InfoHub Logo

شوقان ءۋاليحانوۆ (1835-1865 جج.)

شوقان ءۋاليحانوۆ (شىن اتى - مۇحامەدحانافيا) شىڭعىس ۇلى (قاراشا، 1835، قۇسمۇرىن بەكىنىسى، قازىرگى قوستاناي وبلىسى، ءساۋىر، 1865، التىنەمەل، قازىرگى الماتى وبلىسى) – قازاقتىڭ ۇلى عالىمى، وريەنتاليست، تاريحشى، ەتنوگراف، گەوگراف، فولكلوريست، اعارتۋشى، دەموكرات. ومبىنىڭ كادەت كورپۋسىن بىتىرگەن (1853)، پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح-فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە لەكسيا تىڭداعان (1861-1862). ارعى اتاسى – ابىلاي. ونىڭ ۇلكەن ۇلى ءۋالي (1741-1821) – شوقاننىڭ تۋعان اتاسى. ءۋالي ءولىپ، اكەنىڭ باس مۇراگەرى – رنىڭ ۇلكەن ۇلى عۇبايدوللا (ءابايدىلدا) سىبىرگە ايدالىپ كەتكەندىكتەن، حان شاڭىراعى حاندىق، بيلىك ءۋاليدىڭ كىشى ايەلى ايعانىمدا قالدى. «ءۋاليدىڭ بايبىشەدەن تۋعان بالالارى اكەسىنىڭ رەسەي قول اسىتىنا قاراعاندىعىن مويىنداعىسى كەلمەي جاتقاندا، ايعانىم مەن ونىڭ بالالارى رەسەيگە ادال نيەتىن ساقتاپ قالدى. ءۋاليحاننىڭ وسى جەسىرىنە الەكساندر ءى اسا ءبىر ىقىلاس ءبىلدىردى. ءسويتىپ، قازاق دالاسىندا وعان ساۋلەتتى ءۇي سالىپ بەرۋگە ءامىر ەتتى، سول ۇيدە شوقان ءۋاليحانوۆ تۋىپ دەى»، دەپ جازدى پ.پ.سەمەنوۆ-تيان-شانسكيي. بالالىق شاعى اۋەلى قۇسمۇرىندا (اكەسى اعا سۇلتان بولعاندا)، كەيىن كوكشەتاۋداعى اتا مەكەنى سىرىمبەتتە حالىقتىڭ قايناعان ورتاسىندا وتكەن. ءۋاليحانوۆ جاس كۇنىندە تاريحي ولەڭ، جىر، اڭىز، اڭگىمەلەردى قىزىقتاپ، سولارعا قۇلاق ءتۇرىپ وسكەن. ءتىپتى قۇسمۇرىنداعى شاعىنىڭ وزىندە «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» جىرىن جازىپ العانى بار. سىرىمبەتتە اڭىز، جىرلار، سيۋجەتىنە سۋرەت سالاتىن بولعان. ءسويتىپ، تابيعاتىنان العىر، زەرەك بالانىڭ رۋحاني باعىت-باعدارى ەرتە قالىپتاسا باستايدى.

ش. ءۋاليحانوۆ اۋەلى قۇسمۇرىندا قازاق مەكتەبىندە وقىپ، اربشا حات تانيدى. ءداستۇر بويىنشا «جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن بىلۋگە» ءتيىستى حان بالاسى شىعىس تىلدەرىنەن اراب، شاعاتاي ءتىلىن جاسىنان جاقسى ۇيرەنگەن، كەيىنىرەك ورتا ازيانىڭ تۇركى تىلدەرىن مەڭگەرگەن.

1847 جىلى كۇزدە 12 جاسار شوقاندى اكەسى ومبىعا اكەلىپ، ورىس دوستارىنىڭ ومەگىمەن ومبى كادەت كورپۋسىنا وقۋعا ورنالاستىرادى. سىبىردەگى ەڭ تاڭداۋلى وقۋ ورنى بولىپ ەسەپتەلەتىن بۇل كورپۋس، دەكابريست ا.ءزاۆاليشيننىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «اعارتۋشىلىق پەن ءپاتريوتيزمنىڭ وركەن جايعان جەرى» بولاتىن.

