InfoHub Logo

I БӨЛІМ

Сіз аудан орталығында тұрамыз. Аудан орталығы — түйетайлы, қоңыр төбел жоталардың етегіне жармаса жатқан у-шуы аз момын қала. Қаланы сызудан сабақ беретін мұғалімнің, столына қатар тасталған сантиметрлік сызғыштарға ұқсас оқтай түзу көшелер құрайды. Сол сызғыштар бойындағы кертік белгілер — көк, сары, қызыл, жасыл, биік, аласа қақпалы үйлер. Үйлердің ең еңселі, ажарлысында көкем, мамам, кептер, Арыстан және мен тұрамын. Адам, ағаш, үй барлық қаладан табылса да, Арыстан кез келген үй, көше, көше түгіл қала маңдайына жазыла бермейді. Арыстан менің аға, інім емес, ол біздің үйдің алдында кесе көлденең жататын сабалақ жүнді үлкен қара төбет. Әнеугүні бағаналарға ілінген «Қалада итті ұстау тәртібі» сияқты хабарландыруда көрсетілгендей өзін шынжырлап ұстаса да болар еді, бірақ итімізді ондай азапқа қимаймыз. Өзі тым кішіпейіл. Атының айбарлы екені жөнінде Арыстан ойына қаһарлы пікір ғұмыры қонақтап көрген жоқ. Тым құрыса жалғыз рет не иттерге, не адамдарға қарап «Аһ!»деп үргенін Арыстан Арыстан аталғалы байқамадық, қашан да қайқы құйрығын «Соғыс және бейбітшілік», «Дубровский» фильмдеріндегі сылқым ханымдар ұстаған желпуішше бұлғаңдатып еркелей кетеді. Оған салсаңыз мысықтардан басқа жан-жануар біткен өзара дос, туыс және бауыр.

Сып-сып ұшып, қит етсе шар-шұр төбелесуге сақадай сай тұратын суық торғайларға қарағанда кептер — салмақты құс. Шашылған жемді күн сәулесін қауырсындарында құбылтып жүріп шоқып тастайды. Қаһарлы қолбасшыларша шайқала серуендеп жүреді де, әлгі маңғаздықтан бірден жаңылып, аспанға шапұр-шұпыр көтеріле беріп бұрк шашылады. Ал қалықтасын, қалықтасын кеп. Аударылады, төңкеріледі, тік жоғары атылады, темен заулайды. Бастағы қалпақ түседі, мойын ауырады демесең шалқайып кірпікпен көк аспанды тіре де зауқың соққанша қарай бер, қарай бер — жалықпайсың тіпті.

Біз татумыз. Татулығымыз сондай, Арыстан мен дегенде құйрығын жұлып беруге әзір. Таңертең сыртқа шыға келсем қуаныш пен шаттықтың жұдырықтай шоғырына айнала атылып кеудеме асылады. Тегі шалқадан түсе жаздаймын. Тәрбиесі өтіп кеткен көргенді иттердей әуелі жер бауырлай жылжып кеп аңысын аңди еркелеу оның пешенесіне жазылмаған қасиет. Сосын атыз жағасын бойлай бүлкектеп бақша бұрышындағы қара торғай ұясы іспеттес ағаш үйшікке дейін шығарып салады. Ауызға алуға ыңғайсыз ұятты орынға бет алғанымды аңғарып, қалып та қоймайды. Қашан есігін сықырлатып шыққанша кезі жаудырай тосатыны бар. Арыстан солай — аңғал, аңқылдақ.

Ылғи шұжық кесіндісін, тоқаштарды қалтама сала шығып алдына тастаймын. Асанды Арыстан соған бола жақсы көреді деп еш ойламаңыз. Көрші балалар да қойны-қонышқа тыққандарын Арыстаннан аяған емес. Сол үшін оларға төбеттің есі шыға еркелегенін көрсем қылша мойным талша қиылсын. Ол ондайда лақтырылған нанды сабырмен иіскейді, аспай-саспай жейді, сосын алға созған қолдарының сайына шәугім басын тастап жіберіп, жасаураған көзін немқұрайды ашып-жұмады — «Бердің жедім, бермесең тағы өз еркің, жолдас. Маған бәрібір».

