تەمىر اياق
قاتيرا قالتايدىڭ بەلەسەبەدىنە ىنتىق بوپ قالدى. قالتاي ەكى دوڭگەلەك «ۋرالدى» زىرعىتىپ، جۇمىستان قايتىپ كەلە جاتقاندا كوزىن الماي قارايدى دا تۇرادى. «شىركىن، ەركەك بالا بولسام مەن دە وسىلاي جۇرەر ەدىم، قىز بولىپ جاراتىلعانىمدى قاراشى» دەپ قيالعا شومىپ تۇرعاندا قالتاي قاسىنا كەپ توقتادى.
— قاتيرا، نەعىپ تۇرسىڭ؟ — دەدى سۇراۋ سالىپ.
— سەنىڭ بەلەسەبەدىڭە قاراپ تۇرمىن.
— نەگە قارايسىڭ؟
— تەپكىم كەلەدى.
— تەبۋ تۇك تە قيىن ەمەس. ءرولدى مىقتاپ ۇستا دا، پەدالدى قاتتى باس. ادامزاتتىڭ ءبارى بىردەي، تەك ەركەك، ۇرعاشى بوپ جاراتىلعانى بولماسا.
قالتايدىڭ ءتىلى ۋداي، ءسوزدى شاعىپ سويلەيدى. ءوزى شەبەرحانادا توكار بوپ تەمىر جونادى، تەمىر-تەرسەكتىڭ جەتى اتاسىن بىلەدى.
وسى اۋىلدا بىرەۋ سۋ تارتار قۇبىر ورناتسا دا قالتايدى ىزدەيدى. سۋ جارىقتىقتىڭ قانداي تەرەڭدىكتەن شىعارىن ونان ارتىق ەشكىم بىلمەيدى. سوندا قالتايدىڭ شىرەنگەنىن كورسەڭ.
— قىس ءتۇسىپ كەتپەس. وسى ايدىڭ اياعىنا تامان كورەرمىز.
— قالتايجان-اۋ، جەر توڭازىپ، سۋ سۋىپ كەتەدى عوي... كورىنگەننىڭ قۇبىرىنا تەلمىرىپ وتىرامىز با، — دەپ جالىنىپ-جالپاياتىندار بار.
— كولحوز جۇمىسى ءبىرىنشى كەزەكتە، جەكە جۇمىسقا كۇشىمدى ءراسۋا ەتە المايمىن.
— قىرسىق، قىرسىقتىعى ناعاشىسىنا تارتقان، — دەپ ارا اعايىن وزدەرىنە شاڭ جۋىتپايدى.
ءبىراق، سول جەكسەنبىدە-اق اسارلاتىپ، قالتاي باس بوپ قۇبىر ترۋباسىن مەترلەپ جەرگە ءسىڭىرىپ، قارا سۋ شۇمەكتەن ىتقىپ شىعا باستايدى. سوندا ءۇي يەسىنىڭ قۋانعانىن سۇراما. بوتەلكە موينى قىلقيعان ءبىر جاشىك بوس قالادى. قويدىڭ باسى كەسىلىپ، قول جايىلىپ، سوڭىنان قۇران وقىتىلادى. «ءالى بالام ۇيلەنگەندە قۇدالىققا ەرتەم» دەپ قالتايدىڭ سوڭىنان سويلەپ قالادى. «وسىنىڭ ءوزى نەگە ۇيلەنبەيدى، ەركەك ەمەس پە ەكەن؟» دەپ ارا اعايىن كوكىرەكتە قالعانىن ارتىنان ايتىپ تا جاتادى. بويى ءبىرتۇتام، مۇرنى ءتامپىش. ىشكەنى اراق. ءبىراق، ءتورتپاق، قول قارۋى دا، بەل قارۋى دا جەتەرلىك. قىرسىق بولسا دا جالعىز شەشەسىنىڭ اۋزىنا قاراپ وتىر. «قالتايجانىم باردا ىشكەنىم الدىمدا، ىشپەگەنىم ارتىمدا» دەپ شەشەسى ءتاۋبا ايتادى.
قاتيرا ءرولدى ۇستاپ، وڭ اياعىمەن پەدالدى باسقان بەتتە جەرگە جالپ ەتتى. كويلەگى ءتۇرىلىپ، جۋان سانى جارق ەتە قالدى. «اپىرماي! — دەپ تاڭقالدى قالتاي، — مىنا قاتيرا دا بويجەتىپ قالىپتى-اۋ. بالتىرى بىلەكتەي، سانى اپپاق». كوڭىلىندە ءبىر ءدىرىل اقىرىن قوزعالىپ قالدى. جاقىنداپ كەپ ون التى جاسار قىزدىڭ ەتەگىن جاپتى. ابىرويىن جاپقان قارلىعاش-لىپاسى دا كوز الدىندا جارق ەتە قالعاندا «وسىنداي دا بولادى ەكەن-اۋ» دەپ ەركەك سەزىمى بۇلقىنىپ، بويىنا سيماي كەتتى.
— قاتيرا، — دەدى وزىنەن ون جاس كىشى قىزعا ۇلكەندىگىن كورسەتىپ، — بەلسەبەد تەپكىڭ كەلسە ەسىك الدىندا سۇيەۋلى تۇرادى. جولعا شىق تا، مەن قالاي تەپسەم سولاي تەبە بەر. بىر-ەكى رەت قۇلايسىڭ دا، ۇيرەنىپ كەتەسىڭ. قۇلاپ بارا جاتساڭ، اياعىڭدى تىرەپ قال. بويىڭ ۇزىن عوي، — دەپ بوكسەسى بۇلتيىپ، انارى تومپيا باستاعان قىزعا سۇقتانا قارادى. تەك... — دەدى ءمۇدىرىپ قاپ، — ۇيدە سپورتيۆنىي شالبارىڭ بار ما؟ سونى كيىپ ال.
— جازيرانىكى بار عوي (جازيرا ءسىڭلىسى).
— اكەڭدىكى بولسا دا كيىپ ال.
قالتاي شەبەرحانادان قايتقاندا قيقالاڭداپ بەلەسەبەد تەۋىپ كەلە جاتقان قىزدى كوردى. قاسىنا كەپ تەجەگىشتى كەرى باسىپ تۇرا قالدى.
— ۇيرەنە باستادىم. ەكى-ۇش رەت قاتتى قۇلادىم، — دەدى قاتيرا تەز-تەز سويلەپ.
— ۇيرەنبەيتىن نارسە بولمايدى، قۇلامايتىن ادام بولمايدى. تەك شالقاڭنان تۇسپەسەڭ بولدى، — قالتاي قيقارلىعىنا سالدى، قاتيرا تۇسىنە قويمادى.
قاتيرانىڭ شەشەسى تاتار، سويلەگەندە «ي-ي-ي» دەپ سوزىپ تۇرىپ الادى، اكەسى سوعىستان كەيىن قازاندا قىزمەت ىستەپ، سول جاقتان ەرتىپ كەلىپتى. ەشكىممەن ارالاسپايدى، كوپ جۇرت اششى تىلىنەن اۋلاق جۇرەدى. ۇلكەن جولدا ءقۇلاپ-سۇرىنىپ بەلەسەبەد تەپكەن قىزدى كورگەن ايەلدەر: «تاتار عوي، ءتۇبى شيكى عوي، ايتپەسە قىز باسىمەن بەلەسەبەد تەبە مە؟» دەپ كۇڭكىلدەدى. ءبىراق، بەتىنە ايتا المادى. اكەسى كولحوزدىڭ باس زووتەحنيگى، باس مال مامانىنىڭ ءمىنىن بەتكە ايتۋ ءۇشىن دە جۇرەك كەرەك.
سوڭعى كۇندەرى قالتاي ۇيقىعا جاتقاندا قاتيرانىڭ بەلەسەبەدتەن قۇلاعانى كوز الدىنان كەتپەي قويدى. ءاپپاق جۋان سان، تىپ-تىك اياق، قىزدىڭ اياعى دا وسىنداي بولادى ەكەن-اۋ دەپ ءتىپتى، ويلاماپتى. «مەن نە كوردىم ومىردەن. اياق كورەتىن ۇلكەن قالادا، ۇنىستەتتە وقىدىم با؟ — دەپ ءوزىن-وزى وزگەلەردەن كەم سانادى. — مەكتەپ ءبىتىرىپ، اسكەردە بولدىم. ەكى جىل تۇركمەنيانىڭ دۋشاك دەگەن ەلدى مەكەنىن كۇزەتتىم. اۋىلعا كەلگەندە كورگەنىم ماشينە مەن تراكتىر. مەنىڭ كورگەنىم وسى»، — دەپ قامىعىپ جاتىپ ومىرىنە شولۋ جاسادى. ءبىراق، تەمىر جونۋدىڭ مايىن ىشكەن كالتايعا ءسحي-دىڭ مەحانيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن باس ينجەنەردىڭ ءوزى باس يەدى. تراكتور مەن كومباين تۇرىپ قالسا، قالتايدى قولقالايدى. بۇل بولسا اقاۋدى موتوردىڭ دىبىسىنان تانىپ، «دياگنوزىن» ءدال قويادى. سوسىن باس ينجەنەر كەم-كەتىك بولشەكتى ىزدەپ، اۋداندىق «كازسەلحوزتەحنيكاعا» اتتانادى. «تراكتور مەن كومبايننىڭ كەسەلىن قالتاي ءتاۋىپ تابادى» دەگەن ءسوز اۋىلعا تاراپ كەتكەن. «اتتەڭ، وقىعاندا باس ينجەنەر بولىپ-اق كەتەر ەدى» دەپ قوسىپ تا قويادى. «ۇردىم ونداي وقۋىڭدى دا، وقىعاندارىڭدى دا، بولت پەن پودشيبنيكتى اجىراتا المايتىن ناكاستار» دەپ بۇل دا بىلگەنىن ايتىپ، باسقالاردى جەتىستىرە قويماعان. اۋەلدە تراكتور مەن كومباين ايدادى. ءۇي بەتىن كورمەيتىن تىرلىك ەكەن، سىرقات شەشەسىنىڭ دە قامىن ويلادى. ءسويتىپ، ازاندا كەتىپ، تۇستە ۇيگە كەلەتىن توكارلىققا اۋىستى. «جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىسىن دە ەس بىلگەن سوڭ وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ءوزىنىڭ ارقا سۇيەرى جوقتىعىن بىلە باستادى.
