InfoHub Logo

يماندىلىقتى التايدا اسقاقتاتقان عۇلاما اقىت ءۇلىمجى ۇلى (1867 - 1940)- ءحىح – عاسىردىڭ سوڭىندا حح عاسىردىڭ باسىندا التاي - قوبدا قازاقتارىنىڭ اراسىندا ءومىر سۇرگەن، دارىندى اقىن، يسلام ءدىنىن سوناۋ يت ارقاسى قياداعى قازاقتار ورتاسىنا ۋاعىزداپ، تاراتۋشى، بەلگىلى تەولوگ عۇلاما، قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، جاسۇرپاقتى يماندىلىققا تاربيەلەۋ ءىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان ۇلىق ۇستاز. اقىت - وزىنەن بۇرىڭعى، ورتا ازياعا يسلام ءدىنىن تاراتىپ ناسيحاتتاعان فارابي، ياساۋي ت. ب. ديني - رۋحاني ۇستازداردىڭ امال - تاسىلدەرىن بارلاپ - بايقاي كەلىپ، حالىقتى يماندىلىققا تاربيەلەۋدىڭ وزىندىك جولىن ۇسىنىپ، ونى وزگە ەمەس ءوزى ىسكە اسىرعان ۇستاز بولدى. اقىتتىڭ شىققان تەگى ون ەكى اتا اباق قەرەيدىڭ مولقى رۋى. كەرەي تاريحىنا كوز جۇگىرتسەك، قازاق مەكتەبى مەن وقۋ توقۋى - كەرەيلەر مەن نايماندارداڭ، ۋاقتاردان باستالاتىنىن اڭعارامىز.«گوبي دالاسىندا حارا - حوتو دەگەن قالا بولعان. ول، ەزەن وزەنىنىڭ تومەنگى وڭ جاق جاعاسىن، نەستوريان ۇلگىسىمەن جاسالعان. مۇندا كەرەيتتەر، ۇڭگىتتەر(ۋاقتار) نايماندار، ويعىرلار، تۇرعان. وندا تارسا (نەستوريان) دىنىنە تابىناتىن كوپ ابباتتار، مەكتەپتەر، كوپ ۇيلەر بولعان»( ماركو پولو. «پرەدانيە و سەركۆ يوننا كرەستيتەليا»(ون حانا)، 1956.) بۇل قالانىڭ وزگەشەلىگى - ەرتە داۋىردە قولدانعان ورحون، ويعىر، سيريا جازۋلارى كوپ تابىلعان، كولونەرى بۇيىمدارى كەزدەسكەن. شىركەۋ - ابباتتاردان قاعازعا، جىبەككە جازىلعان. «تارسا»(يكون) جازۋلار شىققان. ولاردى تۇركى مەن سيريا تىلىندە جازعان - كەرەيتتەر، ۇڭگىتتەر، نايماندار، ويعىرلار(پيگۋيەۆسكايا ن. ۆ. سيرييس - كيە ي سيرو - تيۋركسكيە فراگمەنتى يز حارا - حوتو ي تۋرانا. ل.، 1940) ءا. مارعۇلان اتامىزدىڭ بەلىگىلەۋىنە كوڭىل اۋدارساق: «سونداي كرەست تاڭباسى بار قۇلپى تاستىڭ ءبىرى ۋيۋك - ارحان وزەنى بويىندا تۇرعان جازۋ. ونىڭ باس جاعىندا بۇعى، قاباننىڭ سۋرەتىن تۇسىرگەن. تاستاعى ورحون جازۋى «مارىمىز، شادىمىز». «مار»نەستوريان ءدىنىن ۇگىتتەيتىن ۇستاز، بالالاردى وقىتقان، شاد - ەل باسقارۋشى(مالوۆ، 14). كەرەيلەردەن قالعان ورحون جازۋى بار بۇل قۇلپى تاس ۋيۋك - تۋران وزەنىنىڭ بويىندا تۇر. باسىنا قاباننىڭ سۇرەتىن تۇسىرگەن. «جازۋدىڭ ءسوزى: «التىن ىلگەك كىسەنى بەلىمكە بۇعىندىم». تاستىڭ ەكىنشى جاق ۇستىندە كەرەي مەن ۇڭگىتتەردىڭ قولداناتىن كرەست تاڭباسى تۇر. بۇل تاڭبا قازاق كەرەيلەرىندە وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. (مالوۆ، 16 - 15) مۇنداي كرەست تاڭباسى بار قۇلپى تاستار ەنەسەي دالاسىندا وتە كوپ(كيسەليەۆ، ۆدي،№3 - 8، مالوۆ97) كەرەيلەر مەن نايماندار وزدەرى حات تانىپ، وقۋ - توقۋعا جەتىپ قانا قويماي، كۇللى مونگولعا ۇيعىر جازۋىن ۇيرەتىپ، زەردەسىن اشقانى تاريحتان بەلگىلى.(3.، 108) وسى داۋىردە ۇرپاققا ەرەكشە ۇلگى ونەگە كورسەتكەن، ولارعا يماندىلىق تاربيەسىن دارىتقان، اۋلەت مەكتەبىنىڭ العاشقى ۇستازدارىنىڭ ءبىرى - وڭ حاننىڭ بايبىشەسى ايمالجين كەمپىر. ول ءوزى اقىن، ءوزى ەر، ءوزى اڭشى، كوپ جىل ەل باسقارعان، ءارى ساۋاتتى ەل اناسى بولعان. حالقى ساۋاتتى، ولاردى وقىتىپ تاربيەلەيتىن ۇستازدارى بار، ارنايى ءالىپ - ءبيى بولعان، مەكتەپ - وقۋ ورنى دامىعان، سول كەرەيلەردىڭ ءبىر توبى - ۇرپاقتارى، اقىت زامانىندا، التايدىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىن مەكەن ەتىپ تۇرعان. امال نەشىك، ءبىر كەزدەگى جوعارىدا ايتقانداي مادەنيەتتى كەرەيلەردىڭ ۇرپاعى بۇل كەزدە، قاراڭعىلىق، ناداندىق قۇرساۋىندا، ءبىر جارتىسى مونعولدىڭ، دەنى قىتايدىڭ قاراماعىندا قالىپ، اتا جۇرتى بولا تۇرا، ءوز جەر، ءوز ەلىندە وگەيلىك كۇن كەشكەن زامان ەدى. وسىنداي قاۋىم ورتاسىندا دۇنيەگە كەلگەن اقىتتىڭ ماڭدايىنا، كەلەر ۇرپاعىن، يماندىلىق نۇرىمەن نۇرلاندىرىپ، ساۋاتىن اشىپ، ءبىلىم - عىلىم جولىنا ءتۇسىرۋ مىنتەدى جازىلعان ەكەن. ونى، اقىت اتامىز ابىرويمەن اتقارىپ، ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەتتەرىن جاس ۇرپاق بويىنا ءسىڭىرۋ امال - ءتاسىل - دەرىن، ۇرپاعىنا ۇلاعات ەتىپ قالدىرعان. ءومىرىنىڭ سوڭى، قانشاما ايانىشتى، قايعىلى، قينالۋمەن تامامدالسا دا، «پاتشانىڭ ءىسى ءۋاجىپ»- دەپ ءتۇسىنىپ، جۇڭگو تۇرمەسىندە جاتىپ، اۋىزشا ايتىپ امانات - وسيەتىن قالدىرعان. ونىڭ مازمۇنى مىناۋ: 1. حالقىم! التىباقان الا اۋىز بولماي، ىنتىماقتى، بەرەكەلى بولسىن. جالعىز ءوز ىشىندە عانا ىنتىماقتى بولىپ قالماستان باسقا جۇرتپەن(ۇلتپەن) دە ىنتىماقتى بولسىن. 2. كورشى جۇرتپەن تاتۋ بولسىن. ولاردى رەنجىتپەسىن. ءبىر اۋىل ءوزىنىڭ كورشى اۋىلىن، ءبىر ءۇي ءوزىنىڭ كورشى ءۇيىن رەنجىتپەسىن. 