Арыстанның ондай адалдығына менің тарапымнан лайықты баға беріліп те жүр. Мәселен, апта бұрын тепкішекке шоқиып отырғызып қойып суретін салдым. Түні бойы әлгіні сан мәрте түзеткесін ертеңінде көрсетіп ем, өзін жыға танымады білем, былқ етпегені. Ең құрығанда әуеге тұмсығын шошайтып екі-үш қайтара үрсе еді. Шырамыта алмады ма деген оймен суретті тұмсығына тақап ем, жер бауырлап жасқаншақтай жақындады да қағаз шетін гүлден жаман көзін жұма аса бір рахатпен иіскеді. Кім білсін, желпілдеген, қытыр-қытыр қағазды шелпекке санауы да ықтимал. Сосын жер тырнап жат та ырылдады.

Әбден күйіп кеттім. Көрдің бе, кірпік айқастырмастан қалғып-шұлғып суретін салсам, ол оны жеп қойғысы кепті. Ерегіскенде төрт-бес күн қатарынан еркелетпедім.

Арыстан ғажайып ұғымтал ит. Бұрынғыдай басқа қарғып, мәре-сәре еркелемейді. Сыпайы. Сырбаз. Жақындамайды да. Әйткенмен ретін тауып айыбын жуып-шайғысы бар.

Бірінші мысал. Кептерге арнап шашқан жемге торғайлар жапырлай қонып, шоқақ-шоқақ шөпілдеп тере бастаса, шауып барып үркітеді де, маған бір түрлі мүләйім көзбен қарай қалады. Осыны да бағаламайсың, сенде өзі көретін көз, сезетін жүрек бар ма дейтіндей. Е, қараса көз өзінікі. Түс салып, қабақ түйе сырт айналам. Мейлі, маған десе мың жерден қарасын. Мен салған суретке де дәл солай мүләйімси қарап, албасты басқанда өзін танымады ғой.

Екінші мысал. Көк қақпаны маңдайымен итеріп ашып көршінің қасқа бұзауы едіреңдей кіріп келді де, талтайып тұра қап, кіндік астындағы жаңа жауған жас қарды дымдап, сары түске бояды. Сонсоң, су-су тұмсығын көтере көзін жұмып, әлі қалыптаспаған жіңішке үнмен мөңіреді. Анық амандық-саулық сұраған сықпыты. Қасқа шіркіннің бізге бағышталған бұл сыпайылығы көпке ұзамайды, қаша ішіндегі бүйірі жаңа бұзылған жоңышқаның жұпар иісі оттегіге араласып танауына жетісімен ыдырап жүре береді. Өзіне арналып шабылғаннан жаман емпеңдей тура, тура болғандықтан тете сызықпен қаша қайдасың деп жол тартады. Ондай бассыздыққа мен шыдасам да иттік міндетіне адал (ауладағы жат иіс атаулыны адақтап шығу) Арыстан қасқа жетесізді алдыға сап құлыперен-қу талқан қуа жөнеледі.

Қасқа бұзау айран-асыр, аң-таң.. Арт жағын жоңышқаға берген күйі өткір азуларын сақылдатып кеп қалған төбетке тоқал мүйізін тоса: «Бе-е!»— дейді. Онысы: «Әй есалаң, екі арадағы қыл етпес достық қайда, сонша шаптығатындай сені қай жын ұрды?»—дегені. Бірақ Арыстанның бұл жолы діні қатты. Өйткені, ту сыртынан қадалған көз жебемді қарамаса да сезеді. Әй-шай жоқ алып тастайтыннан жаман алқымға ұмтылады.

Қасқа тентек қайтсін, жас жоңышқаның аула толы жұпар иісін бұзып-жара қақпаға беттей тоңқаңдап қаша жөнелді. Кірген беттегі ерке тотайлық ғайып болған. Иттен қорғана жүріп, сан қилы ұзын-қысқалы хорда, катет, гипотенуза бойымен қақпа сыртына қашып шығады да, Арыстанның адамгершілігінің аздығына, жалпы иттігіне кереметтей өкініштілігін ұзақ-ұзақ назалана меңіреумен түсіндіреді. Меңіреу астарында жарлы байымас па, бұзау бұқа болмас па деген қоқаң лоқы зіл жатыр.

Арыстан ше? Ол, сөз жоқ, көзім шалатын фокуста мәнермен бүлкілдей желіп бара жатады. Төңірегіне назар аудармайды. Маған да. Өзімен өзі. Қысқасы, «Қараңғы түнде тау қалғып...» Сақылдап күле жаздап, зордың күші әзер тұрмын. Құдай біледі, дәл қазір ұрлана мен жақты байқап бара жатпаса тұрған жерде төбеме тас түссін.

