InfoHub Logo

وتباسى — تاربيەنىڭ باستى تىرەگى جانە نەگىزگى كوزى. بالا العاشقى تاربيە ساباقتارىن ادامنىڭ ادامگەرشىلىگى مەن ىزگىلىگىنە تاربيەلەۋ پروسەسىنىڭ نەگىزى قالىپتاساتىن وتباسىندا الادى. ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلەتىن داستۇرلەر مەن جوعارى يدەالدار ءدال وسى وتباسىندا ەگىلەدى جانە قالىپتاسادى. ادامدار اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىككە اپاراتىن اينالاسىنداعىلارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك پەن قۇرمەت داستۇرلەرى دە تەك سالاۋاتتى وتباسىندا قالىپتاسادى. وتباسىلىق تاربيە تۇلعانىڭ ءوسۋى مەن دامۋىنا ەلەۋلى ىقپال ەتەتىندىكتەن، ونى زەرتتەۋ الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق جانە پەداگوگيكالىق زەرتتەۋلەردە ەرەكشە ورىن الادى. ر. ن. نۇرعالييەۆتىڭ فيلوسوفيالىق سوزدىگىندە «وتباسى» ۇعىمىنا مىناداي انىقتاما بەرىلەدى: «وتباسى — الەۋمەتتىك بىرلەستىكتىڭ ءتۇرى، ەرلى-زايىپتىلار مەن تۋىستىق بايلانىستار وداعى، وندا ەرلەر مەن ايەلدەر، اتا-انالار مەن بالالار، اعا-ىنىلەر مەن اپا-سىڭلىلەر جانە بىرلەسكەن شارۋاشىلىق جۇرگىزەتىن باسقا دا قان تۋىستارى بىرگە جۇمىس ىستەيدى»  ج. قويانبايەۆتىڭ كوزقاراسى بويىنشا، «وتباسى — نەكەمەن نەمەسە قان تۇيىسۋمەن بايلانىستى (اتا-انالار، بالالار جانە ت. ب.) بىرگە تۇراتىن تۋىستار توبى». وتباسى بالا ءۇشىن ءومىر جولىن اشاتىن ۇجىم بولىپ تابىلادى، ول ارقىلى بالا قورشاعان الەمنىڭ شىندىعىن كورەدى جانە ونداعى ءومىر سۇرۋدەن العاشقى اسەرلەرىن الادى. قازاق وتباسىنداعى تاربيە بەلگىلى ءبىر ەرەجەلەرگە سۇيەندى، ولاردى بىلايشا سيپاتتاۋعا بولادى: ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ تۋرالى ەرەجە. قازاق حالقىنىڭ ەڭ قاستەرلى ادامدارى اتالارى مەن اجەلەرى بولدى. «قارتتار بار ءۇي داڭق پەن بايلىققا تولى» دەپ، ولارعا ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىلدى. قارتتار مەن جاستار بالالارى بار تۋىستارىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋ پروسەسىندە ءوز مىندەتتەرىنىڭ ءمانىن يگەرەدى جانە تۇسىنەدى. مۇنداي قاتىناستار ەڭ الدىمەن «ءوزارا قۇرمەتتەۋ» ۇعىمىمەن ايقىندالادى. تۋىسقاندار اراسىنداعى ۇلگىلى قارىم-قاتىناستار ۇلكەندەردىڭ جانە كىشىلەردىڭ ءوزارا سىيلاستىعى، ۇقىپتىلىعى، كىشىپەيىلدىلىگى، قىراعىلىعى، ادالدىعى، ادالدىعى جانە شىنايىلىعى نەگىزىندە قۇرىلادى. جاس ۇرپاقتىڭ ويلاۋى مەن مىنەزىنىڭ قالىپتاسۋى ولاردى قورشاعان ورتادان العان تاربيەمەن جانە مىسالدارمەن تىكەلەي بايلانىستى. سوندىقتان ەجەلگى زاماننان باستاپ اعا جانە كىشى اعايىندار مەن اپا-سىڭلىلەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا بەيبىت قارىم-قاتىناس، كەلىسىم، ىقىلاس پەن جۇرەكتىلىك ۋاعىزدالدى. داستارحاننىڭ ارتىندا ءبىرىنشى تاعامدى وتىرعان ەرلەردىڭ ەڭ ۇلكەنى تاتادى. ەگەر وتىرعانداردىڭ اراسىندا ەرەسەك ەرلەر بولماسا، وندا ۇلكەن ايەل باستايدى. سودان كەيىن عانا جاستار تاماققا كىرىسە الادى. ەرەسەكتەر (قارتتار) مەن بالالار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى ەرەكشەلىگى رەتىندە جاستاردىڭ قىزمەت كورسەتۋگە، ۇلكەندەرگە كومەكتەسۋگە ۇنەمى دايىندىعىن اتاۋعا بولادى. ەگەر اتا-انالار قارت بولسا، ولارعا قامقورلىق جاساۋ بالالاردىڭ تىكەلەي مىندەتى بولىپ تابىلادى جانە ولارعا، ياعني اتا-انالارعا بارىنشا قۇرمەت پەن قۇرمەت كورسەتىلدى. قازاق وتباسىندا بالاعا قانداي تاربيە بەرەسىڭ، قارتايعاندا وسىنداي قۇرمەتكە يە بولاسىڭ دەگەن ۇعىم قالىپتاستى. حالىق اراسىندا بۇل جونىندە «نە ەگەسىڭ، سونى جوياسىڭ»، «جاس كەزىڭدە ەڭبەك ەتسەڭ، قارتايعاندا جەمىس الاسىڭ»، جانە دە بۇل ماقال-ماتەلدەر قازاقستاندىق عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە كەڭىنەن كورىنىس تاپتى.

