InfoHub Logo

بۇرىنعى زاماننىڭ بايلارىنىڭ قۇدالىعى كەلىن تۇسىرگەن نە اكەسىنىڭ اسىن بەرگەندىگى، دۇنيەنىڭ باسى قانداي، اياعى قانداي، ەشكىمگە وپاسىنىڭ جوقتىعىن تانىتادى.

قۋاندىق التاي-قارپىقتىڭ قارپىعىنىڭ ءۇش بالاسى — ءتىنالى، مامبەت، كۇزەي. كۇزەيدەن تۋعان — توقا. «توقانىڭ جىلقىسىن بەرسىن» دەپ باتاعا قوسىلعان توقا — وسى. بۇل — توقادان شىققان باي ساعاق. قوقاساعاق، قۇرىسباي تاعى ەكەۋى بار، بەس اعايىندى بولعان. بايلىقتا بىرىنەن-بىرى وتەدى. اكەلەرىنىڭ اتى — تاڭىربەرگەن. سول ساعاق ءۇش جۇزدەن باي تاڭدادى قۇدا بولۋعا. كىشى جۇزدە بايساقال دەگەن باي بار دەپ، بايلىعىن وزىنە تەڭ كورىپ، سول بايساقالعا كەنەسارى — ناۋرىزبايدىڭ اعاسى سارجان تورەنى الىپ، ەلۋ كىسىمەن قۇدا تۇسە باردى.

سوندا بايساقال قۇدالارىنىڭ ورتاسىنا ءبىر ساۋكەلە جىبەردى. «قىزىمنىڭ قاراعان باسى، مىنگەن اتى، ارتقان تۇيەسى، تىگىلگەن وتاۋ، قىلعان جاساۋ ءبارى ساتۋسىز تەگىن، ءبىر ساۋكەلەنىڭ قۇنىن بەرسە بولادى»، — دەپ.

باسى سارجان تورە وتىرعان قۇدالار ساۋكەلەنى مالعا شا- مالاپ، وزدەرى ءپىشىپ، وزدەرى كەسىپ، بەس ءجۇز بايتالعا تۇرادى ەكەن دەسىپ: «مۇنىڭ قىزىنىڭ قالىڭ مالى بەس ءجۇز جىلقى بولسىن»، — دەپتى. ءۇش ءجۇز جىلقى قارا مالى، ءجۇز جىلقى ۇيگە ەنگىزەرى، ءجۇز جىلقى — ءسۇت اقى، توي مالى.

بايساقال بارعان قۇدالارعا: «وزدەرىڭ ءجۇز بولىپ كەلمەي، ەلۋ بولىپ كەلگەنسىڭدەر، ءجۇز بولىپ كەلسەڭ، جۇز-جۇزدەن قىلار ەدىم، مەنەن كورمە، وزدەرىڭنەن كور!» — دەپ، ەر باسىنا ەلۋگە سانىن جەتكىزىپ، كيىت قىلدى. تۇيەدەن ەلۋ، اتتان ەلۋ، تايتۇياق جامبىدان ەلۋ، قويتۇياق جامبىدان ەلۋ نە بولسا، ول بولسىن ەلۋ ءتۇرلى قىلدى. سيىردان ەلۋ، قويدان ەلۋ، ەشكىدەن ەلۋ، اڭ تەرىلەرىنەن ەلۋ. ساعاق تا بەس ءجۇز جىلقىنى ءبىراق ايداتتى. مۇنان بۇرىن قازاقتا «قىرىق جەتىدەن» باسقا قالىڭ مال اۋىزعا الىنىپ اتالماعان.

بايساقالدىڭ قىزى ساعاقتىڭ ورداسىنا كەلىن بولىپ تۇسكەندە، بەس وتاۋ، ءبىر التىن شاتىر، جەتى جەتىممەن ءتۇسىپتى. سوندا قىزدىڭ وزىنە ارنالعان وتاۋدىڭ ۋىعىن اتپەن ءجۇرىپ بايلاعان ەكەن. كەرەگەنىڭ باسىن تۇتام كۇمىس، اياعىن دا تۇتام كۇمىس، ۋىق قانشا بولسا، ۋىقتىڭ باۋ وتكىزەر جەرىندە تۇتام كۇمىس، قالامىندا تۇتام كۇمىس، شاڭىراعىنىڭ اۋزىندا، كۇلدىرەۋىشىندە تۇتام كۇمىس، تۇيە اۋعاندا، تۇيە باسىنا ەكى بۇراۋ، ۇزىندىعى وقتاۋداي اعاش، ونىڭ ەكى باسىندا دا تۇتام كۇمىستەن، دۇنيەلىگىن اتپەن ءجۇرىپ، ۋىعىن شانىشقان، ءۇيدىڭ ورتاسىنا اپ كەلىپ ۇيە بەرگەندە، كۇلدىرەۋ ىشىنە ءتيدى دەسە، بولارلىق بولدى. سوندا ساعاقتىڭ بايبىشەسى كوزى، كوڭىلى تويعاندىقتان، «دۇنيە شىركىن جيايىن دەسە، جينالا بەرەدى ەكەن-اۋ!» — دەپتى. وندا بايساقالدىڭ بايبىشەسى: «شىركىن دەپ ايتقىزباسپىن دەپ»، وسىنشا بۇتتاپ ەدىم، بەكەر-اق بۇتتاعان ەكەنمىن، جاقسىعا دا ءبىر شىركىن، جامانعا دا ءبىر شىركىن، ءبارى ءبىر باس-اق ەكەن»، — دەپتى.