«كورپۋستا ءوي-ورىسى، ءبىلىمى جاعىنان شوقان تەز ءوستى، ورىس جولداستارىن باسىپ وزىپ وتىردى. ەكى-ۇش جىىدان كەيىن-اق شوقان ءوز كلاسىنداعىلاردىڭ عانا ەمەس، وزىنەن ەكى جاس ۇلكەندەردىڭ كلاسىنداعىلاردى دا يدەيا جاعىنان باسىپ وحدى» - دەيدى بىرگە وقىعان دوسى گ.ن.پوتانين. شوقاننىڭ رۋحاني وسۋىنە ورىس ادەبيەتىنىڭ ءمۇعالىمى وريانتاليست ن.ف.كوستىلەسكيي (1818-1867)، مادەني تاريحي كۋرسىن جۇرگىزگەن ايداۋداعى عالىم گونسيەۆسكيي، ادەبيەتشى ۆ.پ.لوبودوۆسكيي (ن.گ.چەرنىشيەۆسكييدىڭ جاس كەزىندەگى دوسى، كەيىن يدەيالاس ارىپتەسى) ەلەۋلى ىقپال ەتەدى. كوستىلەسكيي ارقىلى 1852 جىلى شوقان مەن ي.ن.بەرەزين اراسىنداعى تىكەلەي دوسىتق قاتىناس باستالادى. بەرەزيننىڭ تاپسىرماسى بويىنشا شوقان توقتامىستىڭ «حان جارلىعىنا» تالداۋ جاسايدى. بۇل – ونىڭ العاشقى عىلىمي جۇمىسى.

وسىلايشا، شوقان كورپۋستىڭ مۇعالىمدەر مەن ومبىنىڭ الدىڭعى قاتالرلى ينتەلليگەنسياسىنىڭ كوزىنە تۇسەدى. 14-15 جاسار شوقانعا مۇعالىمدەرى بولاشاق عالىم، زەرتتەۋشى دەپ قارايتىن ەدى. شوقان تاريح، گەوگرافيا كىتاپتارىن باس الماي وقيدى. سيرەك كەزدەسەتىن كونە كىتاپتاردى قول جەتە بەرمەيتىن فۋندامەنتالدىق كىتاپحانادان الىپ وقۋعا كورپۋس باسشىلارى وعان ارنايى رۇقسات ەتكەن. ورال، ەدىل، كاسپيي الابىن، وڭتۇستىك ءسىبىر، بايكال، التايدى زەرتتەگەن پ.س.پاللاستىڭ (1741-1811) «ساياحاتىن»، ەدىل، كاسپيي، ورالدىڭ تاريحى مەن ەتنوگرافياسىن جازعان. پ.ي.رىچكوۆتىڭ كۇندەلىكتى جازبالارىن اسىرەسە، كىتاپتاردىڭ تۋعان جەرگە ارنالعان بەتتەرىن قىزىعا وقىعان. جاس شوقاننىڭ ءبىلىمدارلىعىن، شىعىس ادەبيەتىن جاقسى بىلەتىندىگىن س.ف.دۋروۆ، سەمەنوۆ-تيان-شانسكيي، گ.ن. پوتانين، ن.م.يادرينسيەۆ جوعارى باعالاعان.

1853 جىلى ءۋاليحانوۆ كادەت كورپۋسىن ءبىتىرىپ، اتتى اسكەر كورنەتى اتاعىن الىپ شىعادى. ءسىبىر كازاك-ورىس اسكەرى 6-اتتى اسكەر پولكىنە وفيسەر بولىپ تاعايىندالادى. ءىس جۇزىندە باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ كەڭسەسىندە قالدىرىلادى. ءبىر جىلدان كەيىن باتىس ءسىبىر مەن قازاقستاننىڭ سولتۇستىك-باتىس ايماعىن باسقارعان گەنەرال گ.ح.گاسفورتتىڭ (1790-1874) اديۋتانتى قىزمەتىنە بەلگىلەنەدى. ەكىنشى جاعىنان باتىس ءسىبىر ولكەسىنىڭ باس باسقارماسى ونى ايرىقشا تاپسىرمالاردى ورىندايتىن وفيسەر ەتىپ ۇستايدى.

