InfoHub Logo

ءارتۇرلى اۋرۋلاردى ەمدەگەندە تاعامنىڭ شيپالى اسەرىن پايدالانۋ جونىندەگى ماعلۇماتتار ەرتە زاماننان بەرى بەلگىلى. جالپى تاجىريبە دامي كەلە تاعاممەن ەمدەۋ عىلىمى - ديەتولوگيا (ەمدام تانۋ) جەكە عىلىم رەتىندە پايدا بولدى.

ديەتولوگيا — دەنى ساۋ جانە ءار ءتۇرلى اۋرۋعا شالدىققان ادامنىڭ ءتيىمدى تاماقتانۋى تۋرالى ءىلىم؛ دۇرىس تاماقتاندىرۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەرىن زەرتتەۋ؛ جانە ونى ۇيىمداستىرۋ ادىستەرىمەن شۇعىلدانادى. ديەتولوگيانىڭ عىلىم رەتىندە پايدا بولۋىن كەنە زاماننان بەرى گيپپوكرات ەسىمىمەن بايلانىستىرادى. ادام دەنساۋلىعىنىڭ مىقتى بولۋىنا اسەر ەتەتىن الەۋمەتتىك فاكتورلاردىڭ ىشىندە 50% تاماقتانۋعا، 20% قورشاعان ورتانىڭ اسەرىنە، 20% تۇقىم قۋالاۋشى قاسيەتتەرگە، تەك 10% عانا دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمدارىنىڭ جەتىستىكتەرىنە بايلانىستى.  ەگەر ادام دەنساۋلىعىنا اسەر ەتەتىن بۇكىل فاكتورلاردىڭ جيىنتىعىن الساك، سونىڭ 35% تاماقتانۋدىڭ ۇلەسىنە تيەدى.

تاماقتانۋ، ياعني تاعامدىق قورەك الۋ – تىرشىلىكتىڭ نەگىزى بولىپ سانالاتىن ورگانيزمدەگى زاتتەك الماسۋدىڭ دۇرىس جۇرۋىنە، ورگانيزمنىڭ گومەوستاز دەپ اتالاتىن وزىندىك ىشكى تۇراقتىلىعىنىڭ قالىپتى ساقتالۋىنا، سونىمەن قاتار قورشاعان ورتامەن ۇيلەسىمدى ارەكەتتەسۋىنە اسەر ەتەتىن ەڭ نەگىزگى فاكتور.

دەنساۋلىق دەگەنىمىزدىڭ ءوزى ورگانيزمنىڭ سىرتقى ورتا فاكتورلارىنىڭ ءار دەڭگەيلى اسەرىنە سايكەس جاۋاپ قايتارۋى ارقىلى سىرتقى ورتانىڭ قۇبىلمالى جاعدايلارىنا تەز بەيىمدەلىپ، جاعىمسىز فاكتورلارعا قارسى تۇرا الۋ قابىلەتى، كۇشى. جاعدايعا ساي تاماقتانباۋ كوپتەگەن اۋرۋلارعا شالدىقتىراتىن باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ددۇ مالىمەتىنە قاراعاندا، 65 جاسقا دەيىن ءولىم-جىتىمنىڭ دۇرىس تاماقتانباۋدان تۋىندايتىن اۋرۋلارمەن بايلانىستى.

سوڭعى جىلدارى ءومىر سالتىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى ەل اراسىندا جۇقپالى ەمەس اليمەنتارلى اۋرۋلار (جۇرەك قان-تامىر اۋرۋلارى، ديابەت، سەمىزدىك، قانازدىك، جەمساۋ، وبىردىڭ كەيبىر تۇرلەرى جانە ت.ب.) سانى كوبەيىپ كەتتى.

اقش-تا تاماقتانۋ ءتارتىبى مەن ءومىر ءسۇرۋ سالتىن وزگەرتۋ ارقىلى جۇرەك-قان تامىرى اۋرۋلارىنىڭ جيىلىگى 2/3-كە دەيىن ازايعان.
ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن، سونداي-اق جاس ۇرپاقتىڭ دۇرىس دامىپ، ءوسۋى ءۇشىن ءتيىمدى تاماقتانۋدىڭ جانە ازىق-تۇلىكتى زياندى زاتتاردان قورعاۋدىڭ  ماڭىزى ەرەكشە.

دەنى ساۋ جانە اۋىرعان ادامداردى دۇرىس تاماقتاندىرۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەرىن نۋتريسيولوگيا عىلىمى زەرتتەيدى. نۋتريسيولوگيانىڭ  جەتىستىكتەرى باسقا عىلىمداردىڭ (بيوحيميا، فيزيولوگيا، ت.ب) دامۋىمەن تىعىز بايلانىستى.

