InfoHub Logo

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى
باسپا ءسوز جانە ەلەكتروندى ب ا ق كافەدراسى تاۋمان اماندوسوۆ وقۋلارى
«ەڭ ۇزدىك پۋبليسيستيكا» نوميناسياسى بويىنشا
«تاۋ تۇلعا – تاۋمان اماندوسوۆ» اتتى ماقالا
راحىمبەرلينوۆا جانەل ۋاليحان قىزى،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 2 كۋرس ستۋدەنتى،
باسپا ءسوز جانە ەلەكتروندى ب ا ق كافەدراسى
عىلىمي جەتەكشى: ف.ع.ك.، دوسەنت ع. مايكوتوۆا

جۋرناليستيكا – وتكىر پىشاق! پىشاقتىڭ وتكىرلىگى سونداي، تانىڭە تۇسكەن جارانىڭ جانىڭدى شانشىماي وتپەسى مۇمكىن ەمەس. جۋرناليستيكا – حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسىن جالعاستىراتىن التىن كوپىر ىسپەتتەس. ءجۋرناليستىڭ باستى قارۋى – ونىڭ قالامى مەن ءسوزى. ال، ءتىل ونىڭ – قىلىشى. بۇل قىلىشتىڭ كەيدە جۇرەگىڭىزدى ءتىلىپ تۇسەتىنى دە راس. كەشەگى ءسوز قۇدىرەتىن ەرەكشە باعالاعان اتا - بابامىزدان قالعان «تاياق ەتتەن، ءسوز سۇيەكتەن وتەدى» دەگەن ءسوز بار. ءبىراق، كەشەگى كەڭەستىك يدەولوگيا كەزىندە جۋرناليستكە قويىلاتىن تالاپ تا، تالعام دا وزگەشە ەدى. كەز كەلگەن نارسەگە تاپتىق-تانىم تۇرعىسىنان قاراپ، باعا بەرىلدى. كورگەنىڭىزدى دە، كوكەيىڭىزگە تۇيگەنىڭىزدى دە باسپا ءسوز بەتىنە جازا المايسىز. جازعانىڭىزدىڭ دا ءبارى بىردەي جارىق كورمەيدى. دەسە دە، سونىڭ وزىندە سول تالاپ پەن تالعامنىڭ قۇرساۋىنان شىعىپ جارىق كورگەن بيىك شىعارمالاردىڭ ومىرگە كەلىپ، كوپشىلىك كوڭىلىنە جول تاپقانى دا شىندىق. وسىنداي قيىن كۇندەرگە قاراماستان كەيبىر جۋرناليستەر مەن عالىمدار جۋرناليستيكا سالاسىندا وشپەس ءىزىن قالدىرىپ، قامشىداي قىسقا ءومىرىن سارپ ەتتى. توككەن تەرلەرىنىڭ ءار تامشىسى ارقىلى ءبىزدىڭ بۇگىنگى جارقىن بولاشاعىمىزدىڭ جايما - شۋاق كۇندەرىنە جول اشتى.

وسىنداي عىلىمي-پەداگوگيكالىق ىستەرى ارقىلى تۇعىر بولىپ قالىپتاسىپ، ەلىمىزدىڭ جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحىندا ەسىمىمەن ەرەكشەلەنگەن تۇلعالاردىڭ ءبىرى تاۋمان سالىقپاي ۇلى اماندوسوۆ بولدى. اتىراۋ ايماعىنىڭ ءتول تۋماسى بولعان عالىم، ۇستاز 1921 جىلى 5 جەلتوقساندا بالىقشى اۋدانى كەڭوزەك اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ قايىرشاقتى اۋىلىندا دۇنيە ەسىگىن اشادى. جاستايىنان جەتىم بالالار ۇيىندە ءوسىپ، تاعدىر تاۋقىمەتىن كوپ كورگەن تۇلعا قاراپايىمدىلىق قاسيەتتى قاراڭعىلىققا شومعان ولكەگە نۇرىن شاشىپ تۇراتىن جارىق ساۋلەگە تەڭەگەن ەكەن. سەبەبى، ءوز ەستەلىكتەرىندە: «ادام قانداي بيىك تاۋدىڭ تاسىن اياعىنىڭ استىندا تاپتاپ تۇرسا دا، ءبىر كۇنى سول تاستىڭ استىندا جاتادى» دەيدى. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ، «سوسياليستىك قۇرىلىس» گازەتىندە جۇمىس ىستەپ، رەداكسيانىڭ بولىمشە باستىعىنا دەيىن قادام باسادى.

