InfoHub Logo

دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىن جاڭا تەحنولوگيا بويىنشا وتكىزۋ ادىستەرى.
ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆ ءاربىر جىلعى حالقىنا ارناعان جولداۋىندا: «جەدەل دامىپ كەلە جاتقان ورتادا ءومىر سۇرۋگە قابىلەتتى؛ ۇلتتىق ءتىلدى، تاريحتى جەتىك مەڭگەرگەن، وتاندىق مادەنيەتتى بويىندا قالىپتاستىرعان؛ شىعارماشىلىعى دامىعان جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋ» دەپ اتاپ وتكەن بولاتىن.
بۇگىندە ءبىلىم - قوعامنىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق، ينتەللەكتۋالدىق جانە رۋحاني دامۋىنىڭ ستراتەگيالىق باعدارى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلى.
وقىتۋداعى جاڭا تەحنولوگيا اسا قاجەتتى پەداگوگيكالىق ماسەلەلەردىڭ شەشىمدەرىن تابۋعا، وي ەڭبەگىن ارتتىرۋعا، وقۋ پروسەسىن ءتيىمدى باسقارۋدى قامتاماسىز ەتەدى. جاڭا تەحنولوگيالاردى وقىتۋ ۇردىسىندە قولدانۋدىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى ول وقىتۋشىلار مەن وقۋشىلارعا ءوز بەتىمەن جانە بىرلەسىپ شىعارماشىلىق جۇمىس جاساۋعا كوپ مۇمكىندىك بەرەدى جانە ونى پەداگوگيكالىق ماقساتتا پايدالانۋ وقۋشىلاردىڭ زەردەسىنە، سەزىمىنە، كوزقاراسىنا اسەر ەتە وتىرىپ ونىڭ ينتەللەكتۋالدىق مۇمكىنشىلىكتەرىن ارتتىرۋعا كومەكتەسەدى.
دەنە تاربيەسىنىڭ الەۋمەتتىك جۇيە جانە قوعامدىق قۇبىلىس ەسەبىندە دەنە تاربيەسى جۇيەسىن، ونىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ نەگىزگى زاڭدىلىقتارىن، ونىڭ قىزمەتى مەن قۇرىلىمىن تانىپ، ءبىلۋدىڭ قاجەتتىلىگى ءبىلىم مەن تاربيە تالاپتارىنا سايكەس ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاقتىڭ دەنە تاربيەسىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كەرەك. دەنە تاربيەسى تەك مەكتەپتەگى دەنە شىنىقتىرۋ ساباعى عانا ەمەس، ول ساباقتان تىس، مەكتەپتەن دە تىس دەنساۋلىققا بايلانىستى شارالار جۇيەسى ەكەنىن ەسكەرسەك، قازىرگى كەزەڭدەگى ءبىلىم بەرۋ ورىندارىنداعى دەنە تاربيەسىنىڭ جۇيەسى جاستاردىڭ دەنساۋلىقتارىن نىعايتۋمەن قوسا، تۇلعا بويىنداعى بيولوگيالىق - پسيحولوگيالىق قاجەتتىلىكتەردىڭ جان - جاقتى جەتىلۋىنە، ومىرگە بەلسەندى ۇستانىم مەن ىزگىلىكتى قاتىناستارىن دامىتۋدى مەڭزەيدى. مۇنداي ماڭىزدى ادىستەمە عىلىمي جانە وقۋ ءپانى رەتىندە جەتەكشى ءرول اتقاراتىن، دەنە تاربيەسى سالاسىنداعى كاسىپتىك باعىتتا بولاشاق مۇعالىمدەردى دايىنداۋدى جۇزەگە اسىراتىن جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى وقىتۋ جۇيەسىنە تىكەلەي بايلانىستى. قازىرگى كەزەڭدە جالپى ورتا مەكتەپتەردەگى وقۋ باعدارلامالارىن قۇراستىرۋ باعىت - باعدارى وزگەردى.