1856 جىلى شوقان م.م.حومەنتوۆسكيي باسقارعان اسكەري-عىلىمي ەكسپەديسياعا قوسىلادى. ەكسپەديسيا قىرعىز ەلىن جەتە زەرتتەۋگە، ىستىقكول ايماعىنىڭ كارتاسىن تۇسىرۋگە ءتيىس بولادى. بۇل شوقاننىڭ عىلىمي جۇمىس جۇرگىزۋىنە مۇمكىندىك اشادى. وسى جىلى ول «ماناسقا» نازار اۋدارادى. ىلەنىڭ باسىنداعى ماناس جورىق جاسادى دەگەن قالانىڭ ورنىن بارىپ كورەدى. ماۋسىمنىڭ ورتاسىندا ىستىقكولگە جەتىپ، ونىڭ شىعىس، سوتۇستىك-شىعىس جاعالاۋىنىڭ، تاۋ اسۋلارىنىڭ كارتاسىن تۇسىرەدى. بىرنەشە مارشرۋتتا شوقان سەمەنوۆ-تيان-شانسكييمەن بىرگە جۇرەدى. ونىمەن 1856 جىلى كوكتەمدە ومبىدا گۋتكوۆسكييدىڭ ۇيىندە تانىسىپ، سودان بىلاي دوس بوپ كەتكەن. 1856-1857 جىلدارى ەكەۋى جەتىسۋدا ءجيى كەزدەسىپ، بىرگە علىمي جۇمىستار جۇرگىزگەن. جەتىسۋ، تيان-شان ساپارلارىندا سەمەنوۆ-تيات-شانسكيي ورتا ازيا ماسەلەسىنە كەلگەندە شوقاندى عانا بەدەل تۇتقانىن جازعان. ەكسپەديسيادا شوقان وريەنتولوگيالىق، ەنتومولوگيالىق كوللەكسيا جيناپ، گەرباريي قۇراستىرادى. جەتىسۋ، ىستىقكول ايماعىنىڭ  فاۋناسى مەن فلوراسىن زەرتتەيدى. ىستىقكولدىڭ كارتاسىن جاساۋعا قاتىناسادى. سول الاپتاعى قيراعان كونە قاللاردىڭ مادەنيەتىنە – كونە زامانعى سۋارۋ جۇيەلەرىنىڭ، ارحيتەكتۋرالىق مۇرالاردىڭ قالدىقتارىنا، ەتنوگرافيكالار مەن تاس مۇسىندەرگە ۇڭىلەدى. رەسەي قول استىنداعى جوڭعاريادا، اسىرەسە، ىلە بويىندا وتىرىقشىلىقتىڭ بولعانىن انىقتايدى. الاكولدەن تيان-شانعا دەيىنگى جەردى تۇگەل شارلاعان ول قىرعىزدىڭ بۇعى، سارىباعىش، سولتۋ رۋلارىندا بولىپ، قىرعىز حالقىنىڭ شەجىرەسىن، ولەڭ، جىر، اڭىزدارىن، «ماناس» جىرىن جازىپ الادى. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ تاريح، گەوگرافيا سالاسىنداعى داڭقى پەتەربۋرگ عالىمدارىنا جەتىپ، 20-دان جاڭا اسقان شوقاندى 1857 جىلى 27 اقپاندا ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ تولىق مۇشەسى ەتىپ سايلايدى. بۇل – ونىڭ ورىس عىلىمى الدىنداعى زور ەڭبەگىن مويىنداعاندىقتىڭ بەلگىسى ەدى.

1858-1859 جىلعى قاشعاريا ساپارى شوقاننىڭ عىلىم اعارتۋشىلىق سالاسىنداعى تۆورچەستۆوسى جاڭا بەلەسكە كوتەرىلىپ، داۋىرلەپ وسۋىنە جول اشتى. پەتەربۋرگتە شوقان ورىستىڭ شىعىستى زەرتتەۋشى عالىمدارىمەن، اسىرەسە، «ورىس گەوگرافيا قوعامى» جازبالارىنىڭ رەداكتورى پروفەسسور ا.ن.بەكەتوۆپەن، ازيا دەپارتامەنتىندەگى ە.پ.كوۆاليەۆسكيي، ف.س.وستەن-ساكەنمەن، پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، قۇلجادا كونسۋل بولعان ي.ي.زاحاروۆپەن تىعىز بايلانىس جاسايدى. زاحاروۆپەن بىرگە ازيا دەپارتامەنتىنىڭ جوعارى مەكتەبىندە تۇركى تىلىنەن ساباق بەرەدى. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ پاتەرىنە ۆ.ب.گريگورريەۆ، ۆ.پ.ۆاسيليەۆ، ۆ.ۆ.ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ ت.ب. ءجيى كەلىپ تۇرادى. پەتەربۋرگتە شوقان عىلىمي، ادەبي، جۋرنالدارعا قاتىسادى، ەنسيكلوپەدياعا ماقالا جازادى. شوقاننىڭ ماتەريالدارىن قازاقستان، ورتا ازيا، ىستىقكول تۋرالى ەڭبەك بەرگەن ا.ف.گولۋبيەۆ، د.ي.رومانوۆسكييلەر پايدالانادى. باس شتابتىڭ وفيسەرلەرى ودان الىپ تۇرادى.