قالتاي بۇگىن تۇندە كوز ىلىندىرە المادى. كوزىن جۇمسا كورەتىنى — بەلەسەبەدتەن قۇلاپ بارا جاتقان قاتيرانىڭ تۇرىلگەن ەتەگى مەن ءاپپاق جۋان سانى. «سپورتيۆنىي شالبار كيىپ شىقپاي ما ەكەن» دەپ قىز دەنەسىن قىزعانىپ تا كەتتى. كىمنەن ەكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر قىز دەنەسىن مەنەن باسقا ەشكىم كورمەسە ەكەن دەگەن شىم-شىم ەتكەن ءبىر سەزىم پايدا بولىپ، ارلى-بەرلى دوڭبەكشىپ شىقتى. تاڭەرتەڭ جۇمىسقا ءمىنىپ شىعاتىن ەسىك الدىندا سۇيەۋلى بەلەسەبەدى جوق. «بۇل اۋىلدا ەشكىم دە بەلسەبەد ۇرلاماۋشى ەدى» دەپ اينالاسىنا قاراسا، ۇيمە-ۇي قاتيرانىڭ ەسىك الدىندا تۇرعان كولىگىنىڭ قوس دوڭگەلەگىن كوردى. ءۇستىن ەسكى الاشامەن جاۋىپ قويىپتى. «مەيلى، جۇمىسقا جاياۋ بارامىن. قاتيرا تەزىرەك ۇيرەنەيىن دەگەن ەكەن عوي. وزىمسىنگەنى عوي». قالتاي جەڭىلدەپ قالدى. «ۇيرەنسىن. قۇلاماسا بولدى» دەپ ونىڭ ەتەگى تۇرىلگەن بەينەسىن ەشكىمگە قيماي جۇمىسقا كەتىپ بارادى.
***
كەشقۇرىم جۇمىستان قايتقان قالتاي ۇلكەن كوشەدە ىتقىپ بارا جاتقان ەكى دوڭگەلەكتى كوردى. ءوزىنىڭ «ۋرالى» كوشەنىڭ ارعى بەتىنە قاراي زىمىراپ بارادى. بەلەسەبەد «پۆز» جانە «ۋرال» بوپ ەكىگە بولىنەدى. «پۆز»-نىڭ سۇيەگى اۋىر، «ۋرال» قۇنانداي جۇيتكىپ تۇر، بىلتىر جول جۇرۋگە جەڭىل دەپ وسى «ۋرالدى» ساتىپ العان. جۇمىسقا قاتىنايتىن قارا جورعاسى، سۋ ءىشىپ، ءشوپ جەمەيتىن ەكى اياقتى كولىك جاننىڭ راحاتى بولدى. ەسىك الدىندا «مەنى قاشان مىنەسىڭ» دەگەندەي قوس دوڭگەلەك تىرسيىپ، تابان تيگىزەر قوس پەدالدىڭ جىلتىراعى جىلت-جىلت ەتىپ تۇرادى. جۇمىستان كەلگەسىن دۋالعا سۇيەي سالادى. ءتۇتىن ىتقىتىپ، اۋا بىلعامايتىن ءۇي شارۋاسىنا جۇعىمدى «تىحنيكا» ەكەن. قىتايدىڭ استاناسى پەكيندە تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگەن توكارلاردىڭ حالىقارالىق سايىسىنا اۋىل قالتايدى ۇسىنىپ، اۋدان مەن وبلىستان دا وزا شاۋىپ، از قازاقتىڭ ءبىرى بوپ قىتايدان ءبىر-اق شىققان. سوندا ميلليارد حالقى بار ەلدىڭ استاناسى پەكيندە كورگەنى — جۇيتكىگەن بەلەسەبەد، زىرعىعان جەڭىل ماشينە دەگەنىڭ ىلۋدە بىرەۋ، قوس دوڭگەلەك قونجيىپ وتىرعان ادامزاتتى بارار جەرىنە باياۋ اكەتىپ بارادى. سونان قالتاي دا كەلگەن بەتتە بەلەسەبەد ساتىپ الدى. ءشوپ ورۋعا بارسا، جولاي ءبىر باۋ قۇراقتى ارتىنا سالا كەلەدى، ءبىر قاپ ۇندى دا بەل تەمىرگە كولدەنەڭ قويىپ ۇيگە جەتكىزەدى. ەشكىمگە جالىنبايدى. ءتورت دوڭگەلەك جەتكەن جەرگە ەكى دوڭگەلەك تە جەتەدى. اۋىزدىدان ءسوز قالعان با، اۋىلداستارى «قالتاي قىز كورۋگە بارسا دا بەلسەبەدپەن باراتىن شىعار» دەپ كەلەكە قىلادى. ال سول ماشينە مىنگەندەر موتورى وتالماي قالسا قالتايعا كەپ قيىلىپ، الاقانعا ساپ الىپ كەتىپ، قول ۇشى تيسە موتورى گۇر ەتە قالادى. سولار كەيىن بىردە سالەمدەسسە، بىردە سالەمدەسپەي قاسىنان زۋىلداپ وتە شىعادى. وسىنىڭ ءبارى جيىرمانىڭ بەل ورتاسىنا كەلگەن قالتاي ءۇشىن اينادان كورگەندەي ايار قىلىق بوپ كورىنەدى. انە، ءوزىنىڭ بەلەسەبەدىن قاتيرا زۋىلداتىپ ايداپ بارادى. ۇزىن كوشەنىڭ شەتىنە شىعا بۇرىلىپ، وزىنە ءسات سايىن جاقىنداي ءتۇستى. پەدالدى باسقان سايىن توقپاقتاي تىزەسى بۇلتيىپ العا كەتىپ، ءدىر-دىر ەتكەن توق سانى جۇقا سپورت شالبارىنان تىرسيىپ تۇر. ابىروي بولعاندا ءوزىنىڭ بە، الدە ءسىڭلىسىنىڭ بە، سپورت شالبارىن كيىپ الىپتى. قۇيعىتىپ كەلدى دە، پەدالدى ارتقا قاراي شالت باسىپ قالدى. كوزى شىراداي جانىپ، جان-دۇنيەسى بۋسانىپ، تەرلەپ-تەپشىپ ءبىر راحات كۇيگە بولەنگەن سىڭايى بار. كوكشىل كوزدەرىنىڭ قاراشىعى الاۋلاپ بارا جاتقانداي. بەلەسەبەدتى قيسايتىپ، ەردەن ءتۇستى. بۇل بەلەسەبەد ەركەكتەرگە ارنالعان. ەركەك ەردىڭ ۇشى ۇپ-ۇشكىر بوپ بىلعارى تۇمسىق شوشايىپ تۇر. قىزدارعا ارنالعان ەر جالپاق بولادى.
— ابدەن تەرلەپسىڭ عوي، — دەدى قالتاي ءرولدى قولىنا ۇستاپ تۇرىپ. — تاعى دا تەپپەيسىڭ بە؟
— كەيىن تەبەم... — دەدى داۋسى ءجاي شىعىپ ءبىر راحات كەيىپپەن.
— ساعان لايىقتاپ ەر جاساپ بەرەمىن. — بەلەسەبەدتى الىپ كەتتى دە، وتكىر شوتپەن شودىرايىپ تۇرعان كون تەرىنى ءسال جونىپ، جالپايتىپ تاستادى. سوسىن جۋالدىز ينەمەن سوگىلگەن جەردى قىمتاپ، قىمقىرا تىكتى.
— قۇمىرىسقانىڭ ءىزى دە بىلىنبەيدى. ەندى ەركىن وتىراسىڭ، — دەدى ءرولدى قولىنا ۇستاتىپ تۇرىپ.
قاتيرا بالانىڭ ۇلكەنى، ءبىر ءۇيدىڭ تۇڭعىشى، بۇعان «ءتايت!» دەر ەشكىم جوق. تۇقىل ەرگە قاراپ تۇرىپ كۇلىمسىرەدى، ءبىر زاتتىڭ دەنەسىنە باتقانىن دا ەندى ءبىلىپ تۇرعانداي. وڭىنەن بويجەتكەن قىزدىڭ ءناپسى سەزىمى اڭعارىلىپ، انا سۇتىمەن كەلگەن تاتارلىق تۋراشىلدىق تا كورىنىپ قالدى.