3. ءبىر ماسەلە كەزىگە قالسا، ياعني ءبىر حابار ەستىلە قالسا دەرەۋ ونى بۇتىندەي جوققا شىعارۋ، نەمەسە بۇتىندەي بار دەپ سەنە كەتۋگە بولمايدى. الدىمەن وي ەلەگىنەن اقىل كوزىنەن وتكىزىپ، ونان كەيىن قورىتىندى شىعارسىن. 4. جۇرتىم، وتە - موتە ۇرپاقتارىم! ءناسىل تازالىعىنا كوڭىل ءبولسىن. ول، ءۇشىن جىن - ىس - قۇمارلىقتان، زينادان تازا بولسىن. (اقىت حاجى. عاحىليا. بايان - ولكە. 1994) بۇل وسيەتتى قوزعاعان تاقىرىبىمىزدى دۇرىس پايىمداۋ ءۇشىن، اقىت فيلوسو - فياسىنىڭ ءتۇيىنى رەتىندە كورىپ، شامامىزعا ساي تالداۋ ءۇشىن، العا شىعار - دىق. ايتالىق: 1. ىنتىماق بەرەكە، دوستىق قارىم قاتىناستىڭ كەرەكتىگىن، اسىلدىعىن ومىرىندە ءوز باسىنان كەشىرگەن تالاي ايتىس - تارتىس، داۋ جانجال، رۋ ارالىق، ۇلت ارالىق(جۇڭگو - قازاق، مونعول - قازاق، تورعاۋىت - قازاق، دۇنعان - ۇيعىر - قازاق) قاقتىعىستاردىڭ بەرگەن ساباقتارىنىڭ ناتيجەسىندە، اقىت؛ - التاي - قوبدا ولكەسىندە از قازاق «قازاق» بولىپ تىرشىلىك جاساپ، ءومىرسۇرىپ تۇرۋىنىڭ باستى قاعيداسى - ىنتىماق - بەرەكە، دوستىق سىيلاستىق قارىم - قاتىناس ەكەنىن وتە دۇرىس تۇسىنگەن. ول - ولما، ءتۇپتىڭ تۇبىندە، اتا جۇرتىڭدى تاپقانىڭ ابزال بولادى دەگەندى دە مەڭزەپ كەتكەن. سەبەبى: «جەرىڭدى بىرەۋ مەكەندەپ، بەرمەي قويسا نە ەتەرسىڭ؟»، «بيلەگەن باسقا ءار ۇلتتىڭ، اۋزىندا ءجۇرمىز جەم بولىپ،» «ارالاسىپ تۇرىڭدار»، ءبىراق «ۇلگىسىن الما ەلىڭنىڭ» ازىرشە «تىرشىلىك ءۇشىن تۇرسىڭدار، پايداسى كوپ جەرىڭنىڭ»، «ەرتەرەك اقىل ويلاڭدار، مويىنسۇنىنىپ ەل جۇرتىم...»ول، ەل كەلەشەگىن قاتتى ۋايىمداپ، ناليدى، مۇڭايادى، تولعانادى. «جاپىراعى تەرەكتىڭ، جامىرايدى سوقسا جەل. اۋرە باسىم، كوز جاسىم، تىنباي اعىپ بولدى سەل. ءيىلدى مويىن، مەنىڭ ويىم، نە بولادى قايران ەل!..» 2. ءىس - ارەكەت، وي - سانانىڭ پارقىن ءبىلىپ، تەرەڭ ويلاپ، تۇبىنە بويلاپ، كوپ بولىپ اقىلداسىپ،«جەتى ولشەپ، ءبىر كەسەرلىك» قاعيداتتى باسشىلىق ەتىپ، دانالىقتى دامىتىپ، دارىندى قولداپ، رۋحاني باي ەل بولۋدى وسيەت ەتىپ، ماسەلەنى ءاتۇستى، الدىم - جۇلدىم شەشپە دەگەندى اتامىز ارنايى ەسكەرتكەن. 3. ءدىلى، ءدىنى ءتىلى، سالت ءداستۇرى باسقا، سان جاعىنان وتە كوپ ۇلتتىڭ بودانىندا قالعاندىقتان ۋاقىت وتە كەلە « از قازاق» ولارعا ءسىڭىسىپ جويىلىپ كەتەرىن اۋەل باستان اق توپشى - لاعان. وسى قۇبىلىستان قازاقتى ساقتاپ قالۋدىڭ جولىن قاراستىرىپ، وسيەتىندە «ءناسىل تازالىعىنا كوڭىل ءبولۋدى» ۇلاعاتتاعان. 4. ءتىل، ءدىن، ار تازالىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، كەلەر ۇرپاعىنا كەمەل جولدى نۇسقاپ، ونى ومىردە جۇزەگە اسىرۋدىڭ ايلا - ءتاسىلىن تاۋىپ بەرگەن. ال، ۇرپاقتارى اقىت اتالارىنىڭ سالىپ كەتكەن سول ءبىر دانا جولىنان اداسپاي جۇرگەندىكتەن ءححى عاسىرعا دەيىن ءدىنىن، سالتىن، ءتىلىن، ءناسىلىن امان ساقتاپ كەلگەندىگى ۇلكەن ماقتانىش. بۇل داڭعىل جولدىڭ اتى - قازاقتىقتىڭ تاربەيلەۋ جولى - يماندىلىق ەدى. بۇل جولعا تۇسكەن قانداي ءبىر ادام، مەيلى مۇگەدەك كەمشىن بولسىن، مەيلى باسقا ۇلت وكىلى بولسىن بەلگىلى مەرزىم - دە ۇلت وكىلى بولىپ قالىپتاسا الادى. قىزىلشاحا(كەي ولكەدە شارانا، شاقالاق اتالادى) جاندىكتى سالىپ جىبەرگەندە «وڭدەپ» تاربيەلەپ بەرەتىن، ءتاڭىرى سىيلاعان، ەرەكشە قۇرىلىمى بار، «قازاق ماشيناسىن»- ۇلت وكىلىن قالىپپتاستىراتىن قازاق ءۇردىسى دەيمىز.(1.، 5ب.) يماندىلىق – ادامنىڭ قوعامداعى، كۇندەلىكتى ومىردەگى ءىس - ارەكەتتەرىن بەلگىلى - ءبىر قالىپقا تۇسىرەتىن ىشكى رۋحاني رەتتەۋىش ءقادىر - قاسيەت، ادام بويىنداعى ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك، كىسىلىك بەلگىسى. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا ادامنىڭ يماندى - لىعىنا – مىنەز - قۇلىق جۇيەسىندەگى ەرەكشەلىكتەرىنە كوپ كوڭىل بولىنگەن. «ادامگەرشىلىك» - ادام بويىنداعى «ىزگىلىك»، «سىيلاستىق»، «يناباتتىلىق»، «كىسىلىك» سوزدەرىمەن ماندەس. ۇلتتىق تاربيەدە ادامنىڭ جاعىمدى مىنەز – قۇلىقتارىن وسى ۇعىم - داردان تاراتادى. مۇسىلماندىق دۇنيەتانىم بويىنشا، يماندىلىق يماننان پايدا بولادى. اللا تاعالا ادامدى يمان مەن يماندىلىق ءۇشىن جاراتقان، سوندىقتان: “اللانىڭ مىنەزىنەن ۇلگى - ونەگە الىڭدار” (مۇحاممەد پايعامبار)، – دەپ ۋاعىزدالادى. يمان - دىلىقتىڭ نەگىزىن مۇسىلماندار قۇراندا دەپ بىلەدى. قازىرگى زايىرلى وركەنيەتتى قوعامدا دا يماندىلىق – اسا قاستەرلى، بيىك ادامشىلىق قاسيەت رەتىندە ۇعىنىلادى. يماندىلىقتىڭ شىنايى تورىنە ءتورت نارسە ارقىلى جەتۋگە بولادى. 