1946 جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ جۋرناليستيكا بولىمىنە وقۋعا تۇسەدى. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ءجۇرىپ-اق، گازەت-جۋرنال رەداكسيالارىندا تىلشىلىك قىزمەتتەر اتقارادى. ۋنيۆەرسيتەتتى ۇزدىك بىتىرگەننەن كەيىن، شاكىرتتەرىن ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداتىپ، جۋرناليستيكانىڭ الىپ جولىنا سالۋ ءۇشىن سول قازمۋ - دىڭ جۋرناليستيكا كافەدراسىندا وقىتۋشى قىزمەتىندە قالدىرىلادى. 1955 جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاسياسىن قورعاعاندا، ونىڭ ءبىرىنشى وپپونەنتى بولىپ قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، پروفەسسور، جەر-جاھانعا بەلگىلى جازۋشى مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆ بولدى.

 تاۋمان اماندوسوۆ – قازاق پۋبليسيستيكاسىنىڭ تەورياسى مەن پراكتيكاسى تۋرالى تۇڭعىش رەت جان-جاقتى مۇراعاتتىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ەڭبەكتەر جازعان عالىم. ول «قازاق پۋبليسيستيكاسى بۇگىن»، «دوستىق اعىمى» سىندى كىتاپتاردىڭ، «قازاق سوۆەت ءباسپاسوزىنىڭ جانرلارى» جانە «سوۆەت جۋرناليستيكاسىنىڭ تەورياسى مەن پراكتيكاسى» اتتى جوعارى وقۋ ورنىنا ارنالعان وقۋلىقتاردىڭ، سونداي-اق «جۋرناليست جانە ءومىر»، «گازەت جانرلارى» اتتى وقۋ قۇرالدارىنىڭ اۆتورى بولدى. ءوزىنىڭ ەڭبەكقورلىعىمەن، تالانتتى شىعارماشىلىعىنىڭ ناتيجەسىندە ماماندارعا وتە قاجەتتى دەرەكتەرمەن جيناقتالعان ي.ب.بوگدانوۆ، ب.ا.ۆيازەمسكيي سياقتى ورىس عالىمدارى جازعان «جۋرناليست انىقتامالىعىن» قازاق تىلىنە اۋدارىپ شىقتى. ءبىلىم ورداسى قازمۋ-دا قىزمەت اتقارىپ ءجۇرىپ ءوزىن تالانتتى عالىم جانە ۇزدىك پەداگوگ رەتىندە تانىتا ءبىلدى.

پروفەسسور تاۋمان اماندوسوۆ عىلىمي-پەداگوگيكالىق جۇمىستاردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار اكىمشىلىك قىزمەتتەردى دە بىرگە اتقارادى. 1952 جىلدان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سىرتتاي ءبولىمىنىڭ پرورەكتورى بولدى. 1959 - 1966 جىلدار ارالىعىندا قازمۋ-دىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى بولىپ ءتۇرلى باسشىلىق قىزمەتتەر اتقاردى. وسى جىلدارى جۋرناليستيكا فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ بولىمشەسى عانا بولاتىن. 1966 جىلى تاۋمان سالىقپاي ۇلىنىڭ بەلسەندىلىگىمەن قازىرگى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى قۇرىلادى. ونىڭ ءبىرىنشى دەكانى بولىپ تا ت. اماندوسوۆ سايلانادى دا، فاكۋلتەتتى 10 جىل بويى باسقارادى.

سول جىلدارداعى كۇردەلى جاعدايلارعا قاراماستان باتىل دا جاۋاپكەرشىلىگى مول تاۋمان سالىقپاي ۇلى قازاقستان مەن ورتا ازيادا باسپا ءسوز بەن تەليەۆيزياعا كادرلار دايارلايتىن يدەولوگيا فاكۋلتەتىن اشقان بولاتىن. كەيبىر جوعارعى ورىنداردا وتىرعانداردىڭ قارسىلىق تانىتقان ارەكەتتەرىنە قاراماستان، كورنەكتى ۇستازىمىزدىڭ جۋرناليستيكا بويىنشا كادر ماسەلەسىنە ەرەكشە جاناشىرلىق تانىتىپ، ۇلتتىق مەكتەپتى اشۋعا ۇلەس قوسۋى ۇلكەن ەرلىك ىستەرمەن پارا-پار دەسەك بولادى.