— بيىل مەكتەپ بىتىرەسىڭ، — دەدى قالتاي كۇلىمسىرەپ تۇرىپ.
— بىتىرەم.
— قانداي وقۋعا باراسىڭ؟
— تراكتور ايدايمىن.
— تراكتورىڭ اناۋ تۇر. — شەبەرحاناعا سيماي، ءۇي جانىنا قويعان ءوزى ايداعان شىنجىر تابان «دت-54»ء-تى يەگىمەن نۇسقادى. — گاراجىڭ دا دايىن.
— جوق، مەن «بەلارۋس» ايداعىم كەلەدى. «بەلارۋس» تەز جۇرەدى، ءوزىڭ ۇيرەتەسىڭ عوي.
— ول ءۇشىن سپتۋ-دى ءبىتىرۋىن كەرەك.
— نەسى بار، بىتىرەم. بىتىرگەندەر مەنەن ارتىق قوي دەيسىڭ بە؟
قالتاي كىسى تاڭدامايدى، ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە «سەن» دەپ سويلەيدى. قاتيرا دا ءوزىمسىنىپ تۇر.
— باس زووتەحنيكتىڭ قىزى تراكتىر ايداپ ءجۇر دەپ جۇرت كۇلمەي مە؟ — ءتامپىش تاناۋىنىڭ استىنان ەزۋى جيىرىلىپ، كۇلكى كورىندى.
— جۇرتتىڭ جۇمىسى قانشا. ءوز جوندەرىن جوندەپ السىن. — قىز انا سۇتىمەن كەلگەن اششى تاكاپپارلىعىنا سالدى. — جاستار، اسىرەسە، قىزدار قوي باعىپ، تراكتور ايداڭدار دەپ جۇرگەن وزدەرى ەمەس پە.
ەكەۋى كۇن باتقانشا سويلەسىپ تۇردى. سوسىن قاتيرا قالتايعا ىلەسىپ كەپ جۇپىنى ەكى بولمەنىڭ ول-پۇلىن جيناپ، سىپىرعىنى سۋلاپ، ەسكى تەكەمەتتى سىپىرىپ، ءۇي ءىشىن ءتاپ-تۇيناقتاي قىلدى. قالتايدىڭ شەشەسى ءماز بوپ قالدى.
— تۇتانباي كوشىپ كەلگەندە قۇيتاقانداي قىز ەدىڭ، بويجەتىپ قالىپسىڭ. ءبىزدىڭ قالتايعا دا سەندەي بىرەۋ بولسا، ول دا جيىرمانىڭ بەسەۋىنە كەلدى.
— بالاڭىزدىڭ قولىنان ءبارى كەلەدى عوي.
وسى ءسوز كارى كەمپىردىڭ دە، بالاسىنىڭ دا كوكىرەك تۇسىن شىم ەتكىزدى. قالتايدىڭ ءماندالين تارتاتىنى بار. توي-تومالاققا ءماندالينىن ۇستاي بارادى. سىم شەكتەر ماقامدى شىمىر سۇيەمەلدەپ، ءوزى دە انگە قوسىلادى.
— اكەسى ءتىرى بولعاندا قىز بىتكەن سوڭىنان ەرىپ جۇرەر ەدى، — دەدى شەشەسى قارا شەگەگە ءىلۋلى ماندالينگە قاراپ.
— كىم اكەسىن ارقالاپ ءجۇر دەيسىز، — دەپ قاتيرا ساڭق ەتە قالدى.
قىز شىعىپ كەتتى. قالتاي تومەن سالبىراپ تۇرعان ءمانداليننىڭ ءبىر شەگىن باس بارماعىمەن دىڭ ەتكىزدى.
تۇنىمەن كوز ىلە المادى.
***
ءبىرىنشى كۇنى قاتيرانىڭ تراكتورى ۇلكەن موتورعا وت بەرە الماي دىزىلداپ ءبىراز تۇردى. قالتاي وسىنى ەستىپ قاپ ۇيدەن اتىپ شىعىپ، سۋساپ تۇرعان گەنەراتورعا سولياركا ىتقىتىپ جىبەرگەندە موتوردىڭ ءشولى قانىپ، مايدا قوڭىر دىرىلعا باستى. «بەلارۋستىڭ» كابەڭكەسى جىلان جالاعانداي تاپ-تازا.
— قاتيرا، تەجەگىشكە تابانىڭدى تيگىزىپ وتىر. سوندا ءبىرقالىپتى جىلدامدىقتان اسپايسىڭ. جىلدامدىق تورموزعا تاۋەلدى.
— وعان اياعىمىز جەتەدى عوي. — بۇتىنا شيبارقىت شالبار كيگەن قىزدىڭ جۋان سانى بۇلتيىپ كوز ارباپ تۇر. — اياقتان كەلەتىن پالەنى كورەرمىز.
— قالتاي، سەن نەگە تراكتور ايدامايسىڭ؟ — دەدى قاتيرا سول ءسات ساۋالدى توتەسىنەن قويىپ.
— ايدايىن دەسەم، «تراكتور مەن كومباينعا بولت پەن گايكانى سەنەن باسقا ەشكىم جاساي المايدى» دەپ، باس ينجەنەر ماقتاپ-ماقتاپ توكار عىپ قويدى عوي.
— ول دا كەرەك، — دەپ قىز قالتايدىڭ تەرىسى جىرىم-جىرىم الاقانىنا تاڭدانا قارادى. بويى ءبىر تۇتام، وقىعان وقۋى جوق، تەمىر-تەرسەكتىڭ ءتىلىن قالايشا يگەردى ەكەن دەگەن وي تۇتقيىلدان كەپ تاڭقالدىردى. ءوزى تراكتوردى ماڭايلاعان ءبىر ايدان بەرى جىلدامدىق پەن تەجەگىش، گەنەراتور مەن رادياتوردىڭ تۇرعان جەرىنەن باسقا ەشتەڭە بىلمەيدى. سپتۋ-دا التى اي وقىدى، باسقا ەشتەڭە كورمەدى، تەك تراكتوردى العا جىلجىتىپ، ارتقا شەگىندىرگەنىنە ءماز بوپ قايتىپ ءجۇر. «وسىنىڭ ءوزى تەگىن جىگىت ەمەس». كۇندە قاسىندا جۇرگەن قالتايعا جاڭا كورگەندەي كوزىن سۇزە قارادى.
— اپام قالاي؟ — دەدى كوز قيىعىن تاستاپ.
— ءوزىڭ كورگەندەي.
— دەمالىس كۇنى ءۇيدىڭ ءىشىن قاعىپ-سىلكىپ بەرەم.
قالتاي ءۇنسىز. بۇگىن دۇيسەنبى، الدا ءالى التى كۇن بار، ەندى سول جەتىنشى كۇندى كۇتەتىن بولدى. ايەلدەر «بەلارۋس» سۇيرەتكەن تەلەجكاعا تىرمىسىپ ءمىنىپ جاتىر. ولاردى قاتيرا ەگىستىك باسىنا جەتكىزەدى. قىزىل «بەلارۋس» پار ەتىپ قارقىن الىپ، ءبىر تەلەجكا قىز-قىرقىن مەن اراكىدىك ەركەك كىندىكتى تەڭسەلتىپ، ەگىستىك باسىنا الا جونەلدى. رولدە كوزى شىراداي جانىپ، سۇڭعاق بويلى، اتجاقتى، سۇلۋشا كەلگەن قىز وتىر. ول بۇرىلا بەرگەندە كوشە شەتىنەن بەلەسەبەدتىڭ ءرولىن ۇستاعان قالتايدىڭ يىعىن كورىپ قالدى. ءىشى شىم ەتىپ، تىلدەسكەنشە اسىقتى.
***
ايتقانداي-اق، قاتيرا كەلەسى جەكسەنبىدە توقال تامنىڭ ءىشىن تاپ-تۇيناقتاي عىپ جيناپ بەردى. كوبىنە كون تۋلاقتىڭ ۇستىندە سارعايىپ جاتاتىن قالتايدىڭ سىرقات شەشەسى كۇلاي دا باسىن كوتەرىپ، قاتيرا ەكى تەكەمەت، ءبىر الاشانى كۇن كوزىنە جايىپ جاتقاندا ءبىر اسىم ەتتى قازانعا سالدى. ىسىلداپ ساماۋىر كەلگەندە ءشايدى دە قاتيرا قۇيدى، ءدال ءبىر وسى ءۇيدىڭ كەلىنى سياقتى كەسەنى ەركىن ۇسىنىپ، شۇمەكتى ەركىن بۇراپ، شاينەكتى اسپاي-ساسپاي ەڭكەيتتى. قالتايدىڭ شەشەسى جالتاقتاي قاراپ، كوزىنىڭ استىنا شىق تۇرىپ، سەسكەنە سويلەدى.
— قالتايجانعا دا وزىڭدەي ءبىر قىز بولسا عوي.
— بالاڭىز كونە قويسا...
قۇس جاستىقتى شىنتاقتاپ الىپ ءشاي سوراپتاعان قالتاي جىرتىلىپ-ايىرىلدى.
— ءسىز دايىن بولساڭىز، ءبىز دايىن...