1. اللاھتىڭ جازۋىنا شۇكىرشىلىك؛ 2. اللا تاعالاعا شىن پەيىلمەن سەنۋشىلىك 3. بارلىق ىستە دە اللاعا جۇگىنۋشىلىك4. سانا سەزىمىڭە كەرەعار نارسەگە شىدامدىلىق اقىت جىرلارىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – حالىقتى يمانعا، عىلىمعا شاقىرىپ، ەل - جۇرتقا تاعىلىم بەرۋ، ونەگە ۇيرەتۋدەن تۇرادى. يماندىلىققا شاقىرۋ ماسەلەسى - اقىت شىعارماشلىعىنىڭ نەگىزگى ءتۇيىنى دەپ ايتۋعا بولادى. بۇعان سەبەپ اقىننىڭ كەز - كەلگەن ولەڭىنەن يمانعا، يماندىلىققا قاستىتى ويلاردىڭ مەن مۇندالاپ تۇراتىندىعىندا. قورشاعان توڭىرەكتى بۇلت پەن تۇمان، عىلىمسىز قۇتىلمايسىڭ ءتىپتى مۇنان. حان - قايقى، ءبيىڭ - بۇكىر، موللاڭ - سوقىر، مەن ءتۇزۋ دەگەنىڭنىڭ ءبارى بۇراڭ، عادىلەت، عىلىم مەنەن ونەر تىلەپ، بارىنەن قۇر قالعانشا الشى مۇنان - دەگەن ولەڭ جولدارىمەن بەكەمدەي كەلىپ، «بىقسىماس ءدىنىن كۇتسەڭ ءتۇتىنىڭىز» - دەپ تۇيىندەيدى. اقىت ۇلتتىق جانە يسلامدىق دۇنيەتانىمدى شەبەر قابىستىرىپ، جاسۇرپاقتى عانا ەمەس جالپى جۇرتتى يماندىلىققا تاربيەلەۋ ماقساتىن العا قويعان. ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ول، التاي بەتىندە ءۇش جەرگە مەشىت سالدىرىپ، ءوزى دە مەدرەسە اشىپ بالا وقىتقان. ول، اۋەلى ءدىندى ۇيرەن، ءدىن ۇيرەنسەڭ عىلىم، ءبىلىم ۇعاسىڭ، كوڭىلىن تازا، كوكىرەگىڭ وياۋ، ءحادىل دە جاقسى ادام بولاسىڭ دەيدى. ونان سوڭ، ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ قىرى مەن سىرىن ۇقتىرعان عىلىمدى، ءىلىم - ءبىلىمدى ۇيرەن دەپ ناسيحاتتايدى. مىسالى: مۇسىلماننىڭ موينىندا، بەس پارىز دەگەن پارىق بار. قۇران كىتاپ، حاديستا، بەس پارىز جولىن انىقتار. بەس پارىزدى بىلمەسەڭ، ولگەندە جانىڭ ارىقتار. از تىرشىلىك زاماندا، يسلام جولىن تانىپ قال. اللامىز - ءبىر، قۇران – شىن، پايعامپار حاق، نانىپ قال. عيبرات، قۇلشىلىق قىلماساڭ، اشىلمايتىن قارىق بار. سولارعا ەرىپ قۇر قالماي، يسلام جولىن تانىپ بار. يسلام ءدىنىن ءبىلۋ سول، جاراتقان حاقتى ءبىر دەڭىز. جوق پەن بارعا شۇكىر عىپ، قارام ىسكە جۇرمەڭىز، از تىرشىلىك زاماندا، قۇلشىلىقسىز ءومىر سۇرمەڭىز. يمان - كوردىڭ شىراعى، قارايىپ كورگە كىرمەڭىز! عىلىم - ساۋلە، نۇر، جارىق. وقىماي بولماس قۇر قالىپ. تەرمەلى عىلىم وقىساڭ، جۇرەگىڭە توقىساڭ، كورەرسىڭ ساۋلە ءبىر جارىق. اتا زاڭىم دەپ قازاق، ءار تاراپتان ءجۇر قالىپ. اي مەن كۇندى ۇعا الماي، الىسقا ۇزاپ شىعا الماي، نەگە ءماز بوپ ءجۇر حالىق؟ اقىت ءۇلىمجى ۇلىنىڭ «جيىرما توعىز ءقارىپ ولەڭىندەگى» يمان ماسەلەلەرى ەرەكشە تالدانادى. اقىتتىڭ «جيىرما توعىز ءقارىپ ولەڭى» يماننىڭ مۇسىلمان ومىرىندەگى ماڭىزدىلىعى تۋرالى تۇسىندىرۋدەن باستالادى. الدىمەن «ءاعۋزۋ اۋىزعا الام ءبىر قۇدايدى» دەپ ۇلى جاراتۋشى اللانىڭ اتىمەن نيەت ەتىپ ولەڭىن باستايدى. اقىن «يمانسىز بۇل جالعاننان وتكەن جاننىڭ، ءتۇتىنى قابىرىنان بۇرقىرايدى» - دەپ ادام بالاسىن يماندى بولۋعا، يمانسىزدىققا ۇرىنباۋعا شاقىرادى. اقىننىڭ بۇل ولەڭى قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ ناحىل سۇرەسىنىڭ 106 اياتىنداعى «... سونداي - اق بىرەۋ كوڭىلىن يمانسىزدىققا بەرسە، وعان اللانىڭ اشۋى جانە ولارعا زور ازاپ بار» (16. ناحىل - 106) - دەگەن ەسكەرتۋىمەن ساباقتاس كەلەدى. ولەڭدە باسا جىرلاناتىن كەلەسى ءبىر ماسەلە – يمان مەن امال ماسەلەسى. ءاھلي سۇننەت جاماعاتىنىڭ سەنىم مەكتەبىنىڭ عالىمدارى مەن مەن حانافي عۇلامالارىنىڭ پىكىرى بويىنشا، امال مەن يمان ەكەۋى ەكى بولەك نارسە دەپ قاراستىرىلادى. مۇنىڭ دالەلى رەتىندە قۇران كارىمدەگى مىنا اياتتى كەلتىرۋگە بولادى: «ال كىم يمان كەلتىرگەن تۇردە ىزگى ءىس ىستەسە، سوندا ول جاماندىقتاردىڭ ارتۋىنان، جاقسىلىقتاردىڭ كەمۋىنەن قورىقپايدى» («تاھا» سۇرەسى، 112 - ايات). حانافي ءمازھابى، ماتۋريدي سەنىمىن ۇستانۋشى اقىت بۇل تۋرالى: بايقارسىڭ يمان ءجايىن اڭعارساڭ دا، يمانىڭ قابىل بولماس جالبارساڭ دا. يمان، ناماز، ورازا تۇتپاي بارساڭ، قابىل ەمەس، يمانىڭىز قاج بارساڭ دا – دەپ ءاھلي سۇننەت عالىمدارىنىڭ «امالسىز يمان اقىرەتتە پايدا بەرمەيدى، يماننىڭ كامىل بولۋى، جەتىلۋى، قۋاتتى بولۋى - امالعا بايلانىستى» - دەيتىن پىكىرمەن ءبىر ۇستانىمدا ەكەنىن كورسەتەدى. وسىنىڭ وزىنەن اق يمانيپەداگوگيكانىڭ اقىت قاجى كوزقاراستارى ارقىلى التايدا سالتانات قۇرعانى اشىق بايقالادى. ولەڭنىڭ كىرىسپە ءبولىمىنىڭ سوڭىندا اقىت قاجى ءۇلىمجى ۇلى: قىرىق پارىز، جەتى ءۋاجىپ ۇققانىڭا، بۇركەنىپ اجال قويماس بۇققانىڭا. يمانىڭ اقىرەتتە ازىق بولار، ازىقسىز اق كويلەكپەن شىققانىڭدا - دەپ قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ تاھا سۇرەسىنىڭ «ال كىم يمان كەلتىرگەن تۇردە ءتۇزۋ ءىس ىستەسە، سوندا ول جاماندىقتاردىڭ ارتۋىنان، جاقسىلىقتارىنىڭ كەمۋىنەن قورىقپايدى»- دەپ كەلەتىن112 اياتىمەن ساباقتاسا