الايدا، بۇلاردىڭ بارىندە مەكتەپ وقۋشىلارىن قايدا وقيتىندىعى ەسكەرىلمەيدى، ولاردىڭ مەڭگەرۋى ءتيىس نەگىزگى داعدىلار مەن قابىلەتتەر، وقۋ نورماسىن تاپسىرۋعا ارنالعان شارتتار كورسەتىلگەن. دەنەنى شىنىقتىرۋ جاتتىعۋلارىنىڭ ورىندالۋى قوزعالىس دايىندىعىنىڭ دەڭگەيى تۋرالى مالىمەت بەرەدى. دەگەنمەن، بۇل باعدارلامالار بازالىق، ۇلگىلىك سيپاتقا يە، سوندىقتان ولاردى ءاربىر پەداگوگ جەرگىلىكتى جاعداي مەن سالت - داستۇرلەرگە وراي وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىپ، وزگەرتە الادى. دەنە تاربيەسى ماسەلەلەرىن شىعارماشىلىق تۇرعىدا شەشۋگە، وزگەرمەلى ءومىر جاعدايىندا يننوۆاسيالىق پروسەستەر مەن جاڭاشىل باعىتتاردى دەر كەزىندە مەڭگەرە وتىرىپ، تاجىريبەگە سىن كوزبەن قاراپ، دەنە تاربيەسى مىندەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋعا بەلسەندى، سالاۋاتتىلىق پەن دەنە مادەنيەتىن مەڭگەرگەن مامان دايارلاۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ارتۋدا.
دەنە تاربيەسىن، جاڭا تەحنولوگيا مەن وزات تاجىريبەنى ۇلتتىق جانە جالپىادامزاتتىق قۇندىلىق قاعيدالارىمەن ساباقتاستىرا زەرتتەۋ – بۇگىنگى كۇن تالابىنان تۋىنداپ وتىرعان پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى. دەنە تاربيەسىنىڭ ءمانىن بۇگىنگى جاڭا زامان تالابىنا سايكەس قاراستىرۋ – بۇل ادامدى ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتانىڭ جەمىسى عانا ەمەس، سول ورتاداعى دەنە مادەنيەتى، ادامگەرشىلىك قارىم - قاتىناسى ارەكەتىمەن كورىنەتىن سۋبەكت دەپ تانىلۋىمەن ايقىندالادى. قوعامنىڭ ەلەۋلى وزگەرىستەرگە ءتۇسۋى، ادامنىڭ ماقسات - مۇراتتارىنا، تۇرمىس - تىرشىلىگى مەن مىنەز - قۇلقىنا، سونداي - اق ءوزىنىڭ جەكە باسىنا دا سۋبەكت رەتىندە وزگەرىس ەنگىزۋدە. ونىڭ ۇستىنە قوعامداعى سالاۋاتتىلىق، دەنە مادەنيەتى مەن رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ تابيعاتى، ءمانى، شىعۋ تەگى جانە اتقاراتىن قىزمەتتەرى تۋرالى جان - جاقتى زەرتتەۋ، وقۋشىلاردىڭ دەنە تاربيەسىن سالاۋاتتىلىق دەنە مادەنيەتى ماسەلەسىمەن بايلانىستا قاراستىرۋ قاجەتتىگى ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزدىڭ وزەكتىلىگىن ايقىنداي تۇسەدى.
ەلىمىزدە باسەكەگە قابىلەتتى ءبىلىم – ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ ەڭ باستى مىندەتى بولىپ وتىر. دامۋدىڭ الدىڭعى قاتارىنداعى ەلدەردىڭ ءبىلىم دارەجەسىمەن تەڭەسۋ – ەلىمىزدىڭ ءبىلىمي ساياساتىنىڭ نەگىزگى كوزدەگەنى. دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا ەنۋدىڭ العىشارتتارىنىڭ ءبىرى دە وسى ساپالى دا باسەكەگە قابىلەتتى ءبىلىم. سوندىقتان دا ەلىمىزدەگى مەكتەپتەردەگى ءبىلىم بەرۋدىڭ باستى ۇستانىمدارى مەن مىندەتتەرى، ارەكەتتەرى، جولدارى وسى ماقساتقا وراي ۇيىمداستىرىلادى.
ماقساتقا جەتۋدىڭ ءتۇرلى جولدارى بار. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى وقىتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن پايدالانۋ. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىنىڭ (استانا، 2000 جىل) 18 - بابىنىڭ 8 - تارماعىندا: «وقىتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن سىناقتان وتكىزۋ، ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭا مازمۇنىن ەنگىزۋ ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا ەكسپەريمەنت تارتىبىمەن ىسكە اسىرىلاتىن ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى ازىرلەنۋ مۇمكىندىگى»، - اتاپ كورسەتىلگەن [1]. وسىعان وراي ءقازىر ەلىمىزدەگى كوپتەگەن مەكتەپتەردە ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭا جۇيەسى ەنگىزىلىپ، الەمدىك ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىنە بەت الۋدا. ءبىلىمى مەن عىلىمى ءوز دارەجەسىندە دامىعان ەلدەر كوش باستاپ، قاشان دا ەلدىك دامۋدىڭ كەز كەلگەن سالاسىندا وزىق تۇرارى ءسوزسىز. بىزدە وسى كوشتەن قالماۋدىڭ قامىن جاساپ باعۋدامىز.
جالپى ورتا مەكتەپتەردەگى «دەنە تاربيەسى» ءپانىنىڭ ماقساتى ءالى كۇنگە دەيىن تولىقتىرۋدى قاجەت ەتەدى، وسىعان وراي ونىڭ عىلىمي نەگىزدەلگەن باعىت - باعدارىن جاساۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. وسى باعىتتاعى ىزدەنىستەردىڭ ءتيىمدىسى دەنە تاربيەسى ساباعىندا ءداستۇرلى ەمەس وقىتۋ قۇرالدارىن قولدانۋدى زەرتتەۋ بولىپ تابىلادى.
دەنە تاربيەسى ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاققا ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ سالاسىنىڭ ءبىر تارماعى بولىپ تابىلادى جانە ول جەكە تۇلعانىڭ جان - جاقتى دامۋىنا، كۇشتى دە قۋاتتى بولىپ وسۋىنە، ۇزاق ۋاقىت شىعارماشىلىق ەڭبەككە جارامدى ادامدى قالىپتاستىرۋعا، ونى وتان سۇيگىشتىككە دايىنداۋعا قىزمەت ەتەدى.
رەسپۋبليكامىزداعى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا جانە ءارتۇرلى قولدانۋ سالالارىنا بايلانىستى جاڭا باعىتتاعى سپورت، دەنە تاربيەسى جۇيەسى بويىنشا ماماندارعا دەگەن سۇرانىستاردىڭ ارتۋى، ولاردى دايىنداۋداعى بىلىمدىلىگى مەن قابىلەتتىلىگى، بىلىكتىلىكتىڭ قازىرگى تالاپتارعا ساي بولۋى وتە ۇلكەن ماڭىزدى جۇمىستاردى اتقارۋدى تالاپ ەتەدى جانە بولاشاق پەداگوگتاردىڭ كاسىبي دايارلىعىن، ءبىلىم ستاندارتىنا، مازمۇنىنا ساي جەتىلدىرۋ ماسەلەلەرى كوكەيكەستى ماسەلە بولىپ وتىر. كورسەتىلگەن مىندەتتەردى تولىق جۇزەگە اسىرۋ دەنە تاربيەسى جۇيەسىنە تىكەلەي بايلانىستى. دەنە تاربيەسىن جۇزەگە اسىرۋ – دەنساۋلىقتى نىعايتۋ، ءبىلىم بەرۋ، دامىتۋ، تاربيەلەۋ مىندەتتەرىن شەشۋگە ارنالعان پەداگوگيكالىق جۇمىستاردىڭ ءبىرى بولا وتىرىپ، جەكە تۇلعانىڭ دەنساۋلىق دەڭگەيىن ارتتىرۋ، تابيعي كۇش - قۋاتىن نىعايتۋ، دەنە مۇشەلەرىن گيگيەنالىق نەگىزدەرى مەن دەنە - قوزعالىس قابىلەتى مۇمكىندىكتەرىنە ساي، ءوز بەتىنشە قيمىل - قوزعالىس جاتتىعۋلارىن ورىنداپ، ءوزىن - ءوزى ۇنەمى دامىتىپ، كوڭىلدى دە سەرگەك جۇرۋگە باۋليدى. بولاشاق ۇرپاعىمىزدىڭ دەنساۋلىعىنىڭ مىقتىلىعى، سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋى مەكتەپ ءمۇعالىمىنىڭ جەكە باسىمەن ونىڭ جوعارى وقۋ ورنىنداعى تەوريالىق جەكە تاجىريبەلىك دايىندىعىنىڭ دارەجەسىنە تىكەلەي بايلانىستى. وسىعان وراي وقۋشىلاردىڭ دەنە تاربيەسى جۇيەسىن جۇزەگە اسىرۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋعا بولاشاق مۇعالىمدەردى دايارلاۋ ءىسىن كاسىبي دايىندىقتىڭ اجىراماس بولىگى رەتىندە قاراستىرۋ كەرەك. دەنە تاربيەسى جانە سپورت ماماندارى كۇردەلى الەۋمەتتىك مىندەتتەردى شەشۋگە ارالاسۋمەن بىرگە وقۋشىلاردىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە ساي، وقۋ - تاربيە مىندەتتەرىن شەشۋدە ولاردىڭ رۋحاني جەتەكشىسى دە بولۋى ءتيىس.