سول-اق ەكەن، كوزىنىڭ الدى بۇلك-بۇلك ەتكەن كەمپىر ورنىنان ازەر تۇرىپ تورگى بولمەگە كىرىپ كەتتى دە، شىمقاي قىزىل ورامالدى ۇستاي شىعىپ، ءشاي قۇيىپ وتىرعان قاتيرانىڭ باسىنا تارتا سالدى. اۋرۋدان ادا، قيمىلى شالت.
— قۇداي باعىڭدى اشسىن، — دەپ قوسىپ قويدى.
— ءۇيباي، مۇنىسى نەسى، مەنىڭ اكە-شەشەم بار ەمەس پە؟ — دەپ قاتيرا اششى داۋىسىن شىعارعانمەن كەمپىر باسۋ ايتتى.
— تۋعان قىزىمنان كەم كورمەيمىن. ءقازىر حابارشى جىبەرەمىز. باسىڭا ورامال تارتتىڭ، سەن ەندى وسى ۇيدىكىسىڭ. قادامىن قۇتتى بولسىن، قاراعىم. ءاي، قالتاي، اناۋ ۇشەتشىك بالانى تەز ەرتىپ كەل...
قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ءتورت اتادان قوسىلار اۋىلدىڭ اتقا مىنەرى ماۋلەن كىرىپ كەلدى.
— جەڭەشە، تىنىشتىق پا؟ — دەدى تاڭقالا سويلەپ.
— ءاي، ۇشەتشىك، كەلىندى بوپ جاتىرسىڭ.
— قايدان؟
— كورىپ تۇرسىڭ عوي، — دەدى باسىنا ءتومىلجىتىپ قىزىل ورامال تارتقان قاتيرانى كورسەتىپ. — تۇتانبايدىڭ قىزى.
— قاي تۇتانباي. اۋىلدا تۇتانباي ۇشەۋ عوي. قوڭسى تۇتانباي ما؟
— سونىڭ ءوزى.
— قۇداڭ الىستان ەكەن، — دەپ كەكەتىپ قويدى.
— الىس بولسىن، جاقىن بولسىن، قىزى جارامدى. تىرلىكتى جاپىرىپ جىبەرەدى. ءوزى تراكتىر ايداپ ءتۇر. ءقازىر حابارشى بوپ بار. اياعىڭ اۋىرمايدى، ءۇي مە ءۇي عوي.
كۇندە بولماعانمەن اراكىدىك ستاكان سوعىستىرىپ جۇرەتىن اۋىل بەلسەندىسىنىڭ ەسىگىنەن ماۋلەن يمەنە اتتادى. «ايەلى تاتار، ءوزى دە سونىڭ و جاق بۇ جاعى، قالاي قارسى الار ەكەن؟» دەگەن كۇمانمەن كىرگەندە ولار كەشكى ءشايدى الدارىنا الىپ جاتىر ەكەن. ەرلى-زايىپتى ەكەۋى دە «بۇ نەعىپ ءجۇر؟» دەگەندەي باقىرايا قارادى. ايەلى ءبىر كەسە ءشاي قۇيدى. ماۋلەن نازارىن تومەن سالىپ:
— تۇقا، قۇداي قوسقان قۇدا بولدىق، — دەدى.
— كىممەن؟ — دەدى تۇتانباي اسپاي-ساسپاي.
— قالتايمەن...
— اكەسى كىم؟
— قالتاي بايسالبايەۆ. كورشىلەرىڭىز.
— الىس ەكەن، — دەگەننەن باسقا تۇتانباي تۇتانىپ، ەكىلەنىپ ەشتەڭە ايتپادى. ايەلى زۋحرا بولسا ءبارىن ءبىلىپ وتىرعانداي ءۇن-تۇنسىز قالدى، قىزىم كەتتى دەپ وكسىپ، ورەكپىمەدى. تۇتانبايدا ۇل جوق. قوڭسى قونعالى قالتايدى قولبالاداي جۇمساپ ءجۇر. وتىن تۇسىرسە وتىنعا بارادى، ءشوپ اسار جاساسا وسى ءۇيدىڭ تۇڭعىشىنداي جۇرتتى باستاپ بارىپ، ءبىر كۇندە مىڭ باۋ تاستاپ قايتادى. قوناق كەلە قالسا، «مال باۋىزداپ بەر» دەپ يشارات جاساسا بولدى، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قارا قويدى تىپىرلاتىپ، پارشە-پارشەسىن شىعارادى. ايتەۋىر ءسوزىن جەرگە تاستاعان كەزى جوق، وسى ءۇيدىڭ بەل بالاسى سەكىلدى.
— بارعان جەرىندە باعىن اشسىن، — دەدى كۇبىرلەپ.
— قۇداي قوسقان قۇدا بولدىق، تۇتەكە، — دەپ كولحوزداعى قوي مەن سيىردىڭ يەسىنە ماۋلەن سوڭعى ءسوزىن ايتتى.
— قۇدانىڭ كيتىن كيگىز، — دەپ يەك قاعىپ ەدى، زۋحرا سۋداي جاڭا كاستوم-شالباردى اكەپ الدىنا قويدى. تۇتانباي تاعى ءبىر يەك قاعىپ ەدى، زۋحرا ءبىر بوتەلكە مەن ەكى قىرلى ستاكان اكەلىپ، تۇتانباي ەكەۋى كەزەك سويلەپ، «قۇدالىعىمىز مىڭ جىلدىق بولسىن» دەپ ەكى رەت سوعىستىرىپ، ماۋلەن سىدىك شاپتىرىم جەردەگى قالتايدىڭ ۇيىنە كايىپ بوپ قايتىپ كەلدى.
— جەڭەشە، ءبارى دۇرىس. ەشقانداي بوتەن ءسوز جوق. تويعا دايىندالا بەر.
— پاسەبتىڭ (ءدان سەبۋ) كەزىندە نەنىڭ تويى. انا ءبىر توقتىنى سويىڭدار. جۇرتتىڭ باتەسىن الايىق.
وسىلاي قالتاي مەن قاتيرا وتاۋ تىكتى. شاقىرۋ بيلەتىن شىعارىپ، جاستار تويىن دا جاساعان جوق. بەتاشار بولعاسىن ءۇش كۇننەن كەيىن-اق قاتيرانىڭ «بەلارۋسى» پار ەتىپ وتالدى. پاسەبتىڭ قىزىپ جاتقان كەزىندە تراكتوردى قاڭتارىپ قويۋعا استە بولمايدى. قاتىن-قالاش پەن اراگىدىك ەركەك كىندىك مىنگەن تەلەجكەنى سۇيرەتىپ، «كوكيىرىمگە» تارتتى. ەگىن ەگىلىپ جاتقاندا توي تويلاۋعا مۇرسات جوق. ونىڭ ۇستىنە قوڭتورعايلاۋ كۇيى بار شاڭىراقتى ەشكىم دە سىنامايدى. قاتار-قۇربىلارى «قالتايىڭ بالە ەكەن» دەگەنمەن، قارسى كەزدەسكەندە ەرىن جىبىرلاتىپ ەشتەڭە دەي المادى.
وسىلاي بال ايى دا ارتتا قالدى.
***
— مەن قاشانعى قاتىن-قالاشتى تاسيمىن، — دەدى قاتيرا جىلى كورپەنىڭ استىندا جاتىپ. بال ايى ارتتا قالىپ، بالبىراعان ءبىر قىزىق داۋرەن باستالعان شاق. ايەل بولعالى ءار ءسوزى ءوتىمدى. كورپە استىنداعى ىستىق اڭگىمە ەكەۋىنىڭ دە ەشتەڭەگە ايىرباستاماس ءلاززاتتى شاعى. قاتيرا كوبىنە ەگىس باسىنداعى جايتتەردى، «بەلارۋس» ورگە قاراي ىشقىنا تارتقاندا كۇشەيتكىشتى بارىنشا باسقانىن، سوسىن جايداق جەرگە تۇسكەسىن وڭ اياعىن تەجەگىشكە كىلت تيگىزگەندە ءتىرى تەمىردىڭ ويقاستاپ كەتكەنىن قىزىعا ايتادى. «ءاي، قاتيرا، ءجاي ايداسايشى، مىنا قالتايدىڭ قاتىنى بالامىزدى تۇسىرەتىن بولدى-اۋ، بايىڭ قالاي ايداۋدى ۇيرەتپەگەن بە؟!» دەگەن قاتىن-قالاشتىڭ ءسوزىن ىشەك-سىلەسى قاتىپ ايتىپ، قۇشاعىنداعى كۇيەۋىن توڭكەرىلىپ ءتۇسىپ، ەكى بەتىنەن كەزەك ءسۇيىپ الدى. قالتاي بولسا تۇلا بويىن ءبىر بوساتىپ اپ، شالقالاپ جاتىپ قوڭىر اۋەنگە سالاتىن. قاي بولت پەن قانداي گايكا از جونىلدى، اۋداننان قانداي پودشيپنيك الدىرۋ كەرەك — كوك ەگىستىڭ قامىن قامقور ەركەكتىڭ كوڭىلىمەن جەتكىزەتىن. بويىندا بار ەركەكتىك ەدىرەڭدەۋىن دە ايەل قۇشاعىندا جاتىپ ءاي-شاي جوق باستاپ كەتەتىن.
— سەن نەگە كومباين ايدامايسىڭ؟ — دەدى قاتيرا جۇلىپ العانداي. — جىل اياعىندا ارتىق ءونىم الاسىڭ، — دەپ اشىلعان كورپەنى قايتا قىمتاي ءتۇستى.