جىرلايدى. دەمەك، اقىت قاجى ءۇلىمجى ۇلىنىڭ قۇران كارىم نەگىزىندەگى يمان تۋرالى پايىمداۋ - لارى اقىننىڭ قۇران اياتتارىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ تاپسىرلەگەنىن كورسەتەدى. اقىتتىڭ پەداگوگيكالىق وي – پىكىرى تۋرالى ءسوز بولعاندا، ونىڭ ادامتانۋشىلىق پاراساتىن، بالا تاربيەسىنىڭ ورتاعا بايلانىستى ەكەنىن دۇرىس پايىمداعانىن ايتپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. مىسالى، «ادام سىنى»- دەگەن تولعاۋىندا، «جاقسى، جامان» ەركەك - ايەل، ۇلكەن - كىشىنى تانىپ ءبىلۋ تۋرالى، جامان مىنەزدى جويۋ جولدارى سارالانادى. بۇل ءۇردىس قازاق اقىن - جىراۋلارى مەن بي - شەشەندەردىڭ بارلىعىندا بولعان ەدى. اقىت، ومىرلىك مەكتەپتەردى ءوز بەتىمەن وقىپ بىتىرگەن، ءبىلىمدى شاكەرىم اتامىزداي تالاپتانىپ تانىپ تاپقان تۇلعا. ونىڭ العاشقى حات تانىپ، ساۋات اشقانى اۋىل موللاسىنىڭ ساباعى عانا. 1907 - 1908 جىلدار ارالىعىندا قوبدادان شىققان قاجىلىق كەرۋەنىمەن بىرگە قاجىلىققا بارىپ قايتادى. ساپار بارىسىندا اقىت مەككە، ءمادينا، ءجيددا، شام، بەيرۋت، يزمير، ودەسسا، پەنزا، ومبى، ورال، سەمەي، زايسان قالالارى مەن ساۋد اربيا، رەسەي، تۇركيا، سيريا ەلدەرىنىڭ حال - احۋالىمەن، شىعىس ەلدەرىنىڭ مادەنيەتىمەن تانىسىپ، كوكىرەك كوزى اشىلادى. ال، شاكەرىم اتامىز 1905 - 1906 جىلدارى مەككەگە قاجىلىققا بارادى. بۇل ساپارىندا ول ارنايى پاريجگە، ستامبۋلعا بارىپ، ولاردىڭ باي دا قازىنالى كىتاپحانالارىنداعى اسىل مۇرالاردى وقۋدى، تاريح تەرەڭىنە ءۇڭىلۋدى ماقسات ەتكەن.(جانات اۋەلبەك) بۇل ۇقساستىقتان شىعاتىن قورىتىندى: سول داۋىردە، ءبىلىم جەتىلدىرۋ، كوتەرۋ، ءوز بەتىمەن تالپىنىپ ونەر - ءبىلىم يگەرۋدىڭ ءبىر جولى قازاقتار ءۇشىن قاجىعا بارۋ بولعان. بىلىمگە تالپىندىرىپ، جاس جەتكىنشەكتەردى، دەمەپ، دەر كەزىندە كومەك كورسەتۋدى، اقىت يماندىلىققا تاربيەلەۋدىڭ باسى دەپ ۇققان. «ءسوزىم تىڭدا، بالالار: سەندەردە دە سانا بار. بالا كۇندە ۇمتىلىپ. مولدا - لاردان ساباق ال. تاسقا باسقان تاڭباداي، ءسابي كۇندە ساۋاپ ال. عىلىم دەگەن ءبىر گاۋھار، اقىلعا - اقىل جامالار. كوپ وقىسا عىلىمدى، تات باسپاي جۇرەك اعارار. ءبىز ساباقتى وقىدىق، سەندەردە دە - شاما بار.» نەمەسە «اتا - انادان كەيىن - اق، ۇستاز تۇزەر ادامدى. بالالى بولساڭ جىگىتتەر، بالاڭدى بەر ساباققا. قانشا جاقسى بولسا دا، نادان بالا قاراڭعى...»سول داۋىردە بالانىڭ كوبى مەكتەپسىز ەدى. «ساباق وقىپ بالا ءجۇر، جەتىلە الماي، شالا ءجۇر. ساباق تۇرعوي ناماز جوق، اۋداندىسى قاراپ ءجۇر!» اسىرەسە ادام ەسىنە، زەيىنىنە ءدىني ءبىلىمدى قالاي قوندىرۋ كەرەكتىگىن تەرەڭ ويلاپ، ونىڭ امالىن وڭدى تابا بىلگەن. ياسساۋي بابامىز زىكىردى مۋزىكمەن ارلەپ ورنەكتەسە، مۇسىلماندىق ۇعىمداردى حيكمەت تۇرىندەگى جىرعا كەلتىرسە، اقىت حالىقتىڭ ولەڭ - جىرعا قۇشتارلىعىنا نەگىزدەپ، نازيرا داستان، تولعاۋ – وسيەتكە اينالدىرىپ جۇرتقا ۇسىنعان. فارابي بابامىز ەڭبەكتەرىن اراب تىلىندە جازسا، يسساۋي اراب قارپىمەن، تۇرىك تىلىندە جازعان. اقىت اتامىز توتە جازۋدى دا، كريلشەنى دە، لاتىن عارپىن دا قولدانعان. ۇيعىر جازۋىن دا پايدالان - ان. ەڭبەكتەرىن قازاقتىڭ كوركەم كىتابي تىلىندە، كوركەم ءسوزقالىبىندا ۇسىنعان. اقىت، شىعارمالارىندا ءدىننىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن: نىساپ، ءناپسىنى تىيۋ، قايىرىمدىلىق، عايبات ءسوز ايتپاۋ، كىسىگە قيانات جاساماۋ، جوق - جىتىك، كەمتار - لارعا ساداقا بەرۋ، ۇرلىق - قارلىق جاساماۋ، الداپ - ارباپ، وتىرىك ايتپاۋ، اتا - انانى ارداقتاۋ، جەتىم - جەسىرلەردى نالىتپاۋ، كۇش كورسەتپەۋ ت. ب. جان - جاقتى تالدانىپ، ادامداردىڭ تاتۋ، بەيبىت قوعامداسىپ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ مىزعىماس نەگىزىن كورسەتەدى، قوعامنىڭ كوركەيۋىنە، عىلىمنىڭ زاڭدىلىعىنا، ءبىلىم مەن ناقتى ءومىر شىندىعىنا نەگىزدەلگەن سەنىم ادامداردىڭ قولعانات كومەكشىسىنە اينالۋىن ۋاعىزدايدى. ءدىني عيباداتتاردى ورىنداۋ ادەبىنە، ونىڭ ماڭىزىنا، يسلامنىڭ ادامزات قاۋىمىنا اكەلگەن ۇلاعاتىن جەكە - جەكە تالداپ ولەڭ جازۋمەن قاتار، بارلىق شىعارمالارىندا (قىسقا ولەڭ - تولعاۋلارىنان باستاپ قوماقتى داستان – جىرلارىندا) بۇل ۇستانىم، ءارقاشان ەسكەرىلىپ وتىرادى. انىعىراق ايتقاندا اقىتتىڭ شىعارمالارى - قۇداي مەن مۇحامبەت پايعام - پاردىڭ ۇلىلىعىن دارىپتەپ، پايعامپار سۇننەتى، مۇسىلمان ادەبىن مۇلتىكسىز ورىنداۋدى ۋاعىزدايدى. تاعى ءبىر، تاڭقالارلىق ءجاي، اقىتتىڭ يماني ۇعىم - دارى ءتۇيىن ويلارى ماقال - ماتەلگە جۋىق كەلەدى، ءارى عيبراتتى سوزدەرگە اينالىپ كەتكەن. بۇل جاعىنان قورقىت اتا مەن باۋىرجان اتانىڭ وسيەت ونەگەلەرى ماقال - ماتەلگە اينالعانى