Тоқта, кезекті қулық! Тұстан өте бере жүрісін жайлатты. Қарайған түк болмаса да пысылдап жерді құшырлана иіскеді. Қар тұмсығына кіріп пысқырып та салды. Онысы: «Жә, Арыстан, бері кел! Жарадың, қасқа тентек тентіреп, қоңыз теріп кетті. Қане, арғы қолды бері әкел, татуласайық»,- деп шақырса, сонсоң бұрынғы ищай деспеген шырайлы шақтардай желке жүнінен майпаздай сипаса деген соқыр үміт.

Басқа біреу сипап та салар еді. Ал Асан ондай ақымақ емес. Арыстан Асан салған суреттегі өзін танымай (әдейі ме, кім білсін?) қағазды тістеп жыртқысы келді ме? Жыртқысы келді. Ендеше Асан егессе оның өзін танымай қояды. Сол, танымайды дегесін танымайды. Қатар шеру тарта бергенше бірауық ұрсысып та байқайық, Арыстан жолдас!

Кейін ойда жоқта жер боп жеңілдім. Сайтан түртсе жеңілу жолы оңай екен. Көкем кешке тамақтанғасын әдеттегідей күнделігімді аударыстырып отырды да, беттердің арасына қаттап салынған Арыстанның суретін тауып алды. Айналдырып алай, дөңгелетіп былай қарады. Жарыққа тосты. Түкке түсінбеді, білем; «Асанжан, мынау қай көршінің мысығы?» — деді. Иә, әр әрпіне дейін нақтап сөйдеді. Тым құрыса мысықтың суреті ме десе бір сәрі. Мысық екендігіне шәксіз сеніп, тек қай көршінікі — оң, әлде сол жақтағы үйдің мысығы ма, соны білгісі кеп қойылған күмәнсіз сұрақ.

Аузым аңқиды да қалды. Иә, десеңші, қайдан қара басып Арыстан өзін-өзі танымады деп күдіктеніп ем. Ұқпаппын, ырылдағаны суреттен өзін емес, мысықты танып айбат шақырғаны боп шықты. Қайта мысықтай шақар жауының суретіне ар етіп атылып қолымды қоса қауып тастамағанына тәубә.

Күні ертең дереу Арыстанмен татуласуды ұйғардым.

Құдайшылығымды айтсам, ондай адал достан көпе-көрнеу айрылып қалу шымбайға да батып жүр. Қосылып ойнайтын, ең болмағанда кәдімгідей алысып, ұрсысатын, бет тырнасып, бақырысатын не аға, не қарындас жоқ, қарақан бас жалғызбын. Жұмыстан келе диванға қулай кетіп газет-журнал парақтаудан басқа көкемнің бітірері жоқ. Мамам керемет ақылды. Ақылдылар адаммен әсте әңгімелеспейді, тек ұрсып-жекуді, төкпелетіп ақыл айтуды біледі. Табалдырықтан сүрінсем де, жеп отырған нанымды абайсызда түсіріп алсам да, қолма-қол қалта-қалта ақылы дайын. Сенсең, кейде бес бөлмелі кең үйде андыздаған ақылдан қашып тығылар орын таппай сасамын. Сол пысықай ақылдар жылтыр стол, орындық, шифоньерге, түкке керексіз, маған салса Арыстанға ас құйып беруге ғана жарайтын сервиз, вазаларға соқтығып, сан бөлшекке шытынай сынып, он, жүлге көбейіп жататын секілді. Қара құлағын бұрасаң кемеңгерліктің не қилысын төр үйдегі жалпақ бет теледидар да төгіп тастайды. Қайта мамам құсап бақырып-шақырып, әлсінәлі табақ, кеселерді жерге атып ұрмай-ақ көйлекке ала галстукті тағып тастап, жағымды дауыспен сызылтады-ай, тегі. Ал мен, А. Қайырсынов, ми қаритын ақыл орнына бас сап алысар, төбелесіп татуласар, кеудесінде жаны, жөн-жосымсыз сөйлейтін сөзі, ойнақтаған көзі, он үштегі жасы бар дос іздеймін! Естисіңдер ме, дос қажет!

Ол досты біздің ауладан күндіз шырақ жақсаң да іздеп таба алмайсың. Табылмаса, жата қап жер тырнайық па, мен де, Арыстан да жападан-жалғыз, жолдас-жорасыз қалғасын дос болдық, та қалдық.