1971 جىلى تاۋمان اماندوسوۆقا پروفەسسور عىلىمي اتاعى بەرىلەدى. بۇل جونىندە رەسپۋبليكالىق «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە: «وسى كۇنگە دەيىن قازاقستاندا جۋرناليستيكا تەورياسىنىڭ پروفەسسورى جوق ەدى، ال ەندى ونداي مامان بىزدە بار، ول كافەدرا مەڭگەرۋشىسى تاۋمان سالىقپاي ۇلى اماندوسوۆ» دەپ جازىلىپتى. بالكىم، زاماننىڭ تارلىعى بولار، ول ۋاقىتتا 15 رەسپۋبليكادا تەك 7 پروفەسسور بولعان ەكەن. فاكۋلتەت دەكانى تاۋمان سالىقپاي ۇلى «تەليەۆيزيا مەن راديو»، «قازاق جۋرناليستيكاسى»، «جۋرناليستىك شەبەرلىك جانە ادەبي رەداكسيالاۋ» دەپ اتالاتىن بىرنەشە كافەدرالار اشىپ، ونى ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن ءوزى باسقارادى.

جاڭا عىلىمي مەكتەپ اشۋ كەز كەلگەن عالىمنىڭ تاعدىرىنا بۇيىرماعان ب ا ق دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ۇلكەن باقتىڭ يەسى اتانۋ ءۇشىن، قانشاما ەڭبەكتەر جاريالاپ، حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەنۋ قاجەت. وسىلايشا سان جىلدار وتكەن سايىن جۋرناليستەر قاۋىمىنا تاۋ تۇلعالى تاۋمان اماندوسوۆتاي كەمەڭگەر ۇستازدىڭ ءبىلىم بەرۋى ارقىلى عىلىمي مەكتەپتىڭ ىرگەسى قالانىپ جاتتى.

ول قازاق پۋبليسيستيكاسىنىڭ نەگىزىن قالادى

كۇنى بۇگىنگە دەيىن ونىڭ ەڭبەكتەرى ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ كىتاپحانالارىنان ورىن تەپكەن. ال، جەتىستىكتەرىنە كەلەر بولساق، ت. اماندوسوۆ دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىن «قازىرگى زاماننىڭ قازاق پۋبليسيستيكاسى» تاقىرىبىندا قورعاپ، قازاقستان مەن ورتا ازيادا جۋرناليستيكا ماماندىعى بويىنشا ءبىرىنشى عىلىم دوكتورى اتاعىن الادى. ول دەلەگات بولىپ جۋرناليستەر وداعىنىڭ ءىى،ءىىى،IV سەزدەرىنە سايلاندى، ال ءىىى سەزىندە كسرو جۋرناليستەر وداعىنىڭ باسقارماسىنىڭ مۇشەسى بولدى. قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ قاتارىنان كورىندى. كوپ جىلدار بويى الماتى قالالىق جۋرناليستەر وداعىن باسقاردى. ول ءبىرشاما جۋرناليستەردىڭ، تالانت يەلەرىنىڭ كوزىن اشتى، جول سىلتەدى.

ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن ديپلوم جۇمىستارىن قورعاعانداردىڭ ىشىندە ءابىش كەكىلبايەۆ، قۋانىش سۇلتانوۆ، مىرزاتاي جولداسبەكوۆتەر بار ەدى. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحىنداعى بىرەگەي دە بىلىكتى ۇستاز تاۋمان اماندوسوۆتى شاكىرتتەرى بۇل كۇندەرى «عاجاپ ادام» ەدى دەپ ەسكە الادى. قاي وڭىرگە بارساڭىز دا، تاۋماننىڭ تالاپ پەن تالعامىنىڭ ناتيجەسى مەن جەمىسىن كورەمىز. ونىڭ شاكىرتتەرى دە وتە كوپ بولدى.

ۇستازى جايلى ەستەلىكتەر جازىپ، وعان ەڭ بيىك باعا بەرگەن شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جاقىپ باۋىرجان ءومىرجان ۇلى بولاتىن. شاكىرت-ۇستاز باق-قا بەرگەن سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە «ءوزىنىڭ ۇستازدىقپەن، عىلىمي ەڭبەكپەن اينالىسۋىنا ۇلكەن سارا جول سالعان تاۋمان اماندوسوۆتىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىنىڭ ناتيجەسى» بولعاندىعىن ەرەكشە ماقتان تۇتادى.