ءتارىزدى ءۇردىس اڭعارىلادى.... ساياسات - نادان بولساڭ، قۇرعان تۇزاق.... تىرشىلىك - تىرەگى ونەر، ءبىلىم.... ونەر عىلىم ۇيرەنىپ، بۇلبۇلدايىن سايراڭدار. بالا وقىتىپ مەكتەپ ساپ، اعارتىپ ەلدى جايناڭدار.... ۇلىق بولساڭ ءادىل بول، شاريعات ۇستاپ كامىل بول... ءتاڭىر الدى - تارازى.... اقىل ويىڭ – ءبىلىمدى، ءبىلىم ءتۇبى - ءىلىمدى... شاريعات جولى شامشىراق.... ۇستاساڭىز ازبايسىز - مۇحاممەد راسۋل سۇننەتتى.... سۇيەر دوستىڭ سۇحباتى - شەكەر، مەيىز ورىكتەي.... عىلىم – ساۋلە، نۇر، جارىق. وقىماي بولماس قۇر قالىپ.... اقىلسىز شىنعا سەنبەي، جوققا سەنبەك، شىندى قويىپ وتىرىك وسەككە ەرمەك. جالپى جۇرتقا يماندىلىقتى يگەرتۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن ولاردىڭ ساۋاتىن اشىپ، اعارتۋشىلىقتى كەڭ ورىستەتىپ، عىلىمي جانە ءدىني بىلىمدەرمەن سۋسىنداتۋ كەرەكتىگىن ۋاعىزداپ، ونى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن تالپىنعان.... قالا سال، ىرگەنى كوم ەگىن ەگىپ. تابيعات تارپاڭداسا تارىعاسىڭ. تەڭ باسقار مال مەن ەگىن حارەكەتىن، ەندى ويان، ونەرلى ەلگە جالىناسىڭ. عىلىم تاپ، مادەنيەت جولىن ىزدە، تەڭدىكتەن بۇيتە بەرسەڭ قاعىلاسىڭ. بىرلىك جوق مال ارتىنان جۇرە بەرسەڭ، ءبىر كۇنى ءتىلسىز جاۋعا شابىلارسىڭ. جۇرەتىن قام - قايعىسىز ۋاقىت كەتتى، باسقاعا ەندى ەرىكسىز باعىناسىڭ.... دامىعان ەلدىڭ حالقىنشا، وقۋعا ادام تالپىنسا، مولايىپ كوڭىل كەتەدى، وقىپ ءبىلىم ارتىلسا. قاي جەردە باسى تەڭ بولار، تارازىعا تارتىلسا. اتاعىڭدى شىعارشى، ءبىلىمدى جۇرتتىڭ داڭقىنشا. وقىعان جاستار جارقىرار، قايدا جۇرسە التىنشا.... اقىل، تالاپ، وي. زيىن. ۇعىنۋعا بولار سەپ. جالىندى جۇرەك، جاس تالاپ، وتكىزبە ءومىر بوسقا تەك. اقىتتىڭ ومىرگە كەلۋىنىڭ ءوزى قورقىت اتانىڭ جارىق دۇنيە ەسىگىن اشقان اڭىزىنا تىم ۇقساس، ءبىراق ول اڭىز ەمەس شىندىق. اقىتتىڭ اكەسى ءۇلىمجى اتى شىققان باي دا، بي - مولدا دا ەمەس، ءۇپى - ءتاپى داۋلەتى بار، قاراپايىم شارۋا. ءۇلىمجىنىڭ تۇڭعىش العان ايەلىنىڭ اتى جىبەك، جانتەكەي رۋىنىڭ ىشىندە تايلاق - باكەجان دەگەن ادامنىڭ قىزى. جىبەك - رەتتى دە سالماقتى، اقىلدى دا، اجارلى، كيىمدى وتە كەلىستى دە اسەم كيەتىن ادام بولعان. جىبەك وتىز ءۇش جاسقا دەيىن بالا كوتەرمەپتى. اۋىل جايلاۋعا كوشىپ كەلە جاتىپ، ەرۋ وتىرعان ءبىر اۋىلدىڭ تۇسىنان وتكەن كەزدە، سول اۋىلدىڭ ەكى ايەلىنىڭ كەڭەسىن ەستىپ قالادى. ءبىرىنشى ايەل:«ءوزى دە كەلىستى كەلىنشەك ەدى. كيىمدى دە اسەم كيىنەدى ەكەن، قاراشى، انە!،- دەيدى. ەكىنشى ايەل:«ءوڭى مەن كيىمى نەگە تۇرادى، ءالى كۇنگە دەيىن پۇشپاعى قاناعان جوق»- دەيدى ەكەن. مۇنى ەستىگەن جىبەك اۋىلدان ءسال الىستاعان سوڭ جەتەكتەگەن تۇيەسىن شوگەرىپ قويىن، ءبىر قارا تاستى قۇشاقتاپ، نالىپ زار ەڭىرەپ، اللاعا مۇڭىن شاعىپ، ءۇمىت ارتىپ جىلاپ جاتىپ قالادى. ءبىر زاماتتا كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، ءتۇس كورەدى. تۇسىندە ءبىر اقساقالدى ادام كەلىپ: «قاتتى زارىعىپ كەتتىڭ عوي. قۇداي كوز جاسىڭدى كورەدى، بالام، كوزىڭدى اش!»- دەپتى. ويانا كەلسە ەكى ەمشەگى ءيىپ كەتىپ، قارا تاسقا اق ءسۇت ۇيىپ قالعان ەكەن. مىنە وسىدان كەيىن اق، جىبەك بالا كوتەرىپ، اقىت ومىرگە كەلگەن. ءۇلىمجىنىڭ اكەسى قارىمساق اقساقال كەلىنى جىبەك بالا كوتەرمەي ءجۇرىپ قالعان سوڭ، اقىت تۋاردان ءسال بۇرىن، ۇلىمجىگە باكەش دەگەن قىزدى الىپ بەرەدى. جىبەك - جىبەك مىنەزدى، جايدارلى، اعايىن اراسىندا بەدەلدى بولسا، باكەش ۇرت ءتىلدى، شاركەش مىنەزدى ادام بولىپتى.- سەنىڭ كونىڭ مەن كەلگەن سوڭ جىبىگەن، بۇرىن ۇل تۋساڭ قايدا ءجۇرسىڭ، بەرى اكەل، بالامدى!- دەپ جىبەكتىڭ قولىنان بالانى جورگەگىمەن جۇلىپ الىپ، ءوزىنىڭ قىز ەمشەگىمەن ەمىزەدى ەكەن. سوندا، جىبەك: - ە - ە، سەنىڭ بالاڭ. بالاڭا تالاسىم جوق - دەپ كۇلىپ قانا قويادى ەكەن. مولقىلاردا، «ەرتەدەن قىز ەمشەگىن ەمگەن بالا اقىن نە ولەڭشى بولادى» دەگەن ىرىم بولعان ەكەن. اۋىل اقساقالدارى مەن كەيۋانالارى اقىت باكەشتىڭ قىز ەمشەگىن ەمىپ ەدى، ولەڭشى بولدى»- دەپ وتىراتىن.