Дос демекші, Арыстанмен араздасқалы көрші құрдастар алдындағы беделім күрт төмен түсіп кетті. Бұрын тайыншадай Арыстан ізімді баса бүлкектей еріп жүретін. Анда-санда қайың басында қалғыған кәрі қарғаларды үркіте қою дауыспен маңқылдап үруші еді. Асанға бағышталған бұзық ойы бардын, нәсілі түсіп, жүнжіп кетуіне сол айбын әбден жететін.

Арыстан соңға түспегелі көрінген көз ақитатын болды, түге. Жайбарақат қыдырып келе жатсам қызыл, сары қақпа астынан қанден иттер атып шығып, рұқсат-сұраусыз балақтан алады. Қайдағы сұлу қара мысықтар жолды әдейі кесіп өтеді, тек кессе бір сәрі, тоқтай қап, жасыл көздерінің уын бетіме бүрке мұрт тікірейтіп: «Миаоу!» дейтіні жанға батады.

Сурет жайындағы көкем пікірінен соң амалсыз Арыстанмен татуластым. Татуласудың әліппесі ретінде қашаға үйілген жоңышқа етегінде құмар қанғанша алыстық. Құмар қанғасын қарғы бауынан мықтап ұстап ауладан шықтым да қос саусақты ұртқа тығып жіберіп жер дүниені көшіре ысқырдым. Қақпалардан қырып тастайтыннан қатты шабалаңдай атып шыққан қандендер талтаңдаған апайтөс Арыстанды көрісімен үндерін қайта жұтып, ізінше кері зытты. Қара мысықтар жол кеспек түгіл бағана басына өрмелеп, шаққа бас сауғалады.

Кептермен де жора-жолдаспыз. Шетінен көкем сияқты жуастың жуасы. Адамнан әсте қорықпайды. Шашқан жемді шоқып тастайды да ұшып иыққа қонады. Содан соң мойыл түйме көздерімен тура жанарыңа үңіледі де көз арқылы жүректердің жылы сәулесін көкірегіңе түсіреді, жан дүниені ерікке қоймай қорғасынша ерітеді.

Кептер менен гөрі Арыстанды іш тартатын тәрізді. Жем шашқанда болмаса иығыма жиі қона бермейді. Төбет көсіліп шуақ өтіне жата кетсе-ақ соның маңына үйірілгіш, топырлағыш. Сыпайы. Әдепті. Әуелі иттен төрт-бес адым жерден айналып біраз жүреді. Көңіл күйінің жақсы, жамандығына барлай баспалағандары бесенеден белгілі. Сүт пісірім уақыттан кейін әуелі біреуі, іле екіншісі арқасына қонады. Ақыры бәрі жапырлап, төбет жүнінің арасына тұрып қалған нан қиқымдарын теруге кіріседі.

Бір күні кептердің қоразы Арыстан тұмсығындағы қиқымды шоқып қалғаны. Ит қайтсін, селк етті де, атып тұрып тұмсығын ту аспанға соза сүйірлендіріп ал кеп ұлы. Көгершіндер әу баста дүр көтерілгенмен, көп ұзамай төрт-бес қадам жерге ұйлыға қонды. Қызулана ұзақ құрқылдасты. Байқаймын, ата қоразды біраз жерге апарып жазғырып алды. «Қызықсыз осы сіз. Мынау деген ит досты оңдырмай шоқып алуға бола ма? Тұмсығыңыз біздей өткір әрі мүйіз, ал төбеттікі жұмсақ ет. Алда-жалда қиқым шұқыдым деп өткір де әсем тұмсығыңызды жазатайым көзіне тигізіп алсаңыз қайтеді»,— дейді, шамасы.

Қиқым шоқығыш қораз әсем тұмсығының астынан мыңғырлап ақтала бастайды: «Бикеш, бибілер, мен нанды ғана шоқымақ едім. Тұмсықтың етке кіретін үшкірлігін ит біліп пе. Жә, шулама, түге!»

Мен көз жазбай бәрін бақылап тұрамын да ата қораздың соңғы пайымына іштей қосыламын. Қайсымыз құлақ, желке, мұрнымызды көріп қарқ боп жүрміз? Ешқайсымыз да. Ол түгіл, мен де өткен жетіде сатып алынған үр жаңа трюмоға қарап қана танауымның тәмпіштігін алғаш рет мойындадым. Айнаға көз салмасам тұмсығым теледидардан ән айтқыш. «Орэрадағы» грузин ағайлардікіне ұқсас кесек те әдемі екен деп ғұмыры кеудеме нан пісіп өтпей ме. Мен менмін, ал ата қораз сорлы тұмсығының үшкір де мүйіздей қатты екенін қай трюмоға қарап білмекші? Көк зеңгір аспан трюмоның жалтыр бетін еске түсіргенмен, қалай айтсаң олай айт, айнаның аты — айна.