وقۋشىلارعا دەنە شىنىقتىرۋ ساباقتارىندا جاڭا تەحنولوگيانى پايدالانۋ وقىتۋ مەن تاربيەلەۋدىڭ جالپى زاڭدىلىقتارىنا باعىنعان. سوندىقتان ونى ىسكە اسىرۋ بارىسىندا دەنە تاربيەسىنىڭ جاس جانە جىنىستىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، وسى زاڭدىلىقتاردى كورسەتەتىن جالپى پەداگوگيكالىق ۇستانىمداردى باسشىلىققا الۋ قاجەت. ول ۇستانىمدارعا جاتاتىندار: جان - جاقتىلىق، سانالىلىق پەن بەلسەندىلىك، بىرتە - بىرتە جاسالاتىن ارەكەت، قايتالامالىق، كورنەكىلىك، جەكە دارالىق.
وقۋ ۇدەرىسىنىڭ ۇزدىكسىزدىگى نەگىزگى ءۇش قاعيدالاردا كورىنىس تاپقان:
ا) وقۋ - تاربيە ۇدەرىسى كوپ جىلعى جانە جىل بويىنداعى سيپاتقا يە بولۋى ءتيىس؛
ءا) ساباق بارىسىندا ءاربىر كەلەسى ساباقتىڭ اسەرى الدىڭعى ساباقتىڭ ىزىنشە قاتپارلى اسەر قالدىرۋى ءتيىس، سەبەبى جاس وقۋشىنىڭ اعزاسىندا الدىڭعى ساباقتاردىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان جاعىمدى وزگەرىستەر بەكي ءتۇسۋى جانە جەتىلە ءتۇسۋى قاجەت؛
ب) دەمالىس جۇمىس قابىلەتىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ارتا ءتۇسۋى ءۇشىن جەتكىلىكتى بولۋى ءتيىس.
دەنە جۇكتەمەلەرىن بىرتە - بىرتە جانە جوعارى دەڭگەيگە ارتتىرۋ ۇستانىمى ولاردىڭ كولەمى مەن قارقىندىلىعىنىڭ، وقۋشىنى دايىنداۋعا قويىلاتىن تالاپتاردىڭ بىرتە - بىرتە كۇردەلەنۋىنىڭ ۇزدىكسىز ارتا تۇسۋىمەن بايلانىستى بولىپ كەلەدى.
ساباقتاردى ءبىر - بىرتە كۇردەلەندىرۋ وقۋشىنى دايىنداۋدىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن دەڭگەيلەرىنە سايكەس كەلىپ، ولاردىڭ سپورتتىق جەتىستىكتەرىنىڭ ۇزدىكسىز ارتا ءتۇسۋىن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس. دەنە جۇكتەمەلەرىنىڭ تولقىندى تۇردە وزگەرۋ ۇستانىمى ولاردىڭ ديناميكاسىنىڭ تولقىندى سيپاتىن كورسەتەدى، سەبەبى ول سالىستىرمالى العاندا وقۋ – تاربيە ۇدەرىسىنىڭ كىشى - گىرىم ۇزىندىسىنە، نەمەسە ساباقتاردىڭ كەزەڭدەرى مەن تۇتاس ءبىر داۋىرىنە دە ءتان بولۋى مۇمكىن.