(ا. عازەز ەستەلىگىنەن) اقىت اعارتۋشىلىق ويىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن بار قازاقتى بەرەكە بىرلىككە شاقىرىپ، ىنتىماقتاستىرۋدى ويلاپ، وسيەت - ونەگە ايتقان، ۇندەۋ جولداعان. قوبدا بەتىندە اۋلەتتىك مەكتەپتەر ۇيىمداستىرعان. اقىت 1890 جىلى 22 جاسىنان باستاپ، 1910 جىلى 42 جاسىنا دەيىن موڭعوليانىڭ قوبدا ولكەسى دەلۋن اۋدانىندا قىزمەت جاساعان. لايىق قاجى، باردام ۇكىرداي اۋىلدارىندا مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتقان. جۋانعان گۇڭگە جانە باسقا كەرەي بيلەرىنە حاتشىلىق قىزمەتتە بولعان. اۋليەلىگى تاعى بار بولعان. ەل اۋزىندا التىن اناعا. ءاقمادي اكىم (زاحيراگچ) بىرنەشە ادامدارعا جۇلدىزداما اشقاندىعى، كومەكشى پوشتاشى دوسى قوبدابايدى جىرتقىش اڭداردىڭ تالاۋىنان امان الىپ قالىپ، اجالدان اراشالاعانى تۋرالى جانە الەم كەزىپ ءجۇرىپ، جانقال - تاسىندا جالعىز تيىنى جوق بولا تۋرا قايىر سۇراماعانى تۋرالى تالاي قىزىق حيقايالار، اڭىزدار، ءاپسانالار مول كەزىگەدى.... ادامشىلىق قاي جاقتا، كوز سالساڭشى جان - جاققا. بەرەكە - بىرلىك قۇر - اساڭ، قۇت قونادى اۋماققا. بەرەكە - بىرلىك ارتىق ءىس، بەرەكەسىزدىك - تانتىق ءىس.... جالقاۋلىقتىڭ جاراسى، كوڭىلىڭنىڭ الاسى - ناداندىقتىڭ نالاسى. التى ميلليون قازاق بار، ءبىر اتانىڭ بالاسى... تۇتاس تۇرىپ، جۇمىر بول، بىتىراپ كەتپە وڭ مەن سول. تۇگەل ءجۇرىپ بەت قويساڭ، كەزىكپەي مە تابار جول. تىلەك، جۇرەك ءبىر بولسا، تابىلاتىن اقىل مول. نە تاباسىڭ ويلاشى، قاڭعىرىپ كەتسەڭ وڭ مەن سول. كورىنگەنگە تەلىم بوپ، بولماقازاق، بوسقا قور. تەلىم بولعان ناشارعا كورىنگەننىڭ ءبارى زور. باس - باسىڭا قاڭعىرىپ، ءبىر - بىرىنەن ايرىلعان، قازاققا بىتكەن قالىڭ سور. ايىرلماساڭ توبىڭنان، ەل بولار ەدىڭ كورىم بوپ. يماندىلىقپەن جۇرت ساناسىن نۇرلاندىرۋدىڭ كەلەسى جولى يماندىلىق ۇعىمىن، كوركەم سوزبەن «تۇزدىقتاپ» بارشانىڭ جۇرەگىنە جەكىزۋدى اقىت سەنىمدى تۇردە قولعا العان.... جۇرت بولايىق وزگەرىپ، ەڭبەكسىز ءجۇرىپ، ەمىنىپ. اركىمگە كوز سۇزبەلىك، ءبىر قازاقتان باسقانىڭ، ءبارى دە جاتىر وزگەرىپ..... ون ەكى ايدا ورازا - دەن قويۋ يمان نامازعا. حارامنان ءبىر ءسات تيىلماي، قۇر تىلەك يمان بولا ما؟... ازدى كوپتى بولسا دا، زەكەتسىز مال ارامدى. قىلساڭ قايىر جەتىمگە، كوپ تيەر سونىڭ ساۋابى.... كولدەلەڭ تارتپا الدىندا، سىلتاۋ قىلىپ سىنىقتى. جامان ادام ومىردە، بىلمەيدى ادامشىلىقتى. اقىلسىزدىڭ ارى جوق، ادام دا جوق سيىقتى. ايتقانىڭدى تىڭداماس، سالبىراتىپ يىقتى.... جىگىتتەر، يمان – قىمبات، كۇنا - تەگىن. كيگىزەر ولگەن كۇنى جەڭسىز كەبىن. جاتامىز قارا جەرگە جالعىز ءتۇسىپ، قۇلىنا قۇداي ءوزى بەرسىن ءجونىن.... اۋىزبەن يمان تابىلماس، جۇرەكتى ءتۇزۋ شىن قىلماي. اۋليە بولماس ءار ادام، كوڭىلىن اشىپ نۇر قۇيماي. اياۋلاپ ايتقان اقىل ءسوز، ار مەنەن نامىس بەرگەندەي. ءتۇبى بەرىك تۋرا ءسوز، كوزدەپ اتقان مەرگەندەي. سوزگە جۇيرىك شەشەن بار، اياڭداماي جەلگەندەي.... اتادان العان اقىلىڭ - اي ساناعان نۇسقاداي. ۇجىماققا ءتۇزۋ بارا الماس – عازيز جاندى قىستاماي. ءۇمىتىڭ بولسا ۇعىڭدار، كىتاپ ءسوزىن تاستاماي.... اياعىڭدى قاجاسا، بىلعارى ەتىك كونمەن تەڭ. جالعانعا پايدا جاقسى ءسوز، جۇرەككە جاققان ەممەن تەڭ..... كوردە جارىق - يمانىڭ. قۇر قالارسىڭ ودان دا، دىنگە نانىم قىلماساڭ. ويلاساڭشى ازامات، بولا ما دەپ جان جولداس تىرىدە جيعان يمانىم. يمان زەكەت، ءام ناماز، تىلمەن ايتىپ قۇلاق ءتۇر. ورازا ناماز بەك ۇستا، بولماڭىزدار بەيناماز.... باي مەن جارلى تەڭەلەر، جانى بويدان شىققاندا. باي مەن جارلى ءبارى ءبىر، اقيرەتكە بارعاندا.... ەسكەرۋسىز نارسەنى الىپ جۇرمە ولجالاپ، وتىرىك، ۇرلىق، وسەكتى، الىپ جۇرمە دوربالاپ، اتا - اناڭدى سىيلاساڭ، ۇستازىڭدى ءپىر تۇتساڭ، باسىڭا قونار سوندا ب ا ق.... اراق ءىشىپ، زيناقور، ۇرلىق قىلعان زالىمدەر، جاقسىلىق ءسىرا كورۋ جوق. ۇيدە وتىرسا سونداي پاڭ، بوپىراس(پاپيروس) تارتىپ باپتانىپ، كەتكەن جوق پا بۇل مىنەز، ءىشى قارنىن اقتارىپ. اكە - شەشە مۇگەدەك، بالاسىنان جاسقانىپ. اكەسى وتىر بالاعا: - ابايلاپ ءجۇر، وندايدان،- دەپ قانا، قاقسانىپ! اقىت يماندىلىق تاربيەسىنە جالپىنىڭ موينىن قانشاما ايتىپ بۇرعانىمەن، بارلىعىنىڭ جۇرەگىنە جەتىپ، زيىنىنا قونۋى وتە شابان بولات - ىنىن اڭعارعاندىقتان، سول قاۋىمداعى، سول داۋىردەگى توپتاردىڭ، قاتپار - لارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ايقىنداپ بارىپ، ءار ساناتتاعى ادامدارعا سايكەس كەلەتىن ۇگىت ناسيحاتتىڭ قاجەت ەكەنىن اڭعارعان. سوندىقتان، ادامداردىڭ مىنەز - قۇلقىنا، ادامگەرشىلىك پارقىنا كوز تاستاپ باعا بەرگەن. ولاردىڭ ىشىندە كوپ جىرلاعانى - ايەل زاتى. تاربيەلەۋ قازاق ءىلىمى تاريحىندا، ايەل زاتىنىڭ سىنىن ايتىپ، ولاردىڭ ورتاق تابىستارى مەن كەمشىلىكتەرىن توپتاپ كورسەتكەن ادام - تانۋشىلار قاشاننان بولعان. ماسەلەن قورقىت اتامىز تورتكە جىكتەسە، شال اقىن(تىلەۋكە قۇلەكە ۇلى) – دا تورتكە بولگەن. ال، اقان سەرى سەگىزگە سيىستىرعان بولسا اقىت حاجى ولاردى بەسكە توپتاعان. اقىت ايەل زاتىن، اۋەلى، جاقسى جامان دەپ ەكىگە بولەدى. جاقسى ايەل تۋرالى:... كەي ۇرعاشى جاراندار، ەركەكتەن ارتىق اقىلى. ادامدى بىلەر ايىرىپ، ادەپپەنەن ءسوز بايلاپ، بەك بىلەدى ماقۇلدى. انىق بىلەر ايىرىپ، الىسپەنەن جاقىندى. بەرسەڭداعى ءجۇز بايتال جىبەرمەيدى حاقىڭدى. بالاسى جامان بولمايدى، شەشەسى بولسا جاتىندى. اتاعى جاقسى قاتىندى، ەركەكتەن دەمە ونى كەم. باپتى قاتىن تاماعى، بالمەن شەكەر اسىنداي. قىلاپ بولسا قاتىنىڭ، كەلتىرەدى سىنىڭدى. مىنەزدى بولسا قاتىنىڭ، مامىق توسەك كورپەدەي. جاقسى قاتىن قوياما، العان ەرىن ريزا قىپ، مىنەزىمەن الداماي.... جامان قاتىن بەلگىسى، بەتىڭە قاراپ كۇلە الماس، ءجۇز جىل جولداس بولساڭ دا، مىنەزىڭدى بىلە الماس. ەر قارىزى امانات، تازا ساقتاپ جۇرە الماس. مەيمان كەلسە ۇيىنە، بالاسىن ۇرىپ جىلاتار، وراعىتىپ قۇمانىن، وت باسىنا قۇلاتار. ولشەۋسىز ءىشىپ اس - سۋىن، ەلدەن سوعىم سۇراتار. سونداي قاتىن ەرىنىڭ ب ا ق - داۋلەتىن قۇلاتار، بالاعا بولسا شارقايا، مىنەزى بولار تەز قاتار، تەرىس قاراپ تەڭكەيىپ، توسەگىندە ول جاتار. كەرەگىندە ءوز بايىن قۇلاعىنان تارتىپ وياتار.... ساراڭ قاتىن سارعايتار. ءدانىن قۇيىپ تاتىرماي.... ولاق بولسا قاتىنىڭ، كەتىرەدى سىنىڭدى... قاساڭ قاتىن مىنەزى، قويعا مىنگەن كەرىكتەي... بوشالاڭ قاتىن قيمىلدار، كەشكى كۇندى ەرتەدەي.... اقىماق بولسا قاتىنىڭ، كوپشىگى جوق ەرمەن تەڭ. قاھارلى بولسا كارى ەنەڭ، كۇندە سوققان بورانداي. بالاسى ونىڭ جۇرەدى جادىراپ بويىن جازا الماي. قارعىسشىل بولسا كارى قاتىن، بالاسىن قارعاپ وزاڭدار. بايى كارى جاس قاتىن، تانىعان سوڭ شاماسىن، كۇندە بي بوپ قوجاڭدار. اقىتتىڭ بۇلارعا ايتقان وسيەتى:... ورازا، ناماز ۇستاڭىز، جاماندىقتى تاستاڭىز. كۇن شىعارىپ تۇرماڭىز، ەر ءامىرىن بۇرماڭىز. وتىرىك، وسەك قۋماڭىز، شالقار تۇستە تۇرماڭىز. بىرەۋ وسەك ءسوز ايتسا، وعان كوڭىل بۇرماڭىز. كۇيەۋىڭە جاعىڭىز، ولگەنشە سىيلاپ باعىڭىز.، وتەر كۇنىڭ قاشا ما، بولسا داۋلەت - باعىڭىز. ۇلكەندەردەن باتا الىپ، ادەپتى كەلىن اتالىپ، كوپ ساۋاپتى تابىڭىز. اتا - اناڭمەن كەرىسپە، جاماندىق قۋىپ تەرىسپە. بىرىڭمەن ءبىرىڭ ءوش بولىپ، كەر بيەدەي تەبىسپە. كۇندەسىڭمەن ۇرىسپا، ابىسىنمەن جۇلىسپا. الا كوزبەن قاراسپا، جوق نارسەگە تالاسپا. جاماندىققا ەرمەڭدەر، بۇرىس جولمەن جۇرمەڭدەر. ادەپتى بولساڭ جارايدى، ادەبىڭە قارايدى. ىرجيىپ كۇلسەڭ بىرەۋگە، ويىڭدى بوتەن سانايدى. جالعاندا كۇتپەي ءدىنىڭدى، ولگەندە كورمە عازاپتى! جىگىتتەر جايىن، ولاردىڭ مىنەز - قۇلقىنا، بولمىس - ءبىتىمىن باجايلاپ جەتى توپقا بولەدى. ادامتانۋ قازاق ىلىمىندە، بۇگىنگى جانتانۋ عىلىمىنداعى ادامداردىڭ تەمپەرامەنتى تۇرالى ۇعىمىنىن، باستامالارى وسى ءبىر جىكتەۋ، توپتاۋدان باستالعانى انىق. ادامتانۋشى شال اقىن جىگىتتى ۇشكە توپتاسا، اقان سەرى ون ۇشكە جىكتەيدى، اقىت قاجى جەتىگە جەتكىزەدى.... اۋەلى ءبىر جىگىت بار، مىنەز كۇتكەن. اسىقپاي ءاربىر ىسكە سابىر ەتكەن. بىلگەنىن ىشكە ساقتاپ قاراۋىلداپ، ىلگەرى باعىن سىناپ ءۇمىت ەتكەن. باسقاسى ولاي - بۇلاي ءسوز سويلەسە، تىڭدايدى ابزال جىگىت ويعا جەتكەن. جاقسىلىق پەن جاماندىق تەڭ بە ەكەن دەپ، سىناتىپ اقىلىنا قيساپ ەتكەن. ەكىنشى ءبىر جىگىت بار شاپقان اتتاي، اپتىعار جۇرەگىمەن اقىل تاپپاي. جەلىككەن ءناپسىنى تيماي شىركىن نادان، زىرىلدار جەرگە قويسا - جۇقا تاقتاي. ءۇشىنشى ءبىر جىگىت بار تاقىلداعان، «تەڭ قۇربى ءوز كوڭىلمەن جوق - دەپ ماعان. وزىنە كەرەكتى ءسوز كەلمەي تۇرىپ، اساۋداي مىنىلمەگەن ساقىلداعان. ءتورتىنشى ءبىر جىگىت بار تاۋدان اسقان، زور كەۋدە، ۇلكەن مىنەز اۋەل باستان. بەتىمەن بەيپىل سويلەپ كوپ الدىرعان. وسىرگەن اتا - اناسى بالا جاستان. بەسىنشى ءبىر جىگىت بار تۇيىقتانعان، الاكوز قالىڭ شاشتى ميىقتانعان. وزىنە ءوز بىلگەنىڭ ءجون دەمەسە، قورقىلداق، شوشقا مىنەز سياقتانعان. التىنشى ءبىر جىگىتكە كەلدى ءسوزى، توڭ مىنەز توقىرايعان بولادى ءوزى. ادامعا ايبات قىلعان ايداھارداي، قاراسا قاس قاقپايتىن ەكى كوزى. جەتىنشى ءبىر جىگىت بار ءسوزى كەلگەن، ءار ءتۇرلى ءار ادامعا مىنەز بەرگەن. قوي جايىپ، قوڭىر وگىز ءمۇيىزىن ءتۇيىپ، قورجىن ساپ، قۇرت قايناتىپ، تەزەق تەرگەن. بۇلارعا اقىتتىڭ ايتقان وسيەتى؛... جىگىتتەر يمان - قىمبات، كۇنا تەگىن، كيگىزەر ولگەننەن سوڭ جەڭسىز كەبىن... جاتامىز قارا جەردە، كورسەتەدى، قۇلىنا قۇداي ءوزى بار ەكەنىن. ناماز تۇتپاس نادان بار، اقىلسىز جىگىت اپتىعىپ، ارسىز جاۋدى جەڭگەندەي. كەيبىر جىگىت سويلەيدى، گۋ - گۋ ەتكەن كورىكتەي، قولىنان ءىس ونبەيدى. شاماسى جوق ولىكتەي. ۇيقىسى كوپ كەي جىگىت، جەردەن باسىن كوتەرمەس، جاڭا تولعاق جەرىكتەي. ءبىر قۇدايدان باسقاعا، باس كەسسە دە باس ۇرما! ۇياتتان ولمەي ەر جىگىت، وسەك ءسوزدى تاسىر ما؟ «جانىم، جانىم» دەسە دە، جات قوتىرىن قاسىر ما؟ جىگەرىڭ بولسا جىگىتتەر جىگىڭدى ءبولىپ اشىل ما!... قۇداي بەرگەن عۇمىردى بوسقا وتكىزىپ نە ەتەسىز. يمان، ناماز بولماسا باس بىرىكپەس شەكەسىز. ورازا، ناماز - بالاسى، يمان ونىڭ اناسى. سىيلاعان ۇرپاق قور بولماس، اتا مەنەن اناسىن. قيسىق اعاش تۇرمايدى، اعاششىنىڭ تەزىندە. تار ادامنىڭ اقىلى، كورىپ تۇرعان كوزىندە. جامان ادام ويلايدى جالعىز قارىن توقتىعىن. ايرىلماستاي جينايدى سۇم دۇنيەنىڭ بوقتىعىن.... قاتتى ساقتان، جىگىتتەر، پارە بەرۋ الۋدان. پارە بەرمە كىسىگە، ۇمىتكەر بولساڭ جانىڭنان. ءبىر اللادان باسقاعا، دۇرىس ەمەس جالىنعان. جەتى ەسە تومەن كاپىردەن، ءدىنىن بەرىپ كاپىرگە، دۇنيە ءۇشىن باعىنعان.،... تۇبىندە قۇداي جەتكىزەر، ويلاي بەرسەڭ الالدى. جۇرەگىڭدى تات باسار، ىستەي بەرسەڭ حارامدى. حالال مەنەن حارامدىق، قۇدىرەتشە جارالدى. كۇنا، ساۋاپ ەكى جول، ەكى ورىنعا بارادى. ساۋاپ ورنى - ۇجماقتا، كۇنا ورنى - توزاقتا. اقىت حاجى وتباسىلىق يماندىق تاربيەسىنە وتاعاسىنىڭ تۋرا ءوزى جاۋاپتى ەكەندىگىن تۇسىندىرۋمەن قاتار، اكە مىندەتىن ەرەكشە انىقتاپ، بالا مەن جاردىڭ تاربيەسىنە جۇرت الدىندا، تىپتەن جاراتقاننىڭ الدىندا جاۋاپتى ەكەندىگىن باسا ايتادى. «جىگىت بولساڭ اقىلدى، تاربيەلەپ تازا ءوسىر، بالا مەنەن قاتىندى.» «عىلىم ءسوزىن كوپ تىڭدا، كورسەڭ جاقسى اقىلدى. قايىرىڭ بولسا قىلا ءجۇر، بىردەي كور الىس جاقىندى. باعادى اركىم مالىن از دا بولسا. سۇيەدى ءوز بالاسىن تاز دا بولسا. قاتىن بالا قامى ءۇشىن، ارى تازا جانى ءۇشىن، اقىل، قايرات جۇم - ساي ءبىل، ۇرپاقتاردىڭ بارى ءۇشىن. ورازا - ءپىتىر بەرمەي قابىل بولماس، مالىڭنان زەكەت بەرمەي تاعى بولماس. ساداقا قايىر بەرىپ ءدىن كۇتسەڭىز، ۇرپاققا ۇمىتپەنەن ۇيرەتسەڭىز، بولاسىز پەرىشتەمەن يمان جولداس.»بۇگىنگى تاڭداعى كەي اكەنىڭ قاتىن، بالا الدىنداعى بەدەلى مەن اۋلەتتەگى ورنىن پايىمداۋ ءۇشىن اقىتتىڭ وسى ۇلاعاتىنىڭ كومەگى تيەرى داۋسىز. يماندىلىقا تاربيەلەۋدە اقىت ۇلتتىق عۇرىپ، سالتتىڭ تاربيەلىك ماڭىز - ىنا، ونىڭ جويىلىپ كەتپەي ساقتالۋىنا، ۇلتتىق ادەپتى ۇلاعاتتاپ، اۋلەت مەكتەبىندە ونىڭ يگەرىلۋىن ۇنەمى قاداعالاپ وتىرۋدى مىندەتتەگەن. ادەپسىزدەر مەن كورگەنسىزدەردىقاتال ايىپ - تاپ، ولاردى ار الدىندا جاۋاپ بەرۋىن تالاپ ەتكەن.... جاقسى بالا ەر جەتسە، ەلىنگە پانا قورعانى. جامان بولسا ەر جىگىت، جاسقا جەتپەي الجيدى. قىرىق جاسقا كەلگەندە، ۇيقىلى - وياۋ مارجيدى. ادەپكە كوندىر بالاڭدى، جاقسىلىق قايىر جولدا - سىڭ، سىيلاساڭ اتا - اناڭدى. ءوزىڭدى كۇتەر ارتقى جان، ءوزىڭ كۇتسەڭ اعاڭدى... ادەپتى بولساڭ - يمان سول، ونەرلى بولساڭ – جيعان سول. جاس ءوسپىرىم، قۇربىلار، ارامنان الىپ مالدانىپ، جىن شايتانعا الدانىپ، جالعاندا كۇنا قىلماشى، دۇنيە - جولداس دەگەن دەپ، كورىنگەندى جەسەم دەپ، مۇسىلمان ءدىنىن بۇزباشى. ۇلىق بولساڭ ءادىل بول، شاريعات ۇستاپ كامىل بول. ەلدىڭ عۇرپىن جۇرت ءبىلسىن، ءبارىن دە جايعاپ تانىر بول. باسقالاردان كونەرەك، كەرەيدىڭ ادەت - عۇرپى بار. ونى ۇمىتپا ەسىڭە ال.... ادەپپەن ءوسىر جاماعات، قىزىڭ بولسا تۇلىمدى. قاراشا نادان دەمەڭدەر، قاراشاسىز حان بار ما؟ قاراشادا جاقسى ادەپ بار، جان ءسۇيىپ ءبارى، ماداقتار. ادەبى جوق ايەلدەر، اركىممەن كۇلەر ىرجاقتاپ. ۇياتسىز بولسا قىز بالا، كەمپىردەي سويلەر تايسالماي. دولى قاتىن سويلەيدى اتاسىنا شاپتىعىپ. كويلەك كيەر جامان قىز، ەتەك جەڭىن ەمەرمەي.... تيىمى جوق ءتىلىنىڭ، قىزىڭ ءوستى تۇلىمدى. جاس قاتىندار سايرانداپ، ەركەككە تامان تايراڭداپ، كورىنىس بەرىپ كولدەلەڭ، قاسقايىپ قاراپ قويماڭداپ، ەركى قولعا تيگەن سوڭ، قۋانادى جايراڭداپ. قىناما كيىپ قىلتيىپ، قۇيرىعى شىعىپ بۇلتيىپ، ومىراۋى اشىلىپ، شاشى بۇرقىراپ شاشىلىپ، ءوڭىرى قاشىپ تىرتيىپ. قازاق ادەبى - تىم اسىل، تىم بيازى. تىم اسەم. يماندى جان - ادەپتى. اقىت ءۇشىن بۇل ەكەۋىن ايىرىپ جىكتەۋ ارتىق. سوندىقتان اقىت حاجى ۇلىقتاردىڭ، بايلاردىڭ، بيلەردىڭ، مولدالاردىڭ ادەپتى قىلىقتارى مەن مىنەزدەرىن سارالاپ جىرلايدى. ولارعا جەكە - جەكە جىر ارنايدى. ەڭ سوڭىندا، جالپاق جۇرتتى سوڭىنا ەرتىپ، يماندىق نۇرىمەن بارشانى باقىتقا اپاراتىن وسىلار دەپ تانىپ، يماندىلىق تاربيەسىن يگەرتۋدى جانە ىسكە اسىرۋدى سولارعا جۇكتەيدى. اسىرەسە بيلەر مەن مولدالارعا ەرەكشە سەنىم ارتادى. دەرەككوز: 1. ع. اقىت ۇلى. «اقىت ءۇلىمجى ۇلى» اتتى «قازاق تاريحىنداعى ايگىلى ادامدار» ۇلاسپالى جيناققا ەنگەن ەڭبەك: الماتى: «مۇسىلمان باسپا ءۇيى»، 2008ج. 2. ا. ءۇلىمجى ۇلى شىعارمالارى. 4 توم. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى - 2015 3. ا. ءۇلىمجى ۇلى. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى: ەكى تومدىق. – كونيا، 2011. 4. ۇلتتىق تاربيە ءۇردىسى قاراعاندى. 2014 5. اقىت حاجى عاحىليا باي - ولكە 1994 6. ءا. مارعۇلان ەجەلگى جىر اڭىزدار الماتى 1985 7. ادامتانۋ قازاق ءىلىمى قاراعاندى 2016