بۇل 10 جىل بۇرىنعى سۇحبات بولعانمەن، ونى جانداندىرىپ ءارى جاڭارتۋدىڭ قاجەتى جوق. وسى ورايدا «اكەڭنىڭ ءوزى ولسە دە، كوزىن كورگەن ولمەسىن» دەيتىن ۇلاعاتتى ءسوز بار ەكەندىگى انىق. مىنە، ۇستازعا بەرىلگەن شىنايى باعا! مىنە، جوعارى قۇرمەت! ۇستازىنا باس يگەن اقىن باۋىرجان ءومىرجان ۇلىنىڭ ۇلى تۇلعاعا دەگەن ەرەكشە سىيلاستىعىن وسى سۇحباتتان ايقىن اڭعارا الامىز. بۇدان ت.اماندوسوۆتىڭ ولشەۋلى عۇمىرىندا شاكىرت الدىندا جيناقتاعان ابىرويى مەن ماقتانىشىن بايقايمىز. «ادامعا اتاق ەمەس، ابىروي ماڭىزدى» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن وسىندايدا تۇسىنسەك كەرەك.

تاۋمان اماندوسوۆتىڭ كوزىن كورمەسەك تە، ول كىسى تۋرالى ايتىلعان بارلىق پىكىرلەردى وقۋعا تىرىسامىز. سەبەبى ول جايلى قىزىقتى وقيعالار دا، پىكىرلەر دە سان الۋان. مىسالى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ساعاتبەك مەدەۋبەكوۆ عالىمدى «اۋزى دۋالى ابىز اماندوسوۆ» دەپ باعالايدى. قاناتى كەڭگە جايىلىپ، وشپەس قىرلارى مەن سىرلارى تۇڭعيىققا تارالعان ت.سالىقپاي ۇلىنىڭ ءوڭى سۇستى بولعانمەن، جانى جۇمساق بولعان دەسەدى.

كەز كەلگەن شاكىرتىنىڭ جۇرەگىندە ماڭگى ساقتالعان ۇلت ۇستازى، احمەت بايتۇرسىنوۆتاي ءوز ورنىن جۋرناليستيكانىڭ تورىنەن تاپقان، قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ بيىك مۇنارى، قىراعى قىرانى، اق سۇڭقارى تاۋمان امانداسوۆ بيىل 100 جاسقا تولىپ وتىر. ابىز عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىن وقىماي، ونىڭ ونەگەلى ءومىرى جايىندا تولعانىس تانىتپاي جۋرناليستيكاعا قادام باسۋدى ۇلكەن قاتەلىك دەپ ۇعىنعان ءجون. ونىڭ سوڭىندا قالعان تەوريالىق قۇندىلىقتارى مەن ەڭبەكتەرى تەك جۋرناليستەر قاۋىمى ءۇشىن ارنالعان. اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ايتقانداي، «قاراڭعىلىقتىڭ كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولام، كۇن بولماعاندا كىم بولام؟» دەمەكشى، ول قازاق جۋرناليستيكاسى تەورياسىنىڭ عىلىمي شامشىراعىن جاققان جارىق جۇلدىز بولدى. الىپ تۇلعانى سويلەگەن سوزىنە ءىسى ساي كەلەتىن ازاماتتاردىڭ ءبىرى دەسەك ەش قاتەلەسپەيمىز.

جۋرناليستەر اراسىندا دا «تاۋمان اماندوسوۆ – قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ اتاسى» دەگەن ءسوز ءجيى ايتىلادى. جۋرناليستەر قاۋىمىنىڭ عالىمعا وسىنداي باعا بەرۋى، ونىڭ سان جىلدارداعى ۇستازدىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسى دەپ بىلەمىز. ول ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا «بازاردان بىزدەر كەتەمىز، سەندەر كەلەسىڭدەر» دەگەن وسى ءبىر اسىل ءسوزىنىڭ استارىندا تەڭىزدەي تەرەڭ ماعىنا بار. سىناپتاي سىرعىپ ءوتىپ جاتقان ءومىردىڭ الما-كەزەك ەكەندىگى بارشامىزعا ايان. راسىمەن دە سولاي، بىزدەر بولاشاق جۋرناليستەر پروفەسسور تاۋمان اماندوسوۆتىڭ جۋرناليستيكا مايدانىنا سالىپ بەرگەن سارا جولىمەن العا قاراي قادام باسىپ كەلەمىز. جۋرناليستيكانىڭ كەمەل كەلەشەگى جاستاردىڭ قولىندا!

---