* * *

Көкем қаланын қақ ортасындағы үш қабат қызыл кірпіш үйде сөткенің сегіз сағатында дүниежүзінің ең қиын есептерін шекілдеуікше шағып шығаратын бухгалтер! Жұмыр тастары жарқырауық шабақты бойлай ерсілі-қарсылы зырғитын есепшотты қолтығынан бір айырмайды. Байқауымызша, дүниежүзінің ең қиын есептерінің саны сол тастар санынан аспаса керек. Есепшоттың сондайлық тамаша сырын көкем маған ешқашан ашып көрген емес. Қайта көз шалмас жасырын жерге тығып қоюға құмар.

Кейде, тентек болсам, қасыма шақырып алады да қызық ертегілерді үсті-үстіне төкпелейді кеп. Байқаймын, менің тәрбиемді көкемнің бастан сипау және Тазша бала, жалаңаш король жайлы бейбіт әңгімемен шектеуіне мамам қатты назалы. Мамам ете әдемі, әдемілігі сондай, көрші, Күлшира, Майра, Сайра апайлар мамаммен кездесіп сөйлесе қалса бұрынғыдан бетер сұрықсызданып сала береді.

Мамамның ойынша, тәрбие атаулы екі түрге бөлінбекші. Алғашқысына әңгіме айту, жақсы көру, бастан сипау құр алып тас жағымдылары саналады; соңғысына керісінше зеку, нұқу, ақыл айту шамалас жағдайсыздары жатады. Мамам біріншісін көкем өзіне бейімдеп, жүйкені жұқарта-жұқарта қырқыншы жіптің жіңішкелігіне жеткізетін екінші жағын өзіне итере салғанына риза емес. Өз сөзімен айтсақ: «Көкең барып тұрған эгоист!»

Әп-әдемі мамамның сүттей ұйыған көңілін іріте салатын көкемнің тағы бір қадірсіз қасиеті бар. Масаты кілем ілінген төргі бөлмеде есепшотпен қатар бүйірлі келген қаз мойын виолончель ілулі тұрады. Оны тартатын кісі — көкем. Қос шекте қатарласа қалғып отырған дыбыстар әудежар қылтаяқ тиіп кетсе пыр-пыр ұша жоғары көтеріледі. Бірақ жаңағы дыбыстар, бөлмедегі ауаның атомдарын бұзып-жара мамамның құлағына жетіп үлгіргенше неге екені белгісіз, кереметтің күшімен мысық мияуына, иттің үргеніне айналып кетеді. Ондайда мамам ең түпкірдегі бөлме есігін тарс кілттеп жатып алады.

Көкем бар ғой, бұл көкем тегінде ылғи есепшот қолтықтап, жортақтап жүре бермепті. Жас кезінен-ақ қағынып, қобыз, скрипка, виолончельде ойнап енер бастаған екен. Бір күйді боздатса сорасы ағып жылап, екіншісін тартса жайраңдап сала беріп, көрші кемпір-кепшік, шал-шауқандардың зәресін әбден ұшырған көрінеді. Айта берсе мектеп бітіргесін консерваторияға түсуді армандапты. Ақыры айналдырар консерваториясына бірден жетіп бармай, әуелі музыка жайлы қисабы жоқ мәлімет білетін, білгіштігі соншалық, виолончель, саксафон, тромбондарды бір-бірінен айыра алатын ән-күй мұғаліміне өз өнерін сынатпақ болыпты. Білімпаз біраз шалқақтап кергігесін келіседі. Көкеме ол шақта Асан сияқты алтын сақадай балаға әке болу қайда, ұзын бойлы, ұзын шашты, ұзын саусақты алаңғасар жас жігіт-міс.