ناۋقاس (تۋبەركۋلەز) مەڭدەگەن شوقان دارىگەردىڭ اقىلىمەن 1861 جىلى كوكتەمدە تۋعان ەلگە ارالادى. ەل ىشىندە تۇرىپ، تۋعان حالقىنىڭ ەكى بىردەي قاناۋدىڭ استىندا ەزىلگەنىن كورگەن شوقان 1862 جىلى اتباسار وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى بولۋعا ريزالىق بىلدىرەدى. «ەلدەستەرىمە پايدامدى تيگىزۋ ءۇشىن اعا سۇلتان بولعىم كەلدى، ولاردى چينوۆنيكتەردەن، قازاق بايلارىنان قورعاماق بولدىم. سونداعى ەڭ الدىمەن كوزدەگەنىم - ءوز باسىمنىڭ مىسالى ارقىلى جەرلەستەرىمە وقىعان اعا سۇلتاننىڭ پايدالى ەكەنىن كورسەتۋ ەدى»، - دەپتى ول دوستايەۆسكييگە جازعان حاتىندا

از ومىرىندە ش. ءۋاليحانوۆ قازاقستان مەن ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ تاريحىنا، گەوگرافياسى، ەتنوگرافياسى، فولكلورىنا جانە قوعامدىق-ساياسي قۇرىلىسىنا ارنالعان كوپتەگەن قۇندى ەڭبەكتەر قالدىردى. قازاقستان گەوگرافياسىندا – بالقاش پەن الاكولدىڭ بۇرىن ءبىر تۇتاس سۋ ايدىنى بولعاندىعى جانە جوڭعار قاقپاسىنان سوعاتىن ەبى جەلى تۋرالى عىلىمي دەرەكتەردى العاشقى كەلتىرۋشى دە سول. ول بەرەزيننىڭ «حان جارلىعىنا» رەسەنزيادان كەيىن ءجالايىريدىڭ «ءجامي-ات-تاۋاريحىن» زەرتتەپ، ونىڭ نەگىزى تاراۋلارىن العاش رەت ورىسشاعا اۋداردى، ونداعى شىعىس تەرميندەرىنىڭ سوزدىگىن جاسادى. «شايباني-نامە»، «شەجرە-ي تۇرىك» ابۋلعازى  تۋنىندىلارى نەگىزىندە تەوريالىق ءمانى زور «قازاقتىڭ شەجىرەسى» اتتى ەڭبەك بەردى. «ءجامي-ات-تاۋاريحتى» شوقان سيرەك كەزدەسەتىن تاريحي شىعارما، قازاقتىڭ XV-XVI-XVII-عاسىرداعى تاريحي اڭىزدارىنىڭ جيىنتىعى دەپ تانيدى. كەيىن «بابۋر-نامە»، «تاريحي-ي-راشيديگە» تەرەڭ ۇڭىلگەن ول ءوز ەڭبەكتەرىندە سولاردىڭ دەرەكتەرىن ورىندى پايدالاندى. ولە-ولگەنشە باس شتاب پەن ازيا دەپارتامەنتىنىڭ قىزمەتكەرى بولىپ ەسەپتەلدى. مەڭدەگەن اۋرۋىنا شيپا تابا الماي، 1865 جىلى ساۋىردە شوقان ءۋاليحانوۆ التىنەمەل جوتاسىنىڭ ەتەگىندەگى كوشەنتوعان جەگەن جەردە تەزەك اۋىلىندا قايتىس بولادى.

زامانىندا دۇنيە ءجۇزى عىلىمىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان ش.ءۋاليحانوۆتىڭ بارلىق سالاداعى ەڭبەكتەرى ءار كەزەڭدە دە جوعارى باعالانادى.