— مەن جاس كەزىمنەن كومباين ايدادىم. ەگىن ورعان قانداي تاماشا. الدىڭ ساپ-سارى كۇرىش، كومباين ءدان جەيدى، سەن بيىكتەن قاراپ وتىراسىڭ. ءدان بۋنكەرگە قۇيىلادى. بۋنكەر تولعاسىن ماشينەگە تيەپ، ەليەۆاتورعا اكەتەدى. تەك شاڭى جامان.
— شاڭ بولا ما؟
— ەگىننىڭ شاڭى بولماي ما. ەگىندى توپىراققا ەكپەي مە؟
قاتيرا كورپە استىندا تاڭقالىپ جاتىر.
— ال، نەگە قايتادان كومباينعا شىقپايسىڭ؟
— مەنى باس ينجەنەر شىعارمايدى. كومباين بۇزىلماي تۇرمايدى. ونى تەز جوندەيتىن قول كەرەك. مەن سولاردىڭ ءتاۋىبىمىن، تامىرىن ۇستاپ، كەسەلىن ءدال تابامىن. كومباين توقتاماۋ كەرەك.
— ە-ە-ە، ءتاۋىپ ەكەنسىڭ عوي، — ەركەكتىڭ دەنەسىنە جۇمىر بوكسەسىن ءبىر تيگىزىپ قويدى.
— مەن دە سول سەن ايتقان تاماشانى كورگىم كەلەدى. كومباينعا شىقسام قايتەدى. ءتاۋىبىم قاسىمدا.
— ماقۇل. — بويى بالبىراعان ەركەك سوزدەن جاڭىلىپ، سەرتتەن تايار ەمەس. — باس ينجەنەرگە ايتايىن، ەندى ءوزىم ەمەس، قاتىنىم كومباين ايدايدى دەپ.
— ايتاسىڭ با؟
— ايتپاعاندا. ءتاۋىبىڭ قاسىڭدا.
قاتيرا تاعى دا كورپەنى ىسىرىپ تاستاپ، كۇيەۋىنىڭ كوكىرەگىنە بەتىن باستى. بۇگىنگى قۇلشىنىسى وزگەشە، ايەلدىك قۇمارلىق پەن ىنتازار كوڭىلدەن ىتقىعان ءناپسى بار.
— قىزۋىڭ موتورداي عوي، — دەدى ءومىرى موتور جوندەپ، بولت پەن گايكا بۇراعان قالتاي ايەلىنىڭ دەمىنە تۇنشىعىپ.
— موتوردان كەم ەمەسپىز، — دەپ سويلەپ جاتىر.
قويۋ ءتۇن بارىنە كۋا.
اۋىزعى بولمەدەگى كەيۋانا دا كۇبىر-سىبىرعا قۇلاق ءتۇرىپ، ءسوز اڭدىپ اۋرە. قالتايدان تۇسكەن ۇرىق ىڭگالاپ، سىرتقا شىقسا دەپ جانۇشىرىپ جاتىر.
***
وڭ اياعىمەن اتتاعان ەسىكتەن شىعا بەرگەندە ءونبويى ءدىر ەتىپ، ءبىر كۇش قاپسىرىپ كىلت كەرى بۇرىپ، تابالدىرىقتان سول اياعىمەن اتتادى. قاسىندا ەشكىم جوق. ەنەسى قورا جاقتا ءجۇر، قالتاي تاڭ اتپاي شەبەرحاناعا كەتكەن. ۇيدەن شىققان بەتتە باياعى ءوزى سۇيرەتكەن تەلەجكەگە ءمىندى. ونى ءقازىر تۇرسىنباي دەگەن ءتۇبىت مۇرت سۇيرەتىپ ءجۇر.
باس-اياعى ءبىر-اق ساعات ءوتتى. كومباينىن پار ەتكىزىپ، ەگىسكە سالدى. اينالا ساپ-سارى ەگىن، وسىنى ورىپ بىتىرسە، كەلەسى كۇرىششىنىڭ ەگىنىنە وراق سالادى. «نەشە بۋنكەر استىق شىعار ەكەن؟ ءار بۋنكەر تولعانشا كۇرىششى دە جانىن شۇبەرەككە تۇيەدى. جاز بويى توككەن تەرى عوي، مەن ونى توكپەي-شاشپاي جيناپ بەرۋىم كەرەك». باسىنداعى ورامالىن شەشىپ، اۋزىن تۇمشالادى. الا جازداي كۇرىش ساباعى بويىنا جيناعان شاڭ-توزاڭ كومبايننىڭ ءتىسى تيگەندە بۇرقىراپ اسپانعا كوتەرىلەدى ەكەن. كوزى جايناپ وتىرىپ كۇشەيتكىشتى باسقان قاتيرا تىنىس الا الماي ورامالمەن اۋزىن بۋعاسىن عانا ءسال جەڭىلدەيىن دەدى. «وسى ەركەكتەر كابەڭكەسى بار كومبايندى نەگە ويلاپ تاپپايدى ەكەن. قالتايعا ايتايىنشى...». قولى رولدە، تەجەگىشتى ءالى ءبىر باسقان جوق. كەدىر-بۇدىرى جوق اتىزدى ايماقتا دالا كەمەسى ءبىرقالىپتى قارقىنمەن ءجۇرىپ كەلەدى. الدىنداعى شىر اينالعان قوماعاي پودبورششيك مايىسىپ تۇرعان كۇرىش ساباقتارىن اساپ-اساپ الىپ، اشقاراقتانا جۇتادى. ونىڭ ءبارى اپ-ساتتە ساباعىنان ايىرىلىپ، بۋنكەرگە باداناداي ءدان بوپ قۇيىلىپ جاتىر. انەبىر كومباين تۇرىپ قالدى. «تەحپوموشش» ماشينەسى مەن باس ينجەنەردىڭ سۇلباسى كورىندى. «قۇداي بىلەدى، قالتاي دا سول جەردە جۇرگەن شىعار، ونسىز تەمىردىڭ جاماۋى جامالا ما؟ جۇرت «سكورىي پوموشش» دەپ مازاقتايدى ەكەن. كۇلسىن، مازاقتاسىن، وزدەرىڭ قالتايداي بوپ الىڭدار». قاتيرا ءتاتتى ويعا شومىپ وتىرىپ ءتۇس بولعانىن دا بىلمەي قالدى. اناۋ توبەسى شوشايىپ تۇرعان كيىز ءۇي — دالا قوسىندا ساعات 1-دە ءبارى تۇستىك ىشۋگە جينالادى، 2-دە رولگە قايتا وتىرادى. سارى ەگىس سولبىراپ جۇرۋگە كونبەيدى. «مەندەي التىن ءداندى ءراسۋا قىلماڭدار» دەپ، سىر مارجانى اتانعان سارى ساباق كۇرىش سويلەپ تۇرعانداي ەستىلدى قاتيرانىڭ قۇلاعىنا. «ەگىس بىتكەنشە سەن تاعىپ ءجۇر» دەپ بەرگەن قالتايدىڭ ساعاتىنا قارادى. قىزىل ءتىل 1250-گە كەپ تۇر ەكەن. «ۋاقتىلى بارىپ، ۋاقتىلى قايتۋ كەرەك». تەجەگىشتى باسىپ، توبەگە شىعىپ، بۋنكەرگە قارادى. ءدان كەنەرەسىنەن كەلىپ تولىپ تۇر. اناداي جەردەن استىق تاسىپ جۇرگەن سولدات ماشينەسىنىڭ توبەسى كورىندى. كەلدى دە، كومباينمەن قاتارلاسىپ تۇرا قالدى.
— بار ما؟ — دەدى سولدات ۆاسيا ورىسشالاپ.
— بار. تولىپ تۇر.
— بار بولسا، قوراپتى تولتىرىپ قويىڭىز. مەن وبەد ءىشىپ كەلەم دە، ءجۇرىپ كەتەم.
قاتيرا دەرەۋ بۋنكەردى ىسكە قوستى. سولدات ماشينەسىنىڭ قورابىنا سارى ءدان ساۋىلداپ قۇيىلا باستادى. جارتى قوراپقا دا جەتىپ قالدى. قاتيرا ساۋىلداعان ءداندى كورىپ بالاشا قۋاندى. كومباينى باسقالاردىكىندەي توقتاپ قالماعانىنا ماقتانىپ تا تۇر. «جۇرت «ءتاۋىبى قاسىندا عوي، تۇنىمەن ۇشكىرگەن ادامدىكى نەگە توقتاسىن» دەپ ايتىپ دا جۇرگەن شىعار». ەڭ ءبىرىنشى رەت قالتايدىڭ بەلەسەبەدىن سۇراپ اپ تەپكەندە جالپ ەتىپ قۇلاعانى دا كوز الدىنان زۋ ەتىپ وتە شىقتى. ءبىر كەرەمەت ءتۇس كورگەندەي بوپ اينالاسىنا راحاتتانا كوز سالىپ تۇرعاندا بۋنكەردىڭ ماشينە قورابىنا ءدان ساۋلاتقان وڭەشى تىم-تىرىس بوپ، تەك ۇشىنداعى كەنەپ بۇلك-بۇلك ەتىپ جىبىرلاپ قالدى. قوراپ ءالى تولماي تۇر. ءۇڭىلىپ بۋنكەرگە قارادى. ءدان ايداعىش زىرىلداۋىق تەمىر قاقالىپ-شاشالىپ ءدان جۇرمەي تۇر. «بۇعان نە بولدى؟ كۇرىش ساباعى تۇرىپ قالدى ما ەكەن؟ ماشينەنىڭ تۇرىسى اناۋ. ءقازىر ۆاسيا كەلەدى دە، «دايىن با؟» دەيدى ورىسشالاپ. سوندا نە دەيمىن. ءوزىم دە تۇستىككە بارۋىم كەرەك. اشەيىندە شىر اينالعان جالاڭداعان تەمىر شنەك ءۇن-تۇنسىز بۇقتى دا قالدى. نە بولدى بۇعان؟» كوكىرەگى تىزىلداپ كەتتى. اياعىن كوتەرىپ، كەرزى ەتىكتىڭ تۇمسىعىمەن بۇعىپ جاتقان تەمىردى ءتۇرتىپ قاپ ەدى، ءبىر رەت قاقالىپ-شاشالدى دا، ەتىك تۇمسىعىن جىبەرمەي قاقشىپ قاپ ءمۇجي باستادى. قوماعاي شنەكتىڭ وڭەشىنە كەپتەلگەن كۇرىش ساباعى مەن ءشوپ-شالام ءارى كەتىپ، ءبۇدىرلى تەمىر كەرزى ەتىكتىڭ تۇمسىعىن دا شىر اينالىپ شايناي باستادى. اسىپ-ساسقان قاتيرا اياعىن تارتىپ الا المادى، شىر اينالعان تەمىر كەرزى ەتىكتىڭ تۇمسىعىن تىپ-تيپىل عىپ باشايىن ءمۇجي باستاعاندا «ويباي!» دەپ جان داۋسى شىقتى. ءبىر قاراسا، قان ارالاس سارى ءدان تومەن قاراي ساۋلاپ بارادى. «قالتاي!» دەپ شىڭعىردى. بۋنكەردەگى ءدان تاۋسىلۋعا اينالدى، شىر اينالعان تەمىر كەرزى ەتىكتى توبىققا دەيىن جالمادى. اۋزىن تۇمشالاعان قارا ورامالدى جۇلىپ اپ دالا قوسىنا قاراي بۇلعادى. ەشكىم جوق. جۇرت ىستىق ءىشىپ، دەمدەرىن الىپ، اس تاماقتان وتكەن ءتاۋىر شاق ەدى. «قالتايدىڭ دا قاراسى كورىنبەدى-اۋ» دەپ بۋنكەرگە سۇيەنگەن كۇيى تالىقسىپ تۇرىپ قالدى. بۋنكەر ءىشى قىزىلالا قانعا مالىنىپ، ءتۇيىر-تۇيىر ءدان تۇيىرشىكتەرى قىپ-قىزىل بوپ جىلتىراپ جاتىر.
تاماعىن ءىشىپ، كومباينعا اسىققان سولدات ۆاسيا بۋنكەردىڭ جاقتاۋىنا اسىلىپ، قولىنا ورامال ۇستاپ تۇرعان قاتيرانى كورىپ، سولاي قاراي جۇگىرە جونەلدى. نە ىستەرىن بىلمەي كومبايندى ءبىر اينالىپ شىقتى. سوسىن وز-وزىنە كەلىپ، موتوردى ءوشىردى. قوسقا جۇگىرىپ كەپ كورگەنىن ايتتى. ءبارى ابىگەرگە ءتۇستى. ەندى توبىققا دەيىن جەلىنگەن سيراقتى كوزدەي بوپ قادالىپ تۇرعان دوڭگەلەك تەمىردەن قالاي اجىراتىپ الىپ شىعۋ كەرەك؟ ول تەك سۆاركامەن تەمىر تۇيىندەيتىن قالتايدىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ءبارى جابىلىپ ىزدەپ، ءبىر كۇرىشتىكتەن قالتايدى تاۋىپ اكەلدى. ايەلىن كورگەندە «وي، جانىم-اي!» دەپ داۋسىن شىعارىپ، قولدى-اياققا تۇرماي موتوردى ىسكە قوسىپ، وت شاشىراتىپ، جىڭىشكە تەمىردى كەسكىلەۋگە كىرىستى. ءبىر ساعات بىجىلداتىپ وتىرىپ قاتيرانىڭ اياعىن تەمىردەن اجىراتىپ الدى. توبىققا دەيىن كەسىلىپ، شولتاڭ ەتە قالعان ايەلىنىڭ اياعىن كاستومىن شەشىپ اپ وراپ، ءدان تولى ۆاسيانىڭ ماشينەسىنىڭ قورابىنا شىقتى. الدىنا الىپ وتىرىپ، اۋدان ورتالىعىنداعى اۋرۋحاناعا تارتتى. ءالسىن-السىن «تەز ايدا، ۆاسيا، تەزىرەك!» دەپ ايقايلادى. - ونسىز دا قان كوپ كەتتى، تەزىرەك، ۆاسيا، تەزىرەك!» قاتيرا ەسەڭگىرەي باستادى. «بەلەسەبەد تەبۋدى ۇيرەتتىڭ عوي، قالتاي، ەندى تراكتور ايداۋدى ۇيرەتەسىڭ، سوسىن كومباين...» دەپ قايتالاي بەردى. قالتاي ءبىر بۇلقىنىپ، كويلەگىن شەشىپ اپ، قانى شىلقىعان كاستومدى لاقتىرىپ تاستاپ، جارانى كويلەكپەن ورادى. «كومباين، كومباين دەپ قويماپ ەدىڭ، قان تارتىپ تۇر ەكەن عوي». سارى ءداننىڭ ۇستىندە كىندىگىنە دەيىن جاپ-جالاڭاش وتىرعان جىگىت ايەلىنە قاراپ داۋىسىن شىعارماي كۇبىرلەدى. «اياعى قۇرسىن، جانىڭ قالسا بولدى» دەپ كەمسەڭ-كەمسەڭ ەتتى.
***
وڭ اياعىن ءسال سىلتي باسىپ، تابالدىرىقتان تەمىر اياقپەن اتتادى.
— ءوز اياعىممەن كەتىپ، تەمىر اياقپەن كەلدىم، — دەپ كۇلىمسىرەگەنمەن كوڭىلىنە قوناقتاعان كىربىڭ بار. ون ەكى مۇشەسىنىڭ ءبىر مۇشەسىن دالاعا تاستاپ كەلگەن ۇرعاشى بىلدىرتپەۋگە تىرىسقانمەن «باسقالاردان كەممىن» دەگەن ءسوز كوزىنەن وقىلىپ تۇر.
— جانىڭنىڭ قالعانىنا شۇكىر دە. دوعدىر تەمىر اياق ساپ بەردى. قالتايدىڭ اكەسى ءبىر اياعىن سوعىسقا بەرىپ، ءومىر بويى بالداق سۇيەنىپ شويقاڭداپ ءجۇردى عوي. — ەنەسى ەلپەلەڭدەپ الدىنان شىقتى.
— اقساقتىڭ ءبارىن ءبىر جەرگە جيناعان ەكەن دە.
ەنەسى ەزۋ تارتتى.
— وسىلاي دەمەسەڭ، قالتايدىڭ قاتىنى بولاسىڭ با... ءقازىر سورپا قايناتا قويايىن. ءبالنيستىڭ سۋ-سورپاسىنان ابدەن زارەزاپ بولعان شىعارسىڭ، — دەي بەرگەندە، كەلىنى شويقانداپ ءجۇرىپ ىسكە كىرىسىپ كەتتى.
— اپا، وتىرىڭىز. اياعىم اقساق بولعانمەن قولىم ساۋ. وتىرىڭىز. — ءسال سىلتي باسىپ ءجۇرىپ، قازاندى قايناتىپ، ساماۋىرعا شوق سالدى.
— قالتاي دا ءوزىڭ جوقتا تۇشىركەنىپ ءشاي ىشپەدى، — دەگەن كەزدە داستارحان باسىنداعى ەكەۋدىڭ ءبىرى — قاتيرا تومەن قارادى. سول اياعى تىزەدەن بۇگۋلى، وڭ اياعى قاقايىپ تىگىنەن جاتىر. اياقتىڭ ۇشىنداعى جەر باسىپ جۇرەر تەمىر كوزدەي بوپ دوڭگەلەنىپ تۇر. «قالتاي تەمىر اياعىمدى كورگەندە قايتەر ەكەن؟» دەگەن وي جون ارقاسىن تاعى ءبىر تىز ەتكىزگەندە الدىر-سالدىر باسىپ ءوزى كىرىپ كەلدى. سول اياعى بۇگىلىپ، وڭ اياعى قاقايىپ قاتيرا وتىر. «الماتىعا شىعارىپ سالعاندا بالداق سۇيەنىپ كەتىپ ەدى، ەندى ەكى اياعىن تەڭ باسىپ، اپاما ءشاي قۇيىپ بەرىپ وتىر. ءتاۋبا، ءتاۋبا، اللانىڭ مۇنىسىنا دا ءتاۋبا!» دەپ كوز قيىعى تەمىر اياقتىڭ ۇشىنداعى ويماقتاي تەمىردى ءبىر جالاپ ءوتىپ، قاسىنا قونجيا بەرە «قۇي، ءشايىڭدى» دەدى ىرجيىپ. جۇبايى قوساعىنىڭ جىرتيعان كوزىنەن اق كوڭىلدى كوردى. كوردى دە، كوزىنەن جاس ىرشىپ، كەمسەڭدەپ كەتتى.
— قۋانىپ وتىر عوي، جانىم! قۇدايدىڭ قاراسقانى عوي، — دەپ ەنەسى جۋىپ-شايا باستادى.
— ءيا، قۋانىپ وتىرمىن، — دەدى قاتيرا. — اربامەن جۇرەتىن مۇگەدەك بوپ قالسام قايتەر ەدىم. — قولى دىرىلدەپ، ءشاي كەسەنى ساۋساق ۇشىمەن قالتايعا ۇسىنا بەردى.
قالتاي بولسا ەشقاشان قاتيرانىڭ كەمسەڭدەگەنىن كورمەپتى، كورشى تۇرعالى بالا بوپ داۋىس شىعارعانىن ەستىمەپتى.
— بوسقا بوساما. اياعىڭ بولسا اۋىر، — دەپ ەنەسى اۋزى-اۋزىنا جۇقپاي وتىر.
قالتاي داستارحان باسىنان تۇرا بەرگەندە قاتيرا دا قوزعالاقتاپ قالدى. ءسال تۇرىلگەن ەتەگىنەن تىزەگە از-كەم جەتپەي قالعان قىپ-قىزىل تەمىر اياقتى كوردى. جۋان سانى توقپاقتاي تىزەگە كەپ توقتاپ، سىپ-سيدام تەمىر اياققا جالعاسىپ جاتىر. ايەلىنىڭ بەتىنە قاراپ ەدى، قىز كەزىندەگىدەي ەكى كوزى وتتاي جانىپ، سۇلۋ ءجۇزى الابۇرتا باستاپتى.
قالتاي تەمەكى شەگىپ كەپ داستارحانعا قايتا وتىردى. الماتىعا تەمىر اياق سالدىرۋعا جۇبايىن شىعارىپ سالعاندا قوڭىر كۇز ەدى، قىس تا بەل ورتاعا جەتىپ قالدى. قايتا وتىرعانمەن قالتايعا ءشاي باتپادى.
كۇننىڭ باتۋىن كۇتتى.
ءتۇن دە بولدى.
— پويىزدا ۇستىنگى ورىنعا جاتتىم، — دەدى قاتيرا كورپە جامىلا بەرگەندە.
— نەگە؟ ۇستىنە قالاي شىقتىڭ؟
— تۇندە تەمىر اياعىمدى شەشىپ تاستاۋىم كەرەك. تومەندەگى كىسىلەردەن قىسىلدىم، — دەپ تەمىر اياقتى بەكىتكەن مايدا تەگەرشەكتەردى اعىتا باستاعاندا كۇيەۋى توڭكەرىلىپ ءتۇستى.
— ماعان اياعىڭ ەمەس، ءوزىڭ كەرەكسىڭ...
تەمىر اياقتى تەمىر جونعان كونتاقا الاقانىمەن سيپادى. تەمىر سياقتى ەمەس، جىپ-جىلى.
***
قاتيرا جينالىستان جابىرقاپ قايتتى. بارماي-اق قويايىن دەپ ەدى، اۋداندىق كومسومول ۇيىمىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى ءسانيپا-اق جانىن قويمادى. «ءسىزسىز جينالىس وتپەيدى، ءسىزدى كۇتىپ وتىر، بۇل جاستاردىڭ بولاشاعىنا ارنالعان جينالىس، رايكوم ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ ءوزى قاتىسادى، وبلىستان ادامدار كەلەدى» دەپ تۇرىپ الدى. قۇداشالىعى دا بار ەدى، ول جاعىن دا ويلاپ، سىلتي باسىپ، اۋداندىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ ەسىگىنەن اتتاي بەردى. قاتيرانىڭ بويىنا بالا بىتكەن. قوس قولىن ءسال تومپيىپ كەلە جاتقان ىشىنە ايقاستىرا قويىپ، كەڭ زالعا كىرگەن بەتتە جالتاقتاپ تۇرىپ قالدى. «ەرلىك تاۋىنا تۋ تىگەمىز!» «ءبىز ەڭبەكتى باعىندىرامىز!» دەپ ۇران جازىلعان زالدا قالاعان جەرىنە وتىرا سالدى. قۇداشا قىز تانىمايتىن ادامداي زىر قاعىپ ءجۇر. «ەڭبەكتەگى جانقيارلىق ەرلىگى ءۇشىن» دەگەن جارلىقپەن العان لەنين وردەنىن قالتاي ايتقاسىن تاعىپ اپ ەدى، قاباعىن ءتۇيىپ، كەۋدەسىندە كۇن كوسەمنىڭ بەينەسى تۇر. بۇعان دەيىن تالاي جيىنعا قاتىستى، جاستارمەن دە كەزدەسۋ كوپ بولدى. ءبارى دە «ءبىز قاتيرا اپامىزداي بولامىز، تراكتوردى تىزگىندەپ، ەڭبەك اسۋلارىن باعىندىرامىز» دەپ تاقپاق ايتقانداي ءبىر مۇدىرمەيدى-اۋ، شىركىندەر. بۇرىنعى ءبىرىنشى حاتشى كورگەن جەردە حال-جاعدايىن سۇراپ، «اماندىق بولسا تراكتورعا قايتا شىعاسىڭ» دەپ ارقاسىنان قاعىپ قوياتىن. قايتا قۇرۋ دەگەن ناۋقان كەلگەلى مىنا ءبىرىنشى باسشىنىڭ ءتىلى ۋداي، ءسوزى تۇسىنىكسىز.
— جينالىس تاقىرىبى — ماماندىق تاڭداۋ، جاستاردى ەڭبەككە باۋلۋ، — دەپ باستادى بۇگىنگى ءسوزىن اۋداننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇرىن ەشتەڭە ىستەلمەگەن، بۇرىنعىنىڭ ءبارى جالعان، ءبارىن جاڭاشا باستاپ، قايتا قۇرۋىمىز كەرەك، — دەيدى. «بۇرىن ءوزى قايدا ءجۇردى ەكەن؟» قاتيرانىڭ كۇلكىسى كەلدى. ءسوز بەرە قالسا، تىك مىنەزىنە سالىپ، ءتىلىپ تۇسكىسى كەپ وتىر. سول ءسات الگى تاعى دا ءسوزىن جالعاستىردى.
— «ەڭبەكتىڭ مەرەسيەۆى» دەپ باعالانىپ جۇرگەن جاندار بار ارامىزدا. مەرەسيەۆ سوعىس كوردى. بۇلار نە كوردى؟ كومباين بۋنكەرىن اياعىمەن تۇرتكىلەپ ويناپ تۇرىپ، «ەڭبەكتىڭ مەرەسيەۆى» بوپ شىعا كەلدى. ءقازىر كەۋدەسىنە كۇن كوسەمنىڭ بەينەسىن تاعىپ جۇرەدى، — دەپ كوپشىلىككە موينىن سوزا قارادى.
زال سىلتىدەي تىندى. بىرەۋلەر بۇرىلىپ، قاتيرانىڭ بەتىنە قارادى، بىرەۋلەردى كۇلكى قىسىپ وتىر. قاتيرا ورنىنان شالت تۇردى دا، شىعار ەسىككە بەتتەدى. ەدەندى تىق-تىق ۇرعان تەمىر اياقتىڭ دىبىسى وزىمەن بىرگە كەتىپ بارا جاتتى.
بايانداما دا كىلت ءۇزىلدى.
ىلكى ساتتە مادەنيەت ءۇيىنىڭ ەسىگى تارس جابىلىپ، قاتيرا ءۇش شاقىرىم جولعا جاياۋ تارتتى. «وسىدان قول-اياعىمدى امان-ەسەن باۋىرىما السام... تراكتورعا قايتا شىعام. بالاعا اپام قارايدى. كورەسىڭ سوندا كىم ەكەنىمدى». كوكىرەگىن كۇيىنىش پەن ىزا بۋىپ كەلەدى. قالتايدى كورىپ، تىلدەسكەنشە اسىقتى. ىزا بۋعان كوڭىلىن جايىپ سالعانشا تاعاتى قالمادى. تەمىر اياعىن جىلدام الىپ، قيىرشىق تاس جولدا شىقىر-شىقىر دىبىس شىعىپ، ۇگىتىلگەن تاستار جان-جاققا ۇشىپ جاتىر.
كەنەت قۇرساعى تومەن تارتا باستادى. ءىشىن باسىپ تۇرىپ قالدى. بۇرىلىپ ارتىنا قارادى، كەلە جاتقان قارا-قۇرا كورىنبەيدى. «مىناۋ شىنىمەن تولعاق پا؟» جان-دۇنيەسى وزىنە باعىنباي الاشاپقىن بوپ كەتتى. ءىشىن باسقان كۇيى جول جيەگىنە شوقيىپ وتىرا قالدى. تۇلابويى تومەن تارتىپ، جان داۋىسى شىقتى. ءبىر ماشينە باپىلداپ كەلىپ، شوپىرى بۇكشيىپ وتىرعان قاتيرانى تانىپ، كابەڭكەگە سالىپ اپ ۇيىنە اكەلگەندە، تابالدىرىقتان تەمىر اياعىمەن اتتاي بەرە ىشقىنىپ، شىڭعىرىپ جىبەردى.
— قالتاي!
ول قورا جاقتا تەمەكىسىن شەگىپ، جەر تىرمالاپ ءجۇر ەدى. ءبىر مەزەت ونىڭ كوز الدىنا البا-جۇلبا كيىنگەن بىرەۋ ەلەس بەردى. قارلىعىڭقى داۋسىمەن ەكپىندەپ سويلەپ كەلەدى. «مىناۋ نە دەپ كەلەدى؟» قالتاي تىرما سابىن ۇستاپ قالت تۇرا قالدى.
— ۇل ما، قىز با؟ — ەسەڭگىرەگەن قالتاي البا-جۇلبا بەينەگە قارسى ءجۇردى.
— ۇل، ۇلدى بولدىڭ. ءبىراق... ءبىراق... قاتيرادان ايىرىلىپ قالدىق. — كورشى ءمارىپ ديۋانا ساقالىن تارامداپ سويلەپ كەلەدى.
جەدەل جاردەممەن كەلگەن مەدبيكە قىزدىڭ ۇستىندەگى اق جەلەڭ ەسىك الدىندا اعاراڭ ەتە قالدى.
قالتاي تارام-تارام تىرما سابىنا سۇيەنىپ سۇلىق تۇر. جۇرەگى سوقسا دا كوز الدى كومەسكى. ىلكى ساتتە تىرمانى لاقتىرىپ تاستاپ، شەشەسىنىڭ قاسىنا كەپ تونە سويلەدى.
— كەتەردە نە دەپ ەدى؟!
شەشەسى سولقىلداپ قويا بەردى.
— «تەمىر اياعىم، قوش!» دەدى عوي...
قالتاي بۇك ءتۇسىپ بۇرىلىپ كەتتى.
***
ءمايىتتى جۋۋشىلار ءولى دەنەنىڭ تەمىر اياعىن ىزدەدى. قالتايدان سۇراپ ەدى، قاسارىسىپ تۇرىپ الدى.
— اناۋ تۇر، — دەدى بۇرىشتا تىگىنەن تۇرعان تەمىر اياقتى كورسەتىپ.
— ول دا ون ەكى مۇشەنىڭ ءبىر مۇشەسى. جۋىلىپ، جەر استىنا بەرىلۋى كەرەك، — دەدى سۇيەككە كىرگەن كەكسە ايەل.
— ءبىر مۇشە بەرىلمەيدى.
— ەڭ بولماسا، اق شۇبەرەكپەن جاۋىپ قويساڭشى، — دەدى ءتومىلجىتىپ ورامال تارتقان ايەل ەركەكتىڭ سۇسىنان سەسكەنىپ.
اۋداندىق كومسومول ۇيىمى قارالى جيىن وتكىزىپ، ساليۋت اتامىز دەپ ەدى، ءمايىت يەسى قارسىلىق ءبىلدىردى.
— ارتىق ءسوز، ارتىق ارەكەتتىڭ كەرەگى جوق. قارا جەر قوينىنا ىڭ-شىڭسىز كەتسىن، — دەپ قىسقا قايىردى.
جانازادا تۇرعان جۇرتقا اۋىل مولداسى از-كەم لۇعات ايتتى.
— مۇسىلمان بالاسى و دۇنيەگە اتتاناردا جانسىز زاتتارمەن دە ارىزداسقان. ماسەلەڭكي، ناسىبايشى شاقشاسىمەن، دومبىراشى قالاعىمەن، ۇستا كورىگىمەن ارىزداسقان. مۇسىلمان قىزى قاتيرا ون ەكى مۇشەسىنىڭ ءبىر مۇشەسى — تەمىر اياعىمەن باقۇلداسىپتى. بۇل دا مۇسىلمان پەندەسىنىڭ العىرلىعى، — دەگەندە، «ول ايداعان كومباينىمەن، تەپكەن بەلەسەبەدىمەن دە قوشتاستى عوي» دەپ قالتايدىڭ ءىشى قانجىلادى.
سۇيەكشىلەر ءمايىتتى جەر قوينىنا بەرىپ كەلگەندە وكسىمەگەن ادام قالمادى. جارىق دۇنيەگە شىققان ەر بالا دا ىڭگالاپ، داۋىس شىعاردى. ءدامى قىشقىل رەزەڭكە ەمىزىكتى اۋزىنان شىعارىپ تاستاپ، باسىن الىپ قاشا بەردى. جەتپىستەن اسىپ، كوكىرەگى سالبىراعان قالتايدىڭ شەشەسى ەمشەگىن اۋزىنا سالعاندا انا ءسۇتىن تاتىپ كورمەگەن شارانا كەۋىپ قالعان كەۋدەنى قىلق-قىلق سورىپ، سابيلىك راحاتقا كەنەلدى. وسىنى كورىپ تە كەمسەڭدەپ قالعاندار بولدى.
قالتاي قوساعىنىڭ جەتىسىن بەرمەي-اق توپ-تولىق دەنەسى تارالىپ، جاعى سوپايىپ شىعا كەلدى. شارانا قىڭقىلداپ، الدىنا العان اجەسىنىڭ ومىراۋىنا جابىستى. اكەسى تورگى ۇيگە وزىپ، قولىن جەلكەسىنە تاراقتاپ اپ، ايقىش-ۇيقىش قيالعا شومىپ جاتىر. كونە شيفونەر ۇستىندە قىزىل ماساتىعا قاداۋلى لەنين وردەنى وزىنە سۇقتانا قاراپ تۇرعانداي كورىندى. كۇن كوسەمنىڭ ءتۇسى سۋىق. «قاتيرا جوقتا كۇن كوسەم ماعان نە كەرەك. اۋزىمەن وراق ورعان وڭكەي كوسەمدەر...» ۇشىپ تۇرىپ، ماساتى ابدىرەنى تەرىس بۇرىپ، لەنين وردەنىن ءارى قاراتىپ قويدى. كوزىمەن توبەنى شولدى. قاتيرا كەلگەلى اعارىپ قالعان قابىرعا مەن ءۇي توبەسى قارا قوشقىل تارتا باستاپتى. كوزى بۇرىشقا ءتۇستى. تەمىر اياق سول كۇيى تىگىنەن تۇر. اتىلىپ بارىپ، قىزعىلت بوياۋ جاعىلعان تەمىر اياقتى قولىنا الىپ، قاسىنا قويدى. الاقانىمەن ارلى-بەرلى سيپالاپ، تۇتاسىپ تۇرىپ قالعان شاڭىن ءسۇرتتى. «وسى مەن قاتيرانىڭ دەنەسىن ءومىرى ءبىر سيپادىم با ەكەن؟ ءىشىپ كەلگەندە تەمىر اياعىن اعىتىپ تاستاۋعا دا ۇلگەرتپەي باس سالۋشى ەدىم. پروتەز سالدىرىپ كەلگەن كۇنى تەمىر اياققا ساۋساق تيگىزگەنىم ەسىمدە. ال ەندى، سيپا تەمىر اياقتى». ەركەك ءوز-وزىن سوكتى، وتكەنگە كىنا ارتتى. قاتيرا ون التىعا تولار-تولماستا ءوزىنىڭ بەلەسەبەدىنەن ەتەگى ءتۇرىلىپ قۇلاپ جاتقاندا كورگەن جۇپ-جۋان سانى مەن توق بالتىرى كوز الدىنان كولەڭدەپ ءوتتى. «قىسىق بولعانمەن مەنىڭ كوزىم جامان. كوزىمنىڭ ىشىندە كوز بار. شەشەم «بالدارعا تۇكىرىپ ءجۇرشى» دەيدى. تۇماۋ تيگەن بالاعا تۋرا قاراپ ءبىر تۇكىرسە، سەن كور، مەن كور جازىلىپ كەتەدى. سوندا قاتيرانىڭ اياعىنا كوزىم تۇسكەندە قاتتى تاڭقالدىم. ءومىرى اياق كورمەگەن سورلى» دەپ كۇيىندى. يەگى ءدىر-دىر ەتىپ، ءبىر بۇرىشتا تىك تۇرعان كۇيى ەدەنى جوق توقال تامنىڭ بار سىزىن بويىنا ءسىڭىرىپ العان سۇپ-سۋىق تەمىر اياقتى ارلى-بەرلى سيپالاي بەردى. اۋىزعى ۇيدەن شارانا قىڭقىلدادى. «اپام بار عوي. ەندى ۇشەۋمىز وسى ۇيدە قالعان. تەمىر اياق تورتەۋمىز...» قالتايدىڭ كوز جاسى تەمىر اياققا تامىپ كەتتى.
You Might Also Like
-
بۇرىنعى دىر-دۋى مول، كوڭىلدى ورتادان ءبىر جولا باس تارتىپ، بازار ماڭىنداعى ەسكى جاتاقحانالاردىڭ بىرىنە كوشىپ كەلدىم. وسى كۇنگە دەيىنگى جيناعان دۇنيەلەرىمنىڭ ۇشتەن ەكىسى كىتاپ ەكەن، كوشىپ كەلە ساپ، ت...
-
كوللەدج شەڭبەرىندە ءبىلىم الۋ ەرتە كاسىبي ءوزىن جەتىلدىرۋگە، ماماندىق يگەرۋگە، جۇمىس ورنىنا ورنالاسۋعا جانە ارى قاراي وقۋدى جالعاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. كوللەدج مەملەكەت الدىنداعى باستى الەۋمەتتىك-...