Қысқасы, көкем білгішке Гаспар Касадоны тартып беріпті. Ол кезде мен бұл дүниеде жоқпын, жоқ болғасын көкем Касадоны жақсы, әлде жаман тартты ма, ағымнан жарылып дәнеңе айта алмаймын. Әлгі шіркін білсін, білмесін, не нәрсе болып, қабырғадан қойып қап баға айтқыш пысық екен, күй тартылғасын құлағын шұқып отырып ол көкеме былай депті: «Жас жігіт, сіз консерваторияға түспексіз бе? Жақсы, өте жақсы. Біле білсеңіз, консерваторияға бару үшін қайткенде де желпілдетіп ұзын шаш қоюдың қажеті шамалы. Тым ұзын шашты жиі жууға тура келеді. Ал сіз шашқа қайызғақ түссе түбі қандай ауруға соғатынын білесіз бе?..» Ән-күй мұғалімі сөзін аяқтай бере көптен су тимеген шашын бір ұйпалап тастап, алдына қараса... виолончельді бала үйден жылыстап шығып кетіпті.

Күзде көкем консерватория орнына халық шаруашылығы институтына түседі.

Содан бастап көкем қолтығындағы виолончельді есепшот ауыстырады.

Мамам үшін сол жұмыр тастардың сартылдаған үні Касадо әуенінен әлденеше есе сұлуырақ. Енді ше! Саусақ сыпылдата есепшот қағу, еңбек ету — қоғамға пайда тигізу деген сөз. Адамды еңбек әдемілей, әрлей түсетіні, бес жасар балаға да белгілі. Былайша айтқанда, жұмыр тастарды тасқаяқтай қағыстыра жөнелетін көкем виолончельдің параллель пернелерін термелеп, мың түрлі ғаламат саздарды әуелеткен көкемнен гөрі әлдеқайда ақылды да әдемі. Өйткені, үш қабат үйдің қарсысына орнатылған тақтаға: «Адам әрқашан да еңбегімен сұлу»,— деп жазылған. Одан басқа себептің, мамам үшін құны бес тиын. Нұсқау қысқа, нақты, дәл айтылды ма, бітті, қайдағы бір виолончель, такатто, төрт қада деп бас ауыртпай еңбек ету керек. Яғни құмырсқа, әліңді біл, Асанның көкесі, шотыңды біл!

Мамам солай ойлағанмен есепшот пен виолончельдің қарым-қатынасы, ара салмағы жайлы мен түйген пікір мүлдем басқаша...

Ол күні шапқылағаннан шапқылап он бір жасты толтырып тастапты.'Он бір жасым жөнінде пәлендей сәулелі, салауатты ой басыма кіріп-шықпаса да ол көптен бері басқалардың көкейін тесіп жүреді екен. Қысқасы, алғашқы қар жапалақтап, аспан-жер арасына ақбоз шыт ілінген күннің кешінде бес бөлменің қабырғаларын қонақтар шірей керіп тұрды. Өздері ылғи бір себепті, себепсіз қарқылдап күлгіш ығай мен сығай.

Денсаулығымның зор болып, жүз жасауым үшін, сол зор денсаулық пен жүз жасты үнемді пайдалана отырып, Қайырсыновтар ұрпағын одан әрі көбейте беруім үшін тостар көтерілді. Иегім стол ернеуінен әрең асып отырған маған өзімнен көп есе үлкен, керек десе кең-кең бес бөлменің ішіне сыя бермейтін: «Таудай бол! Бухгалтер боп өс! Батырға айнал!» — атты тебе құйқаны шымырлатар айбынды сөздер айтылды.

Топ шекесі шындап қызды. Қызыл шырайлы, жылтыр қара шашты толық адамдар ортасында біртіндеп: «Той иесі» деген қадірлі атымды қолымнан сусыта ыстық шайға түскен майдай еріп, барған сайын көрер көзге кішірейіп бара жаттым. Қатты жалғызсырадым. Қасымда көкем мен мамам отырса да жетімсіреп жүдедім. Көрші Самат, Айгүл, Ерік... бір де бір өзім тұрғылас бала жоқ, тек тым көп сөйлейтін қомағай да жат кісілер.

Көңілсіздік көкірегіме суық демін жайлап үре бастады. Стол астына сүңгіп кетіп бая-шая бақырғаным бар. Осы бөлмеде айтылып жатқан жағымды, тәтті сөздер манағыдай маған арналса да, бәрібір, бәрібір төбемнен аса зуылдап, нысанасыз қаңғып жатты. Әрі-беріден кейін денсаулықтарының егіздей, балаларының кеп, лауазымдарының биік болуына... бірдеңе-бірдеңелер құрметіне жапа тармағай тост көтерісті. Солардың кесек кірпіш сықылдас дарақы да дөрекі күлкілері; «Таудай бол! Бухгалтер боп өс! Батырға айнал!» — деген тілектерді тағам мен бөтелке самсап тұрған стол үстінде тыпырын шығармай буындырып жатқанын жан ұшыра сездім. Кенет, көп қарқылдақтың ең жуан дауыстысы әрі қарындысы:

— Ал, халайық, мына Мәкен, — быртық сұқ саусағымен көкемді нұсқады, қалай еді, қобыз ба, соны бір боздатып құлақ құрышын қандырмай ма! Анау қобыз қабырғаға бекер ілінбеген шығар. Сахнаға ілінген мылтық атылатын болар. Бұл, сірә, пролетариаттың ұлы жазушысы Алексей Максимович Горькийдің сөзі болар,— деп сөзін аяқтап саусағын төбеге шошайта қойды.

Жұрт шулап кетті.

— Дұрыс айтасыз, Тәке!

— Біз өнерді қадірлейміз!

— Мен «Шилі өзен қамыс-ай, бізді ойлай жүр таныс-айдың» тартылуын тілеймін.

Көкем тұрып бешпетінің етегін қолы дірілдей төмен тартты, құмыға қатты-қатты жөткірінді. Сосын мен жеккөретін жалынышты жүзбен мамама қарады. Мамам дастарқан шетін серпіп тастап, қабырғадан виолончельді салдыр-гүлдір жұлып алды да, көкемнің қолына ұстатты.

— Тәкең айтқасын бәлсінбей ойна енді!

Ол ойнай жөнелді. Шектер үстінде қалтыраған бес саусақ — бас бармақ, балаң үйрек, ортан терек, шылдыр шүмек, кішкене бөбек шет-шексіз дыбыстар дүниесінен маған жұмбақ келісімді қарым-қатынастар іздеп тауып жатты да, ауыз-мұрындардан көтерілген көмірқышқыл және шарам иісін ұдай толқыған мұңды үн ығыстыра бастады.

«Дұрыс айтасыз, Тәке!» — сексиме шаш, қушық жауырын әйелінің құлағына еңкейіп сыбырлап еді — ол шыңғырған, яки күлгені беймағұлым ерепайсыз дыбыс шығарды да, күйеуінің аэродромдай жазық жауырынына салып қалды.

— «Біз өнерді сүйеміз!» — қызып қалған біреуді бөлмеден шығара алмай әлек.

«Шилі өзен қамыс-ай, бізді ойлай жүр, таныс-ай», — бобыраңқы шаш, қазан бас қалғып отыр. Қасындағы тойға серіксіз келген келіншектің ақшылт иығына тұмсығы тиіп кеткен сайын анау сүйір мұрнын — сөйтсе сүйкімді көрінетінін өзі де білетін болса керек — жұрт көзіне шалынар дәрежеде кіржите қояды.

Тәкең аузын қалқалап есінеді де, көрші бөлмеге шығып кетіп, магнитофонды қосты, сөйтті де тым толық денесі жайлы жұрт арасына тарап кеткен аңыздарды түп-түгел жоққа шығарып, мамамды дөңгеленте жөнелді. Мамам жүзіне алау жүгіріпті, өзі күле береді. Жұрт магнитофоны бар бөлмеге ығысты. Көкем тірі жан жоқ арақ-шарапты бөлмені талақ тастай виолончелін қолтықтап, сандалақтай сыртқа шықты. Мен ілесе кеттім.

Тас қараңғы түн... Құлаққа ұрған танадай тыныштық. Жапалақтай қар жауып түр. Ауа таңқаларлық жылы, жайлы. Қыс заңы бойынша ауыз ашылған сайын сақиналанып әуеге көтерілер бу да жоқ. Қар қиқымдары бағана басындағы шам өтінде теңселе бірқалыпты төмендеп, көше, арық, шарбақ, ағаш бұтақтарына қонған ақ мамықты тынымсыз қалыңдатып жатыр. Қар темен сауласа шам керісінше еппен тоқтаусыз жоғары көтеріліп барады. Дүние атаулы аппақ. Тіпті құлағы едірейіп тым-тырыс тыныштыққа құлақ тосып, аула ортасында шоқиып отырған (ол кезде күшік) Арыстанның арқасына да қос уыс қар қонақтапты.

Қара киімді, қара шашты некем ғана бүкіл тұлғасымен ақ дүниеге анықтап басылған мөрге айналыпты.