ۇلكەندەردى قۇرمەتتەۋ جانە تىڭداۋ ءداستۇرى دە سالەمدەسۋ ەتيكەتىن قامتيدى، ويتكەنى قازاقتاردا قۇرمەتپەن قاراۋ ساتىندە باستالدى. سوندىقتان حالىق بالالىق شاعىنان باستاپ سىپايى، قۇرمەتپەن سالەمدەسۋ ءداستۇرىن قالىپتاستىرادى. ءوز كەزەگىندە اقساقالمەن كەزدەسكەن كەزدە نەمەسە باسقا اۋىلدارعا بارعان كەزدە وسىنداي سالەمدەسۋ جاس جىگىتتىڭ تاربيەلىلىگىن كورسەتتى.

قازاقتاردا ۇلكەندەردىڭ جولىن كەسىپ وتۋگە بولمايدى، بۇل قۇرمەتسىز قارىم-قاتىناستىڭ بەلگىسى. بۇدان باسقا، ايەلدەر جاسىنا قاراماستان ەركەك جىنىستى وكىلدەرگە جول بەرمەۋگە تىرىسادى. مۇنداي قارىم-قاتىناسقا بالالاردى ەرتە جاستان باستاپ وقىتادى.

سالەمدەسۋدىڭ ءمانى — ءبىرىنشى كەزەكتە ادامنىڭ جاعدايىن بىلۋگە، ونىڭ بولمىسىن انىقتاۋعا، وعان ءوز سەزىمدەرى مەن تىلەكتەرىن بىلدىرۋگە، بىر-بىرىنەن دەنساۋلىق پەن كوڭىل-كۇي تۋرالى سۇراۋعا، سۇحباتتاسۋشىنىڭ ءوزىن قالاي سەزىنەتىنىن بىلۋگە، ونىڭ ءومىر سۇرۋىنە قۋانۋعا جانە ءوزىنىڭ شىنايى تىلەكتەرىن بىلدىرۋگە دەگەن ىقىلاس.

بىزدە، امانداسۋشىلار تانىس-بىلگەنىنە قاراماستان، ءبىرىنشى بولىپ كىشىسى قۇپتايدى. ءبىز، ءوز كەزەگىندە، ۇلتتىق رۋحىمىز بەن ءسالت-داستۇرىمىزدى قولداي وتىرىپ، حالىق باستاۋلارىنا قايتا ورالا وتىرىپ، ۇيدە، بالاباقشادا، ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا ۇلكەن كىشىلەرگە سالەمدەسۋ ءداستۇرىن قايتا جاڭعىرتۋىمىز كەرەك.

قازاق حالقىنىڭ بايقاۋشىلىعى وتە جاقسى دامىعان. بالا تاربيەسىندەگى ماقال-ماتەلدەردى، سوزدەردى، اندەر مەن سەنىمدەردى پايدالانۋ كەزىندە سوزدەردىڭ تىكەلەي ماعىناسى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ولاردىڭ باقىلاۋشىلىقتى تاربيەلەۋگە باعىتتالعان قاسيەتتى ماعىناسى دا ەسكەرىلدى.