بايساقالدىڭ قىزىنىڭ تۇيەسىنىڭ جابۋى ءبۇيداس دەگەن جىبەك ەكەن. قاراكەسەك قاز داۋىستى قازىبەك ۇرپاعىنان شىققان الشىنباي تۇڭعىشى ىبىراي دەگەن بالاسىنا ساعاقتىڭ قىزىن ايتتىرىپ، سوندا ىبىراي قىس ىشىندە ۇزاتىپ الىپ قايتقان ەكەن دە، بايساقالدىڭ قىزىنىڭ تۇيەسىنىڭ جابۋىمەن كۇيەۋدىڭ جولداستارىنا تىماق تىستاپ بەرگەن ەكەن. ءبۇيداس دەگەن جىبەكتەن جاسالعان بۇيىمدى جۇرت كوزىمەن كورگەن ەكەن. بالاسىنىڭ وتاۋىن تۇسىرگەن سوڭ «بايلىعىمدى ءۇش جۇزگە كورسەتەمىن» — دەپ ساعاق اكەسى تاڭىربەرگەنگە اس بەرمەك بولدى. «ات جاراتسىن، اسقا قامدانسىن!» — دەپ، جۇرتقا ساۋىن ايتىپ، شاقىرۋشى اتتاندىرعاندا، جىلقىدان ون جەتى مىڭ بىتكەن.
التاي الداجۇمان بايعا ساعاق سالەم ايتىپتى: «التاي توقانىڭ بايىمىن دەپ توقا دا مەن ايتۋشى ەدىم، التايدا ال- تاي توقانىڭ بايىمىن دەپ جۇمان ماقتانۋشى ەدى، مىنە، مەن بايلىعىمدى ءۇش جۇزگە كورسەتكەلى اكەمە اس بەرەيىن دەپ جاتىر- مىن، جۇمان مەنەن بايلىق اسىرامىن دەسە، وسى اسقا ەكى ات ءمى- ءنىپ كەلسىن، ءبىر اتتى جالعىز اتتى كەدەي دە ءمىنىپ كەلەدى»، — دەگەن ەكەن.

سوندا ساعاق اسقا جۇماننىڭ كەلۋىن اڭدىپ تۇرىپتى. جۇمان كەلگەندە، الدىنان شىققان داياشىلاردان سۇرايدى:

— جۇمان قانداي ات ءمىنىپ كەلگەن ەكەن؟ — دەپ. سوندا الدىنان شىققان داياشىلار ءبىرى:

— قويانداي بوز ات ءمىنىپ كەلدى، — دەسە، ءبىرى:

— بىلشىلداما، كومىردەي قارا ات ءمىنىپ كەلدى، — دەپ كۇجىلدەسىپ، راھلاسىپ قالىپتى. سەبەبى، جۇماننىڭ ءمىنىپ كەلگەن اتىنىڭ ءبىر جاعى قويانداي بوز ەكەن دە، ءبىر جاعى كومىردەي قارا ەكەن. بوز جاعىنان كورگەن بوز ات — دەپ، قارا جاعىنان كورگەن قارا ات — دەپ، ويلايدى ەكەن. ساعاقتىڭ ەكى ات ءمىنىپ كەلسىن دەگە- ءنى وسىنى ويلاپ ايتقان ەكەن. سوندا ساعاق ايتىپتى:

— جىلقىسىنان مۇنداي مال تۋعاندىعى جۇمان مەنەن باي ەكەندىگىن دالەلدەپتى، قانشا تۇياق دەگەنمەن مەنىڭ جىلقىمنان مۇنداي مال تۋىپ كورگەن جوق»، — دەپتى.

جۇماننىڭ تاڭىربەرگەن اسىنا ءمىنىپ بارعان وسى اتىن سارمانتاي الشاعىر ۇلى بيجان زاماناسىنداعى اق پاتشانىڭ كورىنىسىنە ءمىنىپ بارعان ەكەن. وسى ەكى جىندىنى دا سول زامانداعى جۇرتتىڭ كوزى تۇگەل كورگەن ەكەن.

