InfoHub Logo

حالىق تاۋەلسىزدىگىنىڭ ەڭ باستى بەلگىسى - ونىڭ انا ءتىلى، ۇلتتىق مادەنيەتى. ءوزىنىڭ انا ءتىلى، ۇلتتىق مادەنيەتى جوق ەل ءوز الدىنا مەملەكەت بولىپ ءومىر سۇرە المايدى. دۇنيەدەگى بارلىق حالىق تاۋەلسىزدىككە ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىن، مادەنيەتىن، انا ءتىلىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ۇمتىلادى. سوندىقتان، كەز-كەلگەن مەملەكەت ءوزىنىڭ اۋماقتىق ءسالت-داستۇرىن، انا ءتىلىن ەرەكشە قورعايدى.

قازاق ءتىلى – باتىس تۇركى ءتىلىنىڭ قىپشاق تارماعىنا جاتادى. بۇل تارماققا كىرەتىن تىلدەر – قاراقالپاق، نوعاي، تاتار، باشقۇرت، قىرعىز، قىرىم تاتارى، قارايشاي، بالقار، قۇمىق جانە تاعى باسقا تىلدەر. قازاق ءتىلى - وزىندىك ادەبي، عىلىمي جانە ساياسي جازۋ نورماسى قالىپتاسقان باي ءتىل. قازاق ءتىلىنىڭ  تاريحى ءارتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردى باستان كەشكەن قازاق حالقىنىڭ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى.   ونىڭ قالىپتاسۋعا بەت الۋى ءحى-حىى عاسىرلارداعى تۇرىك قاعاناتىنىڭ پايدا بولۋ كەزەڭىنەن باستالىپ،  ءحۇ عاسىرداعى قازاق حاندىعى تۇسىندا ابدەن قالىپتاسىپ بولعان ەدى. باسقا تۇركى تىلدەرىمەن سالىستىرعاندا، سوزدىك قورى جونىنەن، قازاق ءتىلى – ەجەلگى تازا قالپىن تۇتاس ساقتاپ كەلە جاتقان تىلدەردىڭ ءبىرى. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، قازاق ءتىلىنىڭ اۋىز ادەبيەتى جانە جازبا ادەبيەتى سياقتى ەكى قاينار كوزى بار. قالىپتاسۋدىڭ بارلىق ساتىلارىن باستان كەشىرگەن انا ءتىلىمىز – مەيلىنشە جەتىلگەن ۇلتتىق ءتىل.      قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قۇرامى وتە باي، وعان 67 مىڭ تىزىمدىك ءسوز، 24،5 مىڭ فرازەولوگيالىق تىركەس – بارلىعى 91،5 مىڭ لەكسيكالىق بىرلىك كىرگەن ءبىر عانا ون تومدىق "قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى” كۋا بولا الادى. قازاق ءتىلى تۇركى تىلدەرىنىڭ (سولتۇستىك-شىعىس ارەال) قىپشاق توبىنا كىرەدى (تاتار،باشقۇرت، قاراشاي-بالقار، قۇمىق،  قىرىم-تاتار، قاراقالپاق، نوعاي) جانە ول، اسىرەسە، نوعاي، قاراقالپاق تىلدەرىنە جاقىن بولىپ تابىلادى.   قازاق ءتىلى ەڭ كونە باستاۋىن ءار كەزدەگى ەجەلگى تۇرىك جازۋلارى ەسكەرتكىشتەرىنەن: تالاس-ورحون-ەنيسەي جازۋلارى (5-8 ع.ع.)، ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ "ءقۇتادعۋ بىلىك” ەڭبەگى، ماحمۇت ءقاشقاريدىڭ "ديۋاني لۇعاتات تۇرىك” ەڭبەگى ، احمەت يۇگىنەكيدىڭ "ھيبات ۇل ھاقايىق” ەڭبەگى، قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ "حيكمەتى” (10-12 ع.ع.)، التىن وردا، شاعاتاي جانە قىپشاق (13-14ع.ع.) تۇسىنداعى جازۋلاردان الادى.

قازاق ءتىلى تاريحىندا ورىن العان ءتۇرلى قيىندىقتار مەن داعدارىستاردىڭ وبەكتيۆتى سەبەپتەرى بار. بىرىنشىدەن، قازاق حالقى ءۇش عاسىرعا جۋىق ورىس وتارشىلدىعىنىڭ قىسپاعىندا بولىپ، ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋدىڭ  بىرنەشە ساتىلارىن باستان كەشىردى. ەكىنشىدەن، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ حالقىمىزعا تيگىزگەن زارداپتارى دا وراسان زور بولدى. ۇشىنشىدەن، كەڭەس وكىمەتى جەتپىس جىلدان استام ۋاقىت بويى ۇلتتاردىڭ جاقىنداسۋى دەگەن جەلەۋمەن ۇساق ۇلتتاردىڭ تىلدەرىنە قىسىم جاساپ كەلگەنى بەلگىلى.

مەملەكەتتىك ءتىل، ياعني، قازاق ءتىلى - الەمدەگى التى مىڭعا جۋىق تىلدەردىڭ ىشىندەگى قولدانۋ ءورىسى جاعىنان جەتپىسىنشى، ال ءتىل بايلىعى مەن كوركەمدىگى،  ورالىمدىعى جاعىنان العاشقى وندىقتار قاتارىنداعى ءتىل. سونداي-اق، ول دۇنيە جۇزىندەگى اۋىزشا جانە جازباشا ءتىل مادەنيەتى قالىپتاسقان التى ءجۇز ءتىلدىڭ جانە مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە ەكى ءجۇز ءتىلدىڭ قاتارىندا تۇر.

1989 جىلى 11 قىركۇيەكتە قابىلدانعان "ءتىل تۋرالى” زاڭدا "ءتىل  - حالىقتىڭ ۇلى جەتىستىگى، ءارى ونىڭ اجىرامايتىن جانە بولىنبەيتىن بەلگىسى”دەلىنگەن. ال ءبىرىنشى باپتىڭ ءبىرىنشى تارماقشاسىندا "قازاق ءتىلى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولىپ تابىلادى” دەپ جازىلعان.  ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆ "قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە” دەگەن تۇجىرىمدامانى ۇنەمى ايتىپ كەلەدى. قازاق ءتىلى ماسەلەسى مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن كەيىنگى جىلدارى بۇقارا جۇرتشىلىق تا انا ءتىلى ءۇشىن بەلسەندىلىك تانىتۋدا.  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى (1995ج.)، "ءتىل ساياساتى تۋرالى” تۇجىرىمداماسى (1996ج.) جانە وسىلارعا نەگىزدەلگەن "ءتىل تۋرالى” زاڭ (1997ج.) رەسپۋبليكاداعى تىلدەردىڭ ۇلتارالىق جاراستىق پەن رۋحاني ىنتىماقتاستىقتىڭ قۇرالى رەتىندە قىزمەت ەتۋىن جانە ءتىل الۋاندىعىن كوزدەيدى. رەسپۋبليكادا مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ءبىر عانا ءتىل – قازاق تىلىنە كونستيتۋسيالىق مارتەبە بەرىلىپ وتىر.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قىزمەت ەتۋىنىڭ بىرنەشە العى شارتى بار. اتاپ ايتقاندا، سول ءتىلدى قولدانۋشىلاردىڭ سانىنىڭ جەتكىلىكتى بولۋى، تابيعي جانە تابيعي ەمەس تىلدىك ورتانىڭ بولۋى، رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ايماقتارىنا تارالۋى، قوعامدىق ءومىردىڭ ءار الۋان سالاسىندا قىزمەت ەتۋى جانە اۋىزشا ءارى جازباشا تۇردە قىزمەت ەتۋى سياقتى سىرتقى فاكتورلاردىڭ بولۋى، سونداي-اق قازاق ءتىلىنىڭ قۇرىلىم-جۇيەسى جەتىلگەن، لەكسيكا-فرازەولوگيالىق قورى اسا باي، ەجەلدەن كەلە جاتقان جازبا جانە اۋىزشا ءداستۇرى بار ۇلتتىق تىلدەردىڭ ءبىرى رەتىندەگى ىشكى تىلدىك فاكتورلاردىڭ بولۋى – قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قىزمەت ەتۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى.

ءتىل – قاستەرلى دە، قاسيەتتى ۇعىم. ول ءاربىر ادامعا انا سۇتىمەن بىرگە ەنىپ، قالىپتاسادى. انا ءتىلىن سۇيگەن ادام – تۋعان جەرىن، ەلىن، وتانىن، اتامەكەنىن سۇيەدى دەگەن ءسوز.  ال، بۇلاردىڭ ءبارى – ادام بالاسى ءۇشىن ەڭ قاسيەتتى ۇعىمدار. ءومىردىڭ الماستاي قىرىن، ابزال سىرىن تۇسىنە بىلۋىنە باستى  سەبەپكەر – انا ءتىلى.

ىلەسبەك ايات، قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى ، مادەنيەتتانۋ جانە ءدىنتانۋ كافەدراسىنىڭ مادەني انتروپولوگيا ماماندىعىنىڭ 1 كۋرس ماگيسترانتى. 

عىلىمي جەتەكشى: كاۋپەنبايەۆا سامال، قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى ، مادەنيەتتانۋ جانە ءدىنتانۋ كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى 

---