InfoHub Logo

باياعىدا قاھار دەگەن حان بولىپتى. دۇنيەگە كوزى تويمايتىن اشقاراق، ادامعا جانى اشىمايتىن قانىشەر جاۋىز ەكەن.

حاننىڭ شومبال نويان دەگەن كۇشىنە داڭعويلىعى ساي ىزاقور، مورت مىنەزدى قولباسىسى بولىپتى.

قاھار حان كەزەكتى جورىقتارىنىن بىرىندە جەنىسكە جەتىپ، ۇلان-اسىر توي جاساپتى. سول زامانداعى ەلدىڭ عۇرىپ-ادەتى بويىنشا مۇنداي ۇلان-اسىر تويدا ونەرپازدار ەلدىڭ ەرلەرىن، ايبىندى باتىرلارىن، جاقسى كىسىلەرىن ماداقتاپ ولەڭ ايتىپ، بي بيلەيدى ەكەن. الگى ءتويدا ەلدىڭ جاقسى كىسىلەرىن ماقتاپ ولەڭ ايتقان تۋلاق جىراۋ تولارساك دەگەن جاس جىگىتتىڭ مەرگەندىگىن، مەيىرىمدىلىگىن، جومارتتىعىن، مارتتىگىن، ەرلىگىن دارىپتەپ جىرلايدى.

بۇرىنعى تويلاردا ءوز اتى عانا اتالىپ جۇرگەن شومبال تۋلاق جىراۋدىڭ بۇل سوزىنە ىزا بولادى.

— توقتات! جەتەر زارلاۋىق! – دەپ اقىرادى ول.

توي-دۋمان ورتاسىنداعى تۇعىردا سانقىلداپ وتىرعان قىرانداي تۋلاق جىراۋ جىر نوسەرىن بۇرىنعىدان بەتەر توپەلەيدى:

باتىر دا باتىر، باتىر كوپ،

شوقپارى بار، كۇشى بار.

سول جىگىتتى ايت باتىر دەپ،

ەل سۇيسىنەر ءىسى بار،

قازانبۇزار، ءۇي تەنتەك،

كىمگە تىرەك بولار جار.

داڭعازا، داڭعوي، قۇر سەلتەك،

بولار ما باتىر ءىشى تار.

سىپايى بولسا، سىيىمدى،

سىيلاسا كەپتى، جيىندى،

باتىر دەپ سونى بىلەدى ەل،

ونداي ەردىن تىلەگى — ەل...

اشۋ كەرنەگەن شومبال نويان ۇرتىن شايناپ، اش بۇراداي شابىنادى. سول بەتىمەن قاھار حانعا بارىپ، توي-جيىنىن تاراتتىرادى. قولشوكپارى شومبالدىن ءسوزىن جەرگە تاستاسىن با، حان دەرەۋ تولارساقتى شاقىرتادى.

حان شابارمانى كەلسە، تولارساق قارت اكەسى توبىشاققا ۇساقتاپ ەت تۋراپ، ميپالاۋ جاساپ بەرىپ وتىر ەكەن. تەپسىنە كەلگەن شابارمان اپتىعا سويلەپ، حان جارلىعىن جاريالايدى.

— حان يەمنىڭ جارلىعى، ءبىر اللانىڭ قۇدىرەتى! تولارساق، يتكە كەمىك بولار جەرىڭ كەلدى، يمانىندى ايتا بەرگەيسىڭ! – دەيدى.

— حان جارلىعىنا قارسىلىق جوق. ءبىراق مىنا قارت اكەمنىڭ تاماعىن بەرىپ، توسەگىن جايلاپ سالعان سوڭ بارامىن. حان يەگە سولاي دەپ ايت.

قانشا زارلاسا دا اكەسىنىڭ تاماعىن بەرىپ، توسەگىن جايلاماي، تولارساقتىڭ كەلمەيتىنىنە كوزى جەتكەن شابارمان حانعا كەلىپ، تولارساقتىڭ جاۋابىن جەتكىزەدى. حان ودان بەتەر اشۋلانادى.

ءبىرازدان سون تولارساق كەلىپ، حان الدىنا تاعزىم ەتەدى دە:

— الديار تاقسىر، جەتپىسكە كەلگەن قارت اكەمە تاماق بەرىپ، توسەگىن سالامىن دەپ كەشىككەنىمدى كەشىرىنىز. امىرىڭىزگە قۇلدىك! – دەيدى.

