنا قارلىعاشتىڭ ءىنىسى كەلگەن. كورگەن جەردەن اقماڭدايىن باۋىرىنا باسىپ، بىردەن جاقسى كورىپ كەتتى.
— كوزىڭ جىلتىر قىز ەكەنسىڭ. تاعى ءبىر قىزىق ايتىپ بەرەيىن. جارىقتىق... وسىدان ءبىراز بۇرىن ءبىزدىڭ اگى بوزكەمپىردىڭ كۇنگەي بەتتەگى ۇيىنە ۇكىمەت تاۋىپ بەرگەن تۋىسى كەلىپ، سويلەۋگە شاماسى كەلمەي شوشىنىپ جىلاپ شىقتى. تاڭدايىن باسىپ ارەڭ قويدىرىپ الساق: «جۇكتىڭ ۇستىندە قاسقىر، ماعان ۇمتىلىپ...» دەپ سەلكىلدەپ. وي، ارەڭ باستىق. جارىقتىق، تۇنىمەن سەلكىلدەپ شىعىپ تاڭ بوزىنان ەسىن جيا سالا تۇرا قاشتى. سودان قايتىپ كەلگەن جوق. ءبىزدىڭ الگى التىنشى جيەنشارعا كوزى ءتۇستى مە ەكەن، كىم ءبىلسىن، سەنىڭ ارعى ناعاشىڭ ولسە دە تىنىش جاتپايدى عوي، جارىقتىق، ءتىلى ايىر بولعانىمەن بورىلىگىن بىلەتىندەر از. كەيدە قىر باسىنا جالعىز ءوزى شىعىپ الىپ ۇزاق وتىرىپ قوبىزىن ۇلىتاتىن ەدى-اۋ، جارىقتىق...
مىناۋ اقماڭداي ۇيقىسىز اتىرعان جيىرما توعىزىنشى تاڭ. اۋىلدىڭ الدەبىر تۇسىندا قاسقىر ۇليتىنداي. جوق، سول ۇلىماسى وزىندە سەكىلدى، قايدا قاشپاسىن ارىلمايتىن ءۇن كوز الدىنان كەتپەي قويادى كەي كۇندەرى. قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن قالماي قويادى كەي تۇندەرى. نەتكەن اششى ءۇن ەدى! «ءتاڭىرىم-اۋ، ءتاڭىرىم، تۇران بويىندا تىرىدەي ورتەنگەندەر از بولدى ما ءبۇتىن ءبىر حالىقتا، قاسكۇنەمدەردىڭ قىزىل ورداسىن جىلان بوپ باسۋعا، بورىكتىسىن ءبورى بوپ تالاۋعا نەگە حاقىم جوق؟ جىلان قۇرلى بولا المادىق-اۋ!» دەيتىندەي نازالى. «ۇلىسا ۇلي عويسىن، تەك كەلەر كوكتەمەدەگى قارلىعاشتاردى ۇركىتىپ الماسا ەكەن» دەيدى ىشىنەن. ۇركىتپەسى انىق، ويتكەنى تەك وزىنە ەستىلەدى ەمەس پە؟! ءيا، ۇركىتپەسە ەكەن!
You Might Also Like
-
— ويباي-اۋ، ول نە دەگەنىڭىز، ءسىز ول كىسىنى بىرەۋلەرمەن شاتاستىرىپ تۇرعاننان ساۋسىز با؟ ءسىرا، سولاي بولار. مۇنىڭىزدى الدا-جالدا مەنەن باسقا ەشكىم ەستىمەسىن. وسى تۇستان توقتاڭىز. مۇنا...
-
اباي – دانا، اباي – دارا قازاقتا، وقىماعان اباي ءسوزىن قازاق پا؟! قىرىق بەس ءقاراسوزىن جاتقا جازىپ، دارا تۇلعا بولىپ تانىلدى حالىقتا!