وزگە بىلشىل نە كەرەك؟ باسقى اتتىڭ بايگەسىنە بايساقالدىڭ بەس اساۋدىڭ بىردەن سوڭعىسىن تىكتى دەيدى. كيىز ورنىنا شۇعا جاپقان، ول شۇعاسىنىڭ ءبىر كەزى ءبىر اتقا الىنعان ەكەن. ول وتاۋدىڭ ىشىنە سىرەستىرىپ، تەكشەلەپ جاساۋدى جيىپ، ەكى بوساعادان ەكى قانات كەرەگەگەنىڭ بويى بوس قۇرى تۇردى. ال، شىمىلدىقتى قۇرىپ، الاشا توسەكتى بەلدەن سالىپ، جەتى جەتىمنىڭ ەڭ باسى ۇرعاشى جەتىم ەكەن، اي دەسە، اۋزى، كۇن دەيىن دەسە، كوزى بار ءبىر قاسىق سۋمەن جۇتىپ جىبەرگەندەي، جاسى ءدال ون بەستە سۇلۋ قىز ەكەن. سوندا ءۇش جۇزدەن اتاقتى، داڭقتى نەشە ءتۇرلى جۇيرىك كەلدى. سانىن قۇداي بىلەدى، جۇرتتىڭ كوزى «ات قاشان كەلەدى؟»، «قانداي جانداردىڭ ماڭدايى جارىلىپ تۇر ەكەن؟» — دەپ اۋزىندا سول ءسوز بولىپ وتىرعاندا، وزگە ات جوق، ءبىر بەس قىلاڭ، بەسەۋى دە اق-كوك قۇيرىق تىستەسىپ، بىرىنەن-بىرى تىركەپ قويعان مالداي شۇباپ قاراقشىدان وتە شىقتى دەيدى.

سويتسە، قىپشاق قارابالىق الدانازارحاننىڭ اعايىندى ەكەۋىنىڭ اتتارى ەكەن. سوندا ەڭ الدىندا كەلگەن ات اعايىندى ەكەۋى ەنشى الىسقان كۇندە ءىنىسىنىڭ سىباعاسىنا تيگەن ەكەن دە، اعاسىنىڭ قويشىسى ءمىنىپ قوي باعىپ جۇرگەن قولاۋ كوك قۇنان ەكەن. ءوزىن قويعا ءمىنىپ، ءوزى قولاۋ، اقساق بولعان سوڭ، ەلەۋسىز بولعاندىقتان كەرەك قىلىپ سۇراپ، ءىنىسى الماي: «مىناۋ سەنىڭ سىباعاڭ»، — دەپ ەدى، — دەپ اعاسى قوسا قويماي، وسى بايگەگە اعاسى جاراتىپ الىپ كەلىپ قوسقان ەكەن. سول جەردە ءىنىسى شاپ ەتە ءتۇستى دەيدى. «ەنشى ۇلەسكەندە ءوز اۋزىڭنان ماعان بەرىپ ەدىڭ، ءبىزدىڭ
قويشىنىڭ استىنداعى قولاۋ كوك سەنىكى دەپ ەدىڭ، جالعىز سوعان قاراپ قالماعاندىقتان، مەن الىپ جىلقىما قوسپاپ ەدىم دە، سوندىقتان سەنىڭ مالىڭدا ءجۇرىپ كەتىپ ەدى. ەندى اتىمنىڭ باسىن بەر نە بايگەسىن بەر؟ ءبىرىن قيماساڭ، مەن ساعان باۋىر-تۋىسقان بولمايمىن»، — دەپ، اعايىندى ءبىر تۋىسقان اراز بولعاندا، ەلدەن بۇرىن ارازدىقتى باستاعان وسى ەكەۋى بولعان. ەكەۋى دە ءبىرىن-بىرى كورىسپەي كەتكەن ەكەن.

سول كورىسپەگەن بويىمەن ءجۇرىپ، اجالى جەتكەنى ءولىپ، اجالسىزى ءتىرى قالعان كۇندە، ءتىرى قالعانى ارمان قىلىپ شوڭ بيگە شاعىپ سويلەگەن ەكەن: «ءشوپ كىندىكتى مالعا بولا، ادام كىندىكتى باۋىرىمدى كورە الماي كەتتىم-اۋ، وبالىم زامانىمداعى اتقا ءمىنىپ، اۋىزعا ىلىنگەن جاقسىلار، سەندەردىڭ موينىڭا!» — دەگەن ەكەن دەيدى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

جالبىر باتىر (ءى نۇسقا)

سىرىمنىڭ نۇرالى حاندى شابۋى (ءىى نۇسقا)

بايماعامبەت سۇلتان مەن سىرىم باتىر

---