سپورتتىق تەحنيكا مەن ونى جاڭا تۇرعىدا جەتىلدىرۋگە ۇيرەتۋ ادىستەرىنىڭ كەز - كەلگەن ءتۇرىنىڭ جاعىمدى جاقتارى بار، ءبىراق ول جەكە قالپىندا شاپشاڭ ءارى ءتيىمدى ۇيرەتۋدى تولىق قامتاماسىز ەتە المايدى، سوندىقتان سپورتتىق تەحنيكانى مەڭگەرۋ بارىسىندا بارلىق ادىستەر ءبىرىن - ءبىرى تولىقتىراتىن تۇردە قولدانىلادى. ولار جيىرەك ءبىر ۋاقىتتا پايدالانىلادى.
قيمىل - قوزعالىستاردى بەلگىلى رەتتىلىكتە يگەرۋ. اتاپ ايتقاندا: دايىندالىپ جۇرگەن وقۋشىلاردىڭ وقۋعا دەگەن جاعىمدى ىنتاسىن قالىپتاستىرۋ؛ قوزعالىس قيمىلىنىڭ ءمانى تۋرالى ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ؛ ءاربىر سپورت تۇرلەرى بويىنشا ۇيرەنەتىن قوزعالىستار تۋرالى تولىق تۇسىنىكتى قالىپتاستىرۋ؛ ۇيرەنەتىن قوزعالىس قيمىلىن تۇتاستاي يگەرۋ. ءسويتىپ، قيمىلعا ۇيرەتۋ دەگەنىمىز - بۇل ءبىلىم الۋ، قوزعالىس يكەمدىلىگىن قالىپتاستىرۋ جانە ءتيىستى دەنە جاعىنان قالىپتاسۋدىڭ قاسيەتتەرىن تاربيەلەۋ.
تالداۋ، جالپى ءبىلىم بەرۋ مەكتەپتەرىندە وقۋ - تاربيە ۇدەرىسىن ۇيىمداستىرۋ مەن باسقارۋعا ءبىلىم بەرۋ مەن سپورتتىق مەكەمەلەرگە ءتان قۇرىلىمدار - ماقسات، جالپى جانە ارنايى (ارنايىلىق) مىندەتتەر، ادىستەر مەن قاعيدالار، وقۋ كەڭىستىگىندە جۇزەگە اساتىن، ناقتى باعىتتىلىعى بار، وقۋ ماتەريالىنىڭ تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك مازمۇنى كىرەتىنىن كورسەتتى. وقۋشى - سپورتشىنىڭ وسى ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىندەگى تاڭداعان جولىنىڭ باسى، مەكتەپتەگى وقۋ مەرزىمىندەگى باستاپقى كەزەڭنىڭ دە ناقتى قۇرىلىمى نەمەسە مازمۇنى بولادى.
دەنە تاربيەسى ساباعىندا وقىتۋدىڭ ءداستۇرلى ەمەس قۇرالدارىن قولدانۋ بارسىندا وقۋشىلاردىڭ دەنە تاربيەسىن دامىتۋ تەحنولوگيالارىن جەتىلدىرۋگە؛ دەنە تاربيەسى ساباقتارىندا وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋگە، دەنە تاربيەسى ارقىلى جەكە تۇلعانىڭ پسيحوفيزيولوگياسىن وزگەرۋگە: ءوزىن - ءوزى رەتتەۋىن قالىپتاستىرۋ؛ دەنە تاربيەسى ساباقتارىن ءپانارالىق بايلانىس ارقىلى جەتىلدىرۋ؛ دەنە قابىلەتىن رۋحاني قۇندىلىقتار ارقىلى دامىتۋ؛ رەلاكساسيا ارقىلى جەكە تۇلعانىڭ پسيحوفيزيولوگيالىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ؛ پسيحيكالىق قۋات مۇمكىندىكتەرى مەن دەنە تاربيەسىن ساباقتاستىرىپ دامىتۋعا ت. ب. قول جەتكىزۋگە بولادى.