وتباسىلىق تاربيەنiڭ دiنمەن بايلانىسى تۋرالى ەرەجە. قازاق حالقى بالالاردا حالىقتىق داستۇرلەردىڭ نەگىزىندە جاتقان ار-وجدان ۇعىمىن تاربيەلەپ، قازاقتاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى پروسەسىندە قالىپتاسقان. ولار كەز كەلگەن قىزمەتكە وتە سالماقتى، ولاردىڭ بارلىق ارەكەتتەرى اللاھتىڭ باقىلاۋىندا ەكەندىگىنە سەنىمدى بولدى. ەشكىم ەشتەڭە كورمەگەن، ەستىمەگەن كۇننىڭ وزىندە دە ار-وجداننىڭ تازالىعى جولدان شىعىپ كەتۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى. سول سەبەپتى ەسىككە قۇلىپ ىلمەدى، كۇزەت قويمادى. تاڭىربەرگەنگە تاكاپپار بولىپ، اركىم ءوز ار-وجدانىنىڭ الدىندا جاۋاپ بەردى، اركىم اللاھتىڭ ۇيقىسىز كوزى استىندا ەكەنىن ءبىلدى.

بىرنەشە ۇرپاق ءبىر وتباسىمەن ءومىر سۇرگەن كەزدە اعا بۋىن نەمەرەلەرىنىڭ ومىرىنە تىكەلەي قاتىستى، ياعني جاس وتباسىلار بالالاردى تاربيەلەۋدە جانە وتباسىلىق ءومىردى ۇيىمداستىرۋدا قولداۋ مەن تالىمگەرلىككە يە بولدى. وسىلايشا وتباسىلىق تاربيە ءداستۇرى ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلدى. حالىق اراسىندا «قارتتار بار جەردە بايلىق بار» دەپ ايتىلادى، سەبەبى بولاشاق ۇرپاقتى وقىتۋدى ۇيىمداستىرۋ بارىسىندا سولارعا قۇلاق اسقان، جاس وتباسىلارعا بالا كۇتىمى بويىنشا داستۇرلەر مەن تالاپتاردى ۇيرەتكەن. جاستار بارلىق وتباسىلاردان بولەك ءومىر سۇرۋگە تولىق دايىن بولعان سوڭ، ولاردى ەرەسەك ومىرگە شىعاراتىن.

قازاق وتباسىنداعى تاربيە ادىستەرى مەن قۇرالدارى. «قايىرىمدى ءسوز — ءىستىڭ جارتىسى»، ءبىراق اتا-انالار مەن تاربيەشىلەردىڭ مىندەتى بالادا كىشىپەيىلدىلىك، سىپايىلىق پەن سىپايىلىق قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى.

سوندىقتان بالانى قانداي دا ءبىر ارەكەتتەردى جاساۋدان ساقتاندىرا وتىرىپ، مۇنداي تىيىم سالۋدىڭ سەبەپتەرىن ءتۇسىندىرۋ قاجەت، بۇل مۇنداي ارەكەتتىڭ قايتادان جاسالۋىنىڭ الدىن الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى جانە ونى ىزگى ىستەر جولىنا بۇرۋعا ماجبۇرلەيدى. ولاي بولماعان جاعدايدا، جاسالعان تەرىس قىلىقتاردىڭ ءمانىن تۇسىنبەي، بالا ولاردى ۇمىتىپ، تاعى دا وسىنداي ءىس جاسايدى.

سوندىقتان ءبىز وتباسىلىق تاربيەگە قاتىستى كەيبىر تىيىمدار مەن تالىمگەرلەردىڭ ءمانىن ءتۇسىندىرۋ دۇرىس بولادى دەپ شەشتىك. بۇل جەردە تىيىم سالۋدىڭ ءوزى عانا ەمەس، ونىڭ ءمانى، سونداي-اق تاربيەلىك ءمانى كورسەتىلەدى. مىسالى، ۇلكەننىڭ جولىن كەسىپ وتپەۋگە تىيىم سالۋدىڭ ەكى سەبەبى بار: بىرىنشىدەن، ۇلكەننىڭ جولىن كەسىپ ءوتۋ تاربيەسىزدىك پەن ەسكەرمەۋشىلىكتىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى، ويتكەنى ۇلكەندى جىبەرىپ الۋ - بۇل وعان قۇرمەت كورسەتۋدى بىلدىرەدى. سوندىقتان بۇل سوزدەر ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلكەندەرگە قۇرمەت كورسەتۋ ءۇشىن ايتىلادى. ەكىنشىدەن، ۇلكەننىڭ جولىن كەسىپ ءوتۋ — بۇل ونىڭ وسى جولداعى ءساتىن الىپ كەتۋ دەگەن ءسوز. سوندىقتان ول ءوزىنىڭ نارازىلىعىن بىلدىرە وتىرىپ، كىشكەنتايىنىڭ مۇنداي تەرىس قىلىعىنا رەنجىپ، قاتتى الاڭداۋى مۇمكىن. ال ۇلكەندەردىڭ باتاسىن الۋ جاستار ءۇشىن وتە ماڭىزدى ءرول اتقاردى. سوندىقتان مۇنداي قىلىق ناتيجەسىندە ەكى جاقتىڭ دا ساتسىزدىكتەرىنە اكەپ سوقتىرۋى مۇمكىن.