ءتيىمدى تاماقتانۋ دەگەنىمىز - تاماق ءىشۋ رەجيمىن بۇزباي، كۇندەلىكتى راسيونداعى نەگىزگى قورەكتىك زاتتەكتەر مەن بيوبەلسەندى زاتتەكتەردىڭ ورگانيزمگە قاجەتتى ۇيلەسىمدىلىگىن ساقتاي وتىرىپ، قۋاتتىڭ كىرىسى مەن شىعىنىنىن تەپە-تەڭدىگىن ساقتاۋ.

ءتيىمدى تاماقتانۋ ارقىلى اعزاعا ەتە قاجەتتى پلاستيكالىق ەنەرگيالىق زاتتەكتەر تاعاممەن بىرگە ءتۇسىپ وتىرادى. ورگانيزمگە قاجەتتى نۋتريەنتتەردىڭ مولشەرى ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ورتاسىنداعى جاعداياتتارعا، ونىڭ جاسىنا، جىنىسىنا، اتقاراتىن جۇمىسىنا، بايلانىستى ۇلتتىق-ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرشە انىقتالادى. ءبىرشاما دەنى ساۋ، ورتا جاستاعى، اسا اۋىر ەڭبەكپەن اينالىسپايتش ادامعا تاۋلىگىنە 2800-3000 ككال ەنەرگيا جەتكىلىكتى. ەنەرگيا كوزى - نەگىزگى كورەكتىك (تاعامدىق) زاتتەكتەر. ولارعا نەرۋىزدار (بەلوكتار)، مايلار، كومىرسۋلار جاتادى. وسى قورەكتىك زاتتەكتەردىڭ ەڭ وڭتايلى ءوزارا قاتىناسى 1:1، 1:3، 5-4 بولىپ ەسەپتەلەدى. كورسەتىلگەن اراقاتىناس ساقتالعان جاعدايدا ادامنىڭ تاماقتانۋى ۇيلەسىمدى دەپ سانالادى. ورگانيزم كۇندەلىكتى قاجەت قۋاتتى 12-15% ءنارۋىزداردىڭ، 30-35% مايلاردىڭ جانە 53-5620% كومىرسۋلاردىڭ الماسۋىنان الۋى كەرەك. ءتيىمدى تاماقتانۋ ءۇشىن ورگانيزم ءوزى وندىرە المايتىن، ياعني الماستىرىلمايتىن تاعامي فاكتورلاردى (كەيبىر امين قىشقىلدارى، پوليقانىقپاعان ماي قىشقىلدارى، كەيبىر ۆيتاميندەر، ميكرو- جانە ماكروەلەمەنتتەر، ليپوتروپتىق زاتتەكتەر، تاعامي تالشىقتار) مىندەتتى تۇردە ءوزارا ۇيلەسىمدى مولشەردە كۇندەلىكتى تاماقپەن الىپ وتىرۋى قاجەت. جوعارىدا اتى اتالعان زاتتەكتەرمەن ورگانيزمدى تولىق قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن راسيونعا ءار ءتۇرلى تاعامدىڭ ونىمدەر ەنگىزىلۋى شارت، مىسالى، جانۋار ونىمدەرىندە بولاتىن كەيبىر امين قىشقىلدارى وسىمدىكتە بولماۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءنارۋىز كوزى رەتىندە جانۋار ونىمدەرى مەن وسىمدىك ونىمدەرىنىڭ ءنارۋىزدارى 55-45% نەمەسە تەپە-تەڭ (50:50%) اراقاتىناستا بولعانى دۇرىس، ال جانۋار مايلارى مەن وسىمدىك مايلارىنىڭ اراقاتىناسى 2:1 بولۋى كەرەك. كومىرسۋلاردى كوبىنەسە پوليساحاريدتەر كۇيىندە قابىلداعان ءجون. ءتيىمدى تاماقتانۋ مەن ۇيلەسىمدى تاماقتانۋ دەگەن ۇعىم تاماق ءىشۋ رەجيمىن ساقتاۋدى دا قامتيدى. 

قازىرگى دامىعان ەلدەردەگى تاماقتانۋ ەرەجەلەرىنىڭ بۇزىلۋىن بىلايشا جىكتەۋگە بولادى: 

— تاماققا بيولوگيالىق قۇندىلىعى از (مىسالى، قانت، ت.ب)، ال ەنەرگيالىق قۇندىلىعى جوعارى رافينادتالعان (تازارتىلعان) ونىمدەردى كوپ پايدالانۋ؛ 

— تاماققا قۇرامىندا قانىققان ماي قىشقىلدارى مول جانۋار ونىمىنەن الىنعان مايلاردى كوپ پايدالانۋ؛ 

— تاماق قۇرامىندا تاعامي تالشىقتاردىڭ از بولۋى (قاجەتتى مولشەردىڭ 1/3ء-ى عانا)؛ 

— ميكروەلەمەنتتەر (تەمىر، كوبالت، مىرىش، يود) تاپشىلىعى؛ 

— دارۋمەندەر تاپشىلىعى؛ 

— اس تۇزىن قاجەتتى مولشەردەن كوپ پايدالانۋ.

م. احمەت-تورە 

---