Қара мөр — көкем күшік үйшігінің үстіне жайғасып алып мен білмейтін күйді ойнап отыр. Әманда әр талына дейін артқа жылмита таралатын шашы бұл жолы селкеу-селкеу. Жауырыны күржие виолончельге төне түсіпті, тұтаса кіріккен виолончель екеуі жалғыз дене. Ербеңдеп қозғалған қыл таяқты оң қолы сол денені — виолончельді, өзін белден арлы-берлі қайшылай кескілейді, Әуен виолончельден емес, көкемнің бүкіл денесінен — құлағы, көзі, мұрны, қол-аяқтары, тырнақтары астынан боздай шығып тұр. Көкем, жуас та өз көкем қазір өжеттер мен іскерлер әлемі — Тәкең, мамам, «Шилі өзен қамыс-ай» ғаламынан жұлына қашып, мына ақбоз мылқау дүниенің жолсыз, саңылаусыз құшағында адасып жүрген әуенге айналды.

Әлсін-әлі бірқалыпты қайталана әлдеқайда, жоқ, әлдеқайда емес, мына берік тақтаймен қоршалған тыныш ауланы бұзып-жара кеңістік құрсағын кезіп кетуге шақырған сиқырлы саз, оған қоса көкем де биіктеп барады.

— Кө...— Аузымды ашып едім, қарға қақалдым. Жыпырлаған жас көз тостағанымды жуды. Мен өзімді көкемнен айрылып қалатындай, мына ' асқақ та бұрын естімеген алапат саз көкемді қардың, қалбақтаған ақ түйірлеріне айналдырып жіберетіндей сезіндім. Айналдырғаны несі, көкем бұл кезде ақ кеңістік ноталары — қала, аула үстінде қалбақтап айналып жүрген қар түйірлерінің нақ өзі.

Ойбай-ау, көкем түйірге айналып көзден бұлбұл ұшса қарайласар кімім бар? Мамам болса толықтығына қарамастан тамаша билейтін Тәкеңмен шыр көбелек айналып мәз-мейрам. Оған қар астында қалтыраған менен гөрі Тәкең, би қымбат.

Жүгіріп барып көкемнің су-су жеңінен тарттым. Сазды мәңгілікке жоғалтарымды біле тұра тарттым — әуен жоғалса да көкем қасымда қалады ғой.

— Көке, үйге қайтайықшы.

Қылтаяқ зың етті, дыбыс бір сәт қалқыды да, үзілін жүре берді. Ол маған жалт қарады. Қорыққанымнан шатқаяқтап кейін шегіндім. Тас қараңғы түнде жалт қараған адам есепшотқа судай жүйрік көкемнен басқа жат пенде-тін. Қара бұйра шашы, қасы, мұрны, киіміне дейін біздің үйдегі отыз бес жастағы адам... жоқ, бәрібір көкем емес. Ол ешқашан да бүйтіп атып тастардай суық зәрмен қарамайтын. Жаңағы саздың түн түсін қабылдаған қара жаңғырықтары, толқындай әуелеген алып қорғанды көкем екеуміздің арамыздан суыра тартып үздіксіз биіктетіп жатты. Кенет, көкемді арбаған осы әуенді бір сәтке жек көріп те кеттім.

— Не керек? Саған не керек деймін?

Күннің суықтығы, үйге қайту қажеттігі жәйлі әлденені мұрын астынан мыңғырладым.

Көкем ай-шай жоқ білегімнен қапсыра ұстап, сырадан босаған бөшкеге қарай сүйреді. Сосын тығын ашатын ағаш балғамен бос бөшкені томп-томп ұрды да, кілт тоқтап, қолыма ұстатты.

— Осыдан жаңылмай соқ та отыр!

Аянайын ба, соқтым да отырдым. Көкем виолончельде ойнады. Тағы да әлдеқайдағы белгісіз де алыс бағдарға жетелеп ұзаған мақпал қоңыр сиқырлы, саз, саз,..

Қар әлі жауып тұр.

Балға астынан о баста құлақ етін жеп дөрекілеу шыққан дыбыстар жапалақ қар қиыршықтарына оранды да, Саз әлемінде қалықтаған ақ кептерге айналды, қылтаяқ пен шектер қиылысынан туған әсем дыбыстарға қосылды, аула төбесі атты шағын аспан астында қанаттары дірілдеп айнала бастады. Аяқ астындағы қозғалмас мытым қара жер тұғырынан оңай айнып, саз ырғағымен билей жөнелді. Біз — көкем, мен және арқасына қос уыс қар қонақтаған жас күшік үшеуміз виолончель шегі мен балға астынан шыққан дыбыстармен қым-қиғаш араластық та аспанға көтеