سوڭعى جاڭارتۋ

(وزگەرتىلگەن ۋاقىتى 1 اي بۇرىن)
قۇرمەتتەي بىلەيىك
ءوزىن-وزى تانۋ
تاقىرىبى: قۇرمەتتەي بىلەيىك

ماقساتى: وقۋشىلارعا «قۇرمەت»، «سىيلاستىق» قۇندىلىقتارى تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتۋ
مىندەتتەرى:
- قۇرمەت، سىيلاستىق ادەپتەرىنىڭ ادامي قارىم-قاتىناستاعى ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىندىرۋ؛
- ىزەتتى قارىم-قاتىناس جاساۋ ىسكەرلىكتەرىن دامىتۋ؛
- ۇلكەندەردى قۇرمەتتەۋگە، مادەنيەتتىلىككە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىكتەر: ءۇنتاسپا، قاعازدار، سلايدتار، م.اۋەزوۆ ءسوزى، تولە بي، م.ماقاتايەۆ سۋرەتتەرى.

شاتتىق شەڭبەرى
بارلىق وقۋشىلار ورتاعا شىعىپ، شەڭبەر جاساپ تۇرادى. ءۇنتاسپا ارقىلى م.ماقاتايەۆتىڭ «انام ماعان...» ولەڭى تىڭدالادى.
- بالالار، كوڭىلدى ءان اۋەنىن تىڭداي وتىرىپ، ۇلكەندەرگە جاقسى تىلەكتەر ارنايىقشى.
(بالالار قول ۇستاسا وتىرىپ، تىلەكتەر ايتادى).
ساباق تاقىرىبىمەن تانىستىرىلادى.

ماتىنمەن جۇمىس.
- بالالار، بۇگىن قۇرمەت، قۇرمەتتەۋ، قۇرمەتكە بولەنۋ تۋرالى اڭگىمەلەسەمىز.
- اڭگىمەمىز تۇسىنىكتىرەك بولۋى ءۇشىن مەن سەندەرگە «ءۇش پايعامبار» كىتابىنان تولە بي تۋرالى اڭىزدى وقىپ بەرەيىن.
تولە بي تۋرالى اڭىز
«ءۇش پايعامبار» كىتابىنان
بىردە تولە بيگە تۇركىمەن ەلىنەن ەلشى كەلىپ:
- ءبىر جىلدان بەرى بىتپەي جاتقان داۋىمىز بار ەدى، سوعان بيلىك جاساڭىز، - دەپ شاقىرا كەلەدى. جەر شالعاي بولسا دا تولە بي تۇركىمەن ەلىنە بارىپ، داۋلاسقان ەكى جاقتى تاتۋلاستىرىپ قايتادى.
اتتارى بولدىرىپ، شولدەپ-شولىركەپ كەلە جاتقان جولاۋشىلاردىڭ الدىنان ءبىر توپ اتتى قىز-كەلىنشەك كورىنەدى. ول توپتىڭ ىشىندە داناگۇل دەيتىن كەدەيدىڭ قىزى دا بار ەدى. جالعىز كوك شولاق اتىنا ءمىنىپ، بايدىڭ قىزدارىمەن تويدان قايتقان بەتى ەدى دەسەدى.
- ءاي، اپايلار، توقتاڭىزدار، اتتارىڭىزدىڭ باسىن تارتىڭىزدار. جوعارى جاقتان ءبىر قاتار اتتىلار كەلە جاتىر، الدىنان كەسە-كولدەنەڭ ءوتىپ كەتپەيىك. ۇلكەندەردىڭ الدىنان كەسىپ ەتۋ دۇرىس بولمايدى. ولار ەل قورعايتىن، جەر قورعايتىن ەرلەر. كىم ءبىلىپتى، ارالارىندا اقىلى اسقان اقىلمان، دانىشپان قاريالارى بار شىعار، اشۋلى، ارىندى باتىرلارى بار شىعار. شاراپات جاقسىلىعى تيەر، ۇلكەن كىسىلەردىڭ باتاسىن الىپ، العىسىنا بولەنەيىك. اپالار، اتتارىڭىزدىڭ باسىن تارتىڭىزدار، توسىپ تۇرالىق. اتتى ەر كىسىلەر الدىمىزدان كەسىپ ءوتسىن. سونان سوڭ جۇرسەك تە اۋىلىمىزعا جەتەرمىز، — دەدى داناگۇل.
قىزىل-جاسىل كيگەن قىزدار جول كەسپەي ءيىرىلىپ تۇرىپ قالدى. توپ الدىنداعى تولە بي مۇنى الىستان كورىپ، بايقاپ كەلە جاتىر. قىزىل-جاسىل كيگەن قىزداردىڭ دەڭگەيىنە جەتىپ الدارىنان ءوتىپ، ءبىراز جەرگە ۇزاپ كەتكەن سوڭ، قاسىنداعى جولداستارىنىڭ بىرەۋىنە:
- اناۋ الدىمىزدى كەسپەي كەيىندەپ قالعان بالالاردى شاقىرىپ كەلشى، - دەدى. ول شاۋىپ بارىپ، قىزداردى شاقىرىپ كەلدى. جاقىنداي بەرگەندە داناگۇل اتىنان ءتۇسىپ جاياۋلاپ:
- اپالار، ءبارىڭىز دە اتتان تۇسىڭىزدەر. جاياۋ بارىپ سالەم بەرەلىك. ۇلكەن كىسىلەرگە اتپەن تاسىراڭداپ جەتىپ بارىپ سالەم بەرگەنىمىز ۇيات.
بۇل كىسىلەر ەشۋاقىتتا دا كەزدەسپەيتىن كىسىلەر. جولىمىز بولادى ەكەن، - دەدى.
بارلىق قىز اتتان ءتۇستى. جاياۋ ءجۇرىپ كەلىپ، ءبارى باسىن ءيىپ، سالەم بەردى. تولە بي:
- بالالار، وركەندەرىڭ ءوسسىن، باقىتتى بولىڭدار، - دەدى قۋانىپ. - قاراقتارىم، قاي اۋىلدىڭ بالاسىسىڭدار؟
- سىيقىم اۋىلىنىڭ بالاسى ەدىك.
- بالالار، الىستان ءبىزدى كورىپ، توسىپ تۇردىڭدار. الدەقاشان ءوتىپ كەتەتىن ۋاقىتتارىڭ بولىپ ەدى. نە سەبەپتەن توستىڭدار، سونى ايتىڭدار؟
قىزدار جاۋاپ تابا الماي داناگۇلگە قارادى.
ول:
- اتالار، ءبىز سىزدەردى الىستان كورىپ، اتالارىمىز بەن اعالارىمىز شىعار. ارالارىندا قول باستاعان باتىر بار شىعار، ەلگە اقىل ايتقان اقساقالى بار شىعار. اكەمىزدەي ۇلكەن، قىزىرلى ادام بار شىعار دەپ الدارىڭىزدان وتپەي توسىپ تۇردىق. ۇلكەن كىسىلەردىڭ باتاسىن الالىق، جاقسىنى كورمەك ءۇشىن، كورمەگەن اتالارىمىز بولسا كورەلىك. ءاتى-جونىن بىلەيىك دەپ توسىپ تۇردىق، - دەيدى.
جاقسى، شىراقتارىم، وركەندەرىڭ ءوسسىن. جارايدى ەندى، اتتارىڭا مىنىڭدەر، - دەپ تولە بي باتاسىن بەرىپ ءجۇرىپ كەتتى.

بالالاردىڭ پىكىرلەرىن ءبىلۋ ءۇشىن سۇراقتارعا جاۋاپ الىنادى:
• داناگۇل ادامدارعا قانداي قۇرمەت كورسەتتى؟
• وزدەرىڭ قۇرمەتتەيتىن ادامداردىڭ قانداي قاسيەتتەرىن ۇلگى تۇتاسىڭدار؟

اڭگىمەلەسۋ
وقۋشىلاردى قۇرمەت پەن سىيدى اجىراتا بىلۋگە ۇيرەتۋ ءۇشىن «الدىمەن ءسۇي، ارداقتا اتا-اناڭدى!» تاقىرىبىندا ازىرلەنگەن شاعىن ءۇزىندى تىڭدالادى.
- ۇل-قىز، اتا-اناسىن، ۇلكەندەردى قۋانىشقا بولەپ، باقىتقا كەنەلتەم دەسە، الدىمەن ادەپتى بولۋلارى كەرەك. ءوز جۇمىستارىن ادام دا تىڭعىلىقتى اتقارسا، اتا-انانىڭ ۇل-قىزى بولىپ وسەدى.
اتا-انانى سىيلاۋ – ءسابي شاعىندا ولار ءوزىڭدى قالاي باعىپ قاقسا، قارتايعاندا ولاردى دا سولاي الاقانعا سالىپ، ايالاپ كۇتۋ كەرەك.

- اتا-انانىڭ كوڭىلىن ەش رەنجىتۋشى بولما، ولاردىڭ جۇرەگىنە قايعى ءتۇسىرۋشى بولما.
- اتا-اناسىن ۇمىتقان بالا وپاسىزدىڭ وپاسىزى، راقىمسىزدىڭ راقىمسىزى
- اتا-انانىڭ ءقادىرىن بىلمەگەن، حالىق ءقادىرىن بىلمەيدى.
- ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەن، تۇندە بەسىك تايانىپ، تۇندە شوشىپ ويانعان انانىڭ اق مەيىرىمىن، ەرەكشە باعالاماساڭدار، ول – قورلىق.
- كەيبىر تاربيەسىز، ارسىز بالالار اتا-اناسىنا قارسى سويلەپ، تىڭداماي جاتادى. ونداي قىلىقتاردان اۋلاق بولىپ، انا، اكە، اپا، قارىنداس، تۋىستارىڭدى سىيلاپ جۇرىڭدەر.
اكە - تىرەگىڭ، قامقورشىڭ، اسقار تاۋىڭ، انا - جارىق دۇنيەگە اكەلۋشى.

ساحنالاۋ
«تۋىستار اراسىنداعى سىيلاستىق» تاقىرىبىندا وزگەلەرگە ىزەت كورسەتۋ ىسكەرلىكتەرىن دامىتۋ ماقساتىندا ساحنالاۋ ۇيىمداستىرىلادى.

دايەكسوز
«ۇلكەن الدىندا جاس قارىزى، اتا الدىندا بالا قارىزى - ادەپ پەن سىي.»
م.اۋەزوۆ

جاڭا اقپارات
«ادامنىڭ ادامگەرشىلىگى ۇلكەندى سىيلاۋ، ادامداردى ارداقتاۋ، ەلى مەن جەرىن، انا ءتىلىن قۇرمەتتەي بىلۋىنەن تانىلادى» دەگەن جاڭا اقپارات وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن تياناقتاي تۇسەدى.

داپتەرمەن جۇمىس
كىمدى، نەنى قۇرمەتتەۋگە ءتيىس؟ وزدەرىنىڭ الاقانىنىڭ سۋرەتتەرىن سالىپ، سوعان جازادى.
جۇرەكتەن جۇرەككە
- بالالار، ءبىزدىڭ مەكتەبىمىزدىڭ ماڭىنان اق ساقالدى قاريالار ءوتىپ بارا جاتقانىن بايقادىق... ولار سىي، قۇرمەتكە لايىق ادامدار دەپ ويلايمىن. ءبىز ساباقتان «قۇرمەت» دەگەنىمىز نە ەكەنىن ۇعىندىق قوي. مۇمكىن ۇيرەنگەنىمىزدى، كوكەيىمىزگە تۇيگەنىمىزدى كورسەتسەك قالاي بولار ەكەن؟ سوندىقتان مەن سەندەرگە قالام-قاعاز الىپ، قۇرمەت دەگەنىمىز نە؟ دەگەن سۇراققا جاۋاپ بولاتىنداي ءبىر-بىر ءسوز جازىپ، اتالارىمىزدىڭ قورجىندارىنا سالۋدى تاپسىرامىن.
(بالالار وزدەرى جازعان سوزدەردى داۋىستاپ وقىپ، نەگە ول ءسوزدى جازعانىن ۇعىندىرادى دا شەڭبەرگە كەلىپ تۇرادى.)

قوناقجايلىق بەلگىسى «شەشەندىك سوزدەر» كىتابىنان
سىرتتان كەلگەن مەيمانعا،
سالەم بەرىپ، قول الساڭ،
ءبىرىنشى ەتكەن قۇرمەتىڭ.
ءتۇسىڭىز دەپ ءتۇس بەرىپ،
شىلبىرىنا ورالساڭ،
ەكىنشى ەتكەن قىزمەتىڭ.
ەسىك اشىپ ەنگىزىپ،
كورپە توسەپ قۇپ الساڭ،
ءۇشىنشى ەتكەن قۇرمەتىڭ.
مەيمان ريزا بولماعى،
قۇرمەتپەن ۇيگە قونعانى.
قوناقجايلىق سول داعى.

ءمۇعالىم:
- بالالار، مەن سەندەرمەن بۇگىنگىدەي ءمان-ماعىناسى تەرەڭ، كەرەمەت ساباق وتكەنىمە ريزامىن.
- ريزامىن، ريزامىن، ريزامىن بۇگىنگە!
ريزامىن، ريزامىن، ريزامىن قازىرگە!

باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى: مامىربەكوۆا عاليا اسان قىزى

You Might Also Like

جاڭالىقتار

جارناما