تاعى ءبىر تىيىم قولىنا سۇيەنبەۋ بولدى. بۇل ەسەپسىز دەپ سانالدى، ال جاقىنىنىڭ ولىمىنە بايلانىستى ادام قولىنا سۇيەنىپ جىلاپ جىبەردى. سوندىقتان بۇل جامان بەلگىگە اينالدى. قازاقتاردا «يگى ءسوز — ساتتىلىكتىڭ جارتىسى» دەگەن ءسوز بار. سوندىقتان كەيبىر ارەكەتتەر تەرىس دەپ سيپاتتالدى، سەبەبى ولار ساتسىزدىكتەرگە اكەلدى، سونىڭ سالدارىنان ولارعا تىيىم سالىندى.

وسىلايشا ەرەسەكتەر جاستاردىڭ ءومىر جولىن باقىلاپ، ودان دۇرىس، ەجەلگى ءداستۇر نەگىزىندە قالىپتاسقان مىنەز-قۇلىقتى تالاپ ەتتى.

بەتتەرىڭدى جاپپا، جامان بولادى. ءبارىمىز دە بىلەمىز، بەتى ادەتتە ولگەن ادامعا جابىلادى، سوندىقتان بۇل — جامان بەلگى. ەگەر ءسىز ۇيگە كىرىپ، جابىق ءجۇزدى جاتقان ادامدى كورسەڭىز، ءسىز كەم دەگەندە ۇرەيلەنەسىز، دابىل قاعىپ قالاسىز. بۇل كۇلكىلى بولىپ كورىنەدى، جايسىزدىق تۋدىرادى. سوندىقتان تۇسىنەتىن ادام جاتىپ نە ۇيىقتاپ جاتقان ادامنىڭ بەتىن جاپپايدى. ەكىنشىدەن، جابىق جۇزبەن ۇيىقتاۋ ىڭعايسىز، قالىپتى تىنىس الۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى. سوندىقتان بۇل دا بالالاردىڭ دۇرىس ءومىر سالتى مەن گيگيەناسىن تاربيەلەۋ بولىپ تابىلادى.

اققۋلاردى اتپا. اققۋ قاسيەتتى قۇس عوي. ەگەر ادام اققۋدى ولتىرسە، ول قۇدايعا قۇرباندىق شالىپ، مىندەتتى تۇردە كىنانى وتەۋگە ءتيىس ەدى. ەگەر قۇرباندىق شالماسا، قاسىرەتكە تاپ بولۋعا بولاتىن ەدى. سونىمەن بىرگە اققۋ ماحابباتتىڭ سيمۆولى بولدى، ويتكەنى بۇل قۇس جالعىز ءومىر سۇرە المايدى. اققۋلاردى اتۋ جامان بەلگى بولىپ تابىلادى دەپ ەسەپتەي وتىرىپ، ءبىز وسكەلەڭ ۇرپاقتا سۇلۋلىققا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى، تابيعاتتىڭ قۇندىلىعىن ءتۇسىنۋدى، ونى ساقتاۋ مەن ساقتاۋ نيەتىن تاربيەلەيمىز.

قازاقستاندىق عالىم گ. ا. اقپانبەك «بارلىق بەلگىلەردىڭ عىلىمي نەگىزى بار» دەگەن قورىتىندى جاساپ، ونى عىلىمي ادىستەرمەن دالەلدەيدى. مىسالى، ەڭ قۇرمەتتى ادامداردىڭ جاقسىلىقتارى بىزگە اۋىسسىن دەگەن ءسوزدى ەسكە الايىق. «ول سياقتى بولسىن!» دەپ ۇكىم شىعارا وتىرىپ، ادامدار ءسابيدى باتىرلار، بي نەمەسە قاسيەتتى ادامدار وتىرعان جەرگە از ۋاقىت سالىپ قويدى. اۋليە ادامدار مەن دانىشپانداردىڭ ىزىمەن جۇرۋگە تىرىستى. ەگەر ءومىر جولىندا وتە جامان ادام كەزدەسسە، وندا «ودان الىس بول»، «ونىڭ ىزىنە تۇسپە» دەپ ايتقان. بۇعان قانداي نەگىز بار؟ بۇل تىيىم سالۋلاردى بۇزۋ نەمەسە بەلگىلەرگە سەنبەۋ ادام ومىرىنە قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن؟ مۇنى حالىق قايدان بىلەدى؟ وسى ماسەلەلەردىڭ بارلىعىنا عىلىمي نەگىزدەمە بەرىلەدى [9].

قازاق حالقىنىڭ وتباسى قاتىناستارىنىڭ داستۇرلەرى مەن مادەنيەتى ولاردىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىمەن تىكەلەي بايلانىستا قۇرىلادى، ولار حالىقتا بولاتىن ءتۇرلى ماقال-ماتەلدەردى ايقىن انىقتايدى. ولار اتا-انالاردىڭ وتباسى الدىنداعى، تاربيە پروسەسى الدىنداعى مىندەتتەرىنە، ولاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنا قاتىستى. مىسالى، «ەركەككە ۇنايتىن ايەل، حالىققا دا ۇنايدى» دەگەن ماقال: ايەلدىڭ ەڭ جاقسىسىن وتباسىندا الادى، ال «ايەلدەن الىس بول، ءۇش كۇن بۇرىن ويلانبايتىن جانە ەركەكتەن، ءۇش جىلعا ويلانبايتىن» دەگەن سوزدەردەن كەيىن ەرلەردەن ءوز وتباسىن مىندەتتى تۇردە قامتاماسىز ەتۋدى تالاپ ال «ءۇش كۇندىك مەرزىم» ايەلدەر ءۇشىن تاياۋ كۇندەرى بارلىق قاجەتتى جاعدايدى ۇيىمداستىرۋدى بىلدىرەدى. وتباسىنداعى ەر ادامنىڭ بەدەلى كوبىنەسە ونىڭ اقىلىمەن جانە تابىسىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى، ياعني ەر ادام وتباسىنىڭ سۇرانىستارىن قانشالىقتى تولىق قاناعاتتاندىرادى، ونىڭ جاعدايى سونشالىقتى جوعارى. ولاي بولماعان جاعدايدا ونىڭ بەدەلى تومەندەيدى. قازاق دانالىعى «ايەل ەركەككە قارايدى، ال ەر ادام ەدەنگە قارايدى» دەگەن وقيعانى دا ەسكەرگەن. «ەدەنگە قاراپ» قالماس ءۇشىن ەر ادام ءبارىن ءۇش جىلعا ويلاستىرىپ، ءوز مىندەتتەرىن ۇمىتپاۋى كەرەك.

وتباسىنداعى ەر ادامنىڭ بەدەلىن ساقتاۋ ايەلمەن دە بايلانىستى. ىستەردەگى ءوزارا تۇسىنىستىك پەن ءوزارا كومەك جاقسى ايەلگە ءوز ەركەگىن تۇزەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سول سەبەپتى «ايەل - ءۇيدىڭ اشەكەيى، ەر ادام - دالانىڭ اشەكەيى» دەيدى، ال ەر ادام دالاعا قازىپ الۋ ءۇشىن كەتىپ بارا جاتقاندا، ال ايەل ادام ولجانى دۇرىس باسقارادى.  

«اقىلدى ەركەك حالىقپەن، اقىلدى ايەلى ەركەكپەن كەڭەسەدى». كورىپ وتىرعانىمىزداي، وتباسىلىق ىستەردە ايەلدىڭ كۇيەۋىمەن ءاردايىم كەڭەسۋى كەرەك، وندا وتباسىندا ءتارتىپ پەن ىزگى قارىم-قاتىناس بولادى.

بالالاردىڭ ءبىر اتا-اناسى بولعانىنا قاراماستان، وتباسىلىق تاربيەدە بالالاردىڭ مىنەزىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى ايىرماشىلىقتى بايقاۋعا بولادى، بۇل ولاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن بايلانىستى: «جانۋاردىڭ سىرتىنداعى، ال ادامنىڭ ىشىندەگى ۇلكەندىگى»، ياعني ءارتۇرلى فاكتورلارعا بايلانىستى ۇقساس بالالار مۇلدەم ءارتۇرلى قالىپتاسادى. بۇدان باسقا، «جاماندىقتان جاقسىلىق تۋعانىنا قۋانبا، جاقسىلىقتان جاماندىق تۋعانىنا وكىنبە. شىن مانىندە ولاردى ءبارىبىر ءوز نەگىزىنە تارتادى» دەگەن ءسوزى بالانىڭ مىنەزى نەمەسە مىنەز-قۇلقى جاعىنان اتا-اناسىنىڭ جالعاسى بولاتىنىن كورسەتەدى. قازاقتاردا بولاتىن مۇنداي ەرەجەلەر حالىقتىڭ ىشكى فاكتورلاردىڭ ءبىرى — تۇقىم قۋالاۋشىلىقتىڭ بالانىڭ قالىپتاسۋى مەن ومىرىنە اسەرىن جاقسى تۇسىنگەنىن كورسەتەدى. مۇنداي دۇنيەتانىم بالانىڭ قالىپتاسۋىنداعى پەرزەنتتىك قاسيەتتەردىڭ ماڭىزدىلىعىن سيپاتتايدى، «ادەمى كورگەننەن گورى، ادەپتى قاراعان دۇرىس».

سونىمەن قاتار، بالالاردىڭ قالىپتاسۋىنداعى ايىرماشىلىققا تاعى ءبىر فاكتور — قورشاعان ورتا مەن ورتا اسەر ەتەدى، «جاماندىقتان جاقسى تۋادى، سەنبەيسىڭ؛ ال كەيدە جاقسىلىقتان سونداي جامان تۋادى، ءتىپتى جۇمىرتقانىڭ دا قاجەتى جوق».

تاربيەلەۋ بالانى قالىپتاستىرۋدا ەرەكشە ءرول اتقارادى. تاربيەنىڭ ناتيجەسى — «جاقسى ءمۇعالىمنىڭ قاعيداتتارى مەن قاعيدالارى جاقسى» دەپ ايتىلاتىن ادامداردىڭ كۇش-جىگەرىنىڭ ناتيجەسى. سەن كىمنەن ۇيرەندىڭ؟ سەن نە ۇيرەندىڭ؟ وسىنداي سۇراقتارعا جاۋاپ رەتىندە بالا تاربيەسىنە باعا بەرىپ، ءتيىستى قورىتىندى جاسادى. قازاقتاردا «ەسكەرگىشتىكتىڭ جوقتىعى» جانە «ناداندىق» سياقتى سيپاتتامالار بالاعا، ادامعا دەگەن كوزقاراسىنا قاتتى اسەر ەتەتىن ەڭ تەرىس تۇجىرىمداردىڭ ءبىرى بولدى.

حالىقتا «ەگەر ۇلكەن اعاسى بولسا — تىرەك بار، ەگەر كىشى اعاسى بولسا — وڭاي تىنىس الادى»، «ۇلكەنى سويلەسە — كىشىسى كەدەرگى كەلتىرمەيدى، ال ۇلكەن ءسىڭلىسى — كىشكەنتاي بولسا»، «كىشىسى اعاسىنا قاراپ وسەدى، ال قارىنداسى — قارىنداسىنا قارايدى» دەپ بەكەر ايتىلمايدى. تۋىسقاندار اراسىنداعى ۇلگىلى قارىم-قاتىناستار ۇلكەندەردىڭ جانە كىشىلەردىڭ ءوزارا سىيلاستىعى، ۇقىپتىلىعى، كىشىپەيىلدىلىگى، قىراعىلىعى، ادالدىعى، ادالدىعى جانە شىنايىلىعى نەگىزىندە قۇرىلادى. جاس ۇرپاقتىڭ ويلاۋى مەن مىنەزىنىڭ قالىپتاسۋى ولاردى قورشاعان ورتادان العان تاربيەمەن جانە مىسالدارمەن تىكەلەي بايلانىستى. سوندىقتان ەجەلگى زاماننان باستاپ اعا جانە كىشى اعايىندار مەن اپا-سىڭلىلەر اراسىندا بەيبىت قارىم-قاتىناس، كەلىسىم، ىقىلاس پەن جۇرەكتىلىك ۋاعىزدالدى.

وسىلايشا، كەز كەلگەن جاعدايدا قازاق وتباسى ءوز زامانىنىڭ ازاماتىن بالادان قالىپتاستىرعان تاربيەلەۋ ينستيتۋتى بولىپ قالا بەردى.

جاناتبەكوۆا مارجان

---