— اكەڭە قانداي تاماق بەرەسىڭ؟ – دەپ، مىسقىلداي سۇرايدى حان.

— ميپالاۋ جاساپ، جىلىكتەردىڭ مايىن شاعىپ بەرەمىن. ول كىسى وتە كارى ەدى، تاقسىر، جىلى-جۇمساقتان باسكاعا ءتىسى وتپەيدى.

حان كاسىندا وتىرعان مولداعا قاراپ:

—«كارىسى باردىڭ پالەسى بار» دەگەنىم وسى. اكەجاندى جىگىت، ءقازىر بار داعى سول اكەندى ءوز قولىڭمەن ءولتىر. ءسويتىپ قۇتىل ول پالەدەن! مولدا، سەن جاز: مەنىڭ ۇلى جارلىعىم بويىنشا الپىس جاستان ءبىر كۇن اسقان كارىلەردىڭ تۇگەل باسى الىنسىن! بۇل جارلىقتى حان جەندەگگەرى ورىنداسىن! – دەيدى.

حان جارلىعىنا قارسى تۇرار حال جوق. ەل-جۇرت جەندەتتەردىڭ قولىندا ولىمگە كەتىپ بارا جاتكان اتا-انالارىمەن قوش ايتىسىپ، جىلاپ-سىقتاپ جاتادى.

— ە، بالام،مەن اسارىمدى اسادىم، جاسارىمدى جاسادىم. ¥ل ءوسىردىم، قىز ءوسىردىم.، جاستىق شاعىم جايسىز وتسە دە، سەندەرگە رازىمىن. مەن ءۇشىن بەينەت كورمەندەر. بەر مەنى حان جەندەتىنىن قولىنا، – دەيدى توبىشاق قارت.

— جوق، اكە! جاستىق شاعىڭىزدىڭ ەن قىزىق كەزىن بىزگە، بالالارىنىزعا ارنادىڭىز! بالا ءۇشىن قانداي قيىندىققا بولسا دا شىدادىنىز! سونداي عانا اتا-انانى قارتايعان كەزدە كۇتۋ، ارداقتاپ ۇستاۋ-ۇرپاقتىڭ پارىزى. مەن ءسىز ءۇشىن، ءوزىمنىڭ اتا-انام ءۇشىن نەندەي قيىندىق كورسەم دە بەيىلمىن.

بۇل سەز شىن ىقىلاس، بەرىك سەرتى ەدى. قارت اكەنى ەشكىمگە سەزدىرمەي، جاسىرىپ ساقتاۋ، تاماق، كيىمىنىڭ بابىن تاۋىپ كۇتۋ كۇن اسقان سايىن قيىنداي تۇسەدى. اي وتەدى، جىل وتەدى. ءبىر كۇندەرى وزبىر حان تاعى دا وبىعادى. ول كەردالا دەگەن شولدە، قۇلانتاۋ دەگەن تاۋدىڭ ۇنگىرىندە ات باسىنداي كەسەك التىن بار دەگەن لاقاپ ءسوزدى ەستيدى. سودان كەيىن جانى تىنىشتىق تاپپايدى. سول كەردالاعا بارىپ، كۇلانتاۋداعى كەسەك التىندى الماق بولىپ اتتانادى.

ايلار ەتىپ، جىلعا جاقىنداعاندا كەردالا جازىعىنىڭ شەتىنە ىلىگەدى. شىلدە. كۇمدى بوران. سۋسىز ءشول. ات بولدىرادى، ازىق تاۋسىلادى. ادامدار مەن مال شولدەن قىرىلا باستايدى. قانشا قۇدىق قازعانمەن، اۋىز شايۋعا سۋ شىقپايدى. قالىڭ توپ قويشا ماڭىراپ، قوزىداي شۋلايدى. جەر قايىسقان قالىڭ كول اجالدىڭ اۋىزىنا تۇسكەن اق قايرانداي توپىرلاپ، جەر سوعادى.

— بالام، بۇل نەعىلعان شۋ، كانداي زامان بولدى؟ – دەپ سۇرايدى توبىشاق قارت ساندىقتىڭ اۋىزىنداعى كۇلىپتىڭ تەسىگىنەن سىعالاپ، سىبىرلاي سويلەپ، تولارساقتىڭ قاسىنا كەلگەنىن سەزگەن سوڭ.— اكە، اپات بولدى. كەردالانىڭ شولىنەن ادام دا، مال دا سۋساپ قىرىلىپ جاتىر. قازعان قۇدىقتان دا سۋ شىقپايدى. الىپ كەلە جاتقان اۋىز سۋ تاۋسىلدى.

— ساسپا، بالام! قايراتىندى جينا، مەنىڭ ايتقانىمدى تىندا. قوسىڭا بار دا، بارلىق سيىردى بوساتىپ جىبەر، سوڭىنان ەرە بەر. سيىر شۇباپ بارىپ، ءبىر جەرگە توقتايدى. مۇرىندارىن ءشۇيىرىپ، كەزدەرىن الارتادى دا، جەردى يىسكەلەپ جاتا-جاتا كەتەدى. سول جەردى كازساڭ، سۋ شىعادى.

تولارساق اكەسىنىڭ ءسوزىن ۇعىپ الادى دا، ساندىقتى اشىپ، ەڭ سوڭعى ءبىر كۇتى سۋدى قاسىنا قويادى.

— ءشول باسىپ جاتا بەرىڭىز.

— بالام، جەر قازاسىڭ، شولدەيسىڭ، سۋدى ءوزىڭ الا كەت. ەڭ بولماسا تىنا-تىنا جۇتىپ، سۋسىنىندى قاندىرىپ ال، – دەگەن اكە سوزىنە:

— مەن سۋدى ءوزىم قازىپ شىعارىپ ىشەم عوي، اكە، – دەيدى دە، ساپارعا اتتانادى. باتار كۇننىڭ استىنداعى قىزعىلت-قونىر كولەڭكەگە قاراي شۇباعان سيىر ءبىر شوعىر كۇم ساعىزدىڭ ءتۇبىن يىسكەپ، وكىرىپ - باقىرىپ ۇيىرىلەدى دە قالادى.

تولارساق سول جەردەن قۇدىق قازادى. سۋى مول، تاستاي سۋىك ءارى تۇششى. ەلدىڭ دە، مالدىڭ دا ءشولى قانادى. اتا سىيلاپ، ونىڭ اقىلىن تىڭداعان بالا مال مەن جاندى اجالدان قۇتقارادى.

كەردالادا سۋسىنداپ، كۇيلەنىپ العان حان قوسىنى قۇلانتاۋعا جەتەدى. وبىعىپ كەلگەن وزبىر حان ات باسىنداي التىندى كەسەگىمەن قۇشاقتاعانشا اسىعادى. ۇڭگىردىڭ اۋىزىنا كەلەدى. اۋىزى تار، ءىش جاعى كەڭ، ءتۇبى تەرەڭ، ۇڭىرەيگەن كاراڭعى ۇڭگىر تاستى دا تالعاماي جۇتا سالاتىن اجداھانىڭ كومەيى سەكىلدى.

حاننىن ءامىرى بويىنشا ون جىگىتتى ەرتىپ، ۇڭگىردى بويلاپ شومبال كەتەدى. ءبىرازدان سوڭ داۋىس تا، سىبىس تا ەستىلمەيدى. تاعى ون ادام، ودان كەيىن ون التى ادام كەتەدى. ءبىراق ەشكىم قايتپايدى. حان ادامداردى ارتى-ارتىنان ايداپ جىبەرە بەرەدى، جىبەرە بەرەدى. ۇڭگىرگە كىرگەندەردىن بىردە-بىرى قايتا ورالمايدى.

— بالام، بۇل نەعىلعان شۋ، قانداي زامان بولدى؟ – دەپ، تاعى دا سىبىرلاپ سۇرايدى توبىشاك ساندىق ىشىندە جاتىپ.

— اكە، اپاتقا ۇشىرادىق. قۇلانتاۋدىڭ ۇڭگىرىنە كىرگەن ادامدار ءالى قايتپاي جاتىر. كەزەك ماعان دا تاياپ قالدى. ءسىزدىڭ تاماعىڭىزدى سايلاپ بەرەيىن دەپ كەلدىم. كىم بىلەدى، مەنى قايتا كورە الاسىز با، جوق پا، تويىپ الىڭىز، – دەيدى دە، تولارساق اكەسىنە جىلى- جۇمساق ۇسىنادى.

— بالام، – دەيدى سوندا توبىشاك،— ساسپا! مەنى تىڭدا. ءتىلىمدى الساڭ – ولمەيسىڭ. ول ءۇڭعىردىڭ ءتۇبى تەرەڭ ءارى قاراڭعى. ءىشى تولعان كىسى جەيتىن قۇمىرسقا. ولاردىڭ ۇلكەندىگى يتتەي. بارعان ادامداردى سولار جەپ جاتىر. سەن ەر-تۇرمانىندى، كيىم-كەشەگىندى قارا مايمەن مايلاپ ال. ونىڭ يىسىنە قۇمىرسقالار جولامايدى. استىڭا قۋلىق قۇلىنداعان قۇلىندى بيە ءمىن. قۇلىنىن ۇڭگىردىڭ اۋزىنا بايلاپ كەت. ات باسىنداي التىن ءوزىنىڭ جارىعىمەن كورىنىپ تۇرادى. سونى ال دا، بيەنىڭ باسىن بوس قوي دا، تەبىنە بەر. بيە سەنى اداستىرمايدى. تۇپ-تۋرا ءوزىنىڭ كۇلىنى تۇرعان جەرگە الىپ كەلەدى.

اكە ءسوزىن ۇعىپ الادى دا، تولارساق قۇلانتاۋدىڭ ۇڭگىرىنە كەتۋگە ىڭعايلانادى.

— ال، مەن كەتەيىن، اكە!..

— جولىن بولسىن، بالام! مىنا تاماقتان ءبىر كۇندىك ازىق الا كەت.

— جوق، اكە. مەن ازىق المايمىن، ءسىز جەڭىز. كارنىڭىز اشىپ قالماسىن. «قارت ادامنىڭ ارقاۋى – ازىق» دەۋشى ەدى اجەم.

— التىندى الماي، ورالمايسىڭ! – دەپ بۇيىرادى كاھار حان.

تولارساق اكەسىنىڭ ايتقانى بويىنشا ازىرلەنەدى دە، ۇڭگىرگە بەتتەيدى. جينالعان توپىر ۇڭگىرگە كىرگەن ادامداردىڭ قايتىپ كەلۋىنەن كۇدەر ۇزسە دە: «كەشەگى كوزىمىز كورگەن ءتوبىشاقتىڭ جالعىزى ەدى، توسا تۇرايىق، تىلەۋىن تىلەيىك»، – دەپ، تولارساقتى توسادى.

كۇن باتا ۇڭگىردىڭ اۋىزىڭدا بايلاۋلى تۇرعان قۇلىن ىشقىنا كىسىنەپ جىبەرەدى. سول كەزدە ۇڭگىردىڭ تۇبىنەن بيەنىڭ كىسىنەگەن داۋىسى ەستىلەدى. جۇرت قۋانىسىپ، ۇمىتتەنە باستايدى. الدەن ۋاقىتتا ۇنگىردەن تولارساق امان-ەسەن شىعا كەلەدى دە، الدىنداعى ات باسىنداي التىندى قاھار حاننىڭ الدىنا تاستاي سالادى. حان ەس-تۇسى شىعا التىندى قۇشاقتاپ بوتاداي بوزدايدى.

— ۋا، مەنىڭ ەڭ سۇيىكتى باتىرىم! ەلدى، مالدى شولدەن قۇتقاردىڭ، ولىمنەن اراشالادىڭ. اجال تۇنعان شىڭىراۋدىڭ تۇبىنە ءتۇسىپ، ات باسىنداي التىندى الىپ شىقتىڭ. ال مەنەن تىلەگەن، سۇراعانىڭدى. نە تىلەسەڭ دە بەرەمىن!.. – دەيدى ابدەن قۋانعان حان.

— مارحاباتىڭىزعا قۇلدىق، تاقسىر. مەنىڭ سۇرايتىنىم: جەتپىس ءبىر جاسقا كەلگەن اكەمدى ءتىرى قالدىرساڭىز ەكەن.

— اكەڭ ولتىرىلمەپ پە ەدى؟..

— اكەم ءتىرى. ەلدى شولدەن كۇتكارعان، مەنى اجالدان قاققان، ات باسىنداي التىندى الۋدىڭ جولىن تاپقان ءسول كىسى ەدى.

قاھار حان اقىلعا كەلىپ، سول كۇننەن باستاپ قارت كىسىلەردى ولتىرىندەر دەگەن جارلىعىن كۇشىنەن قالدىرادى دا، ادامدار قامسىز ءومىر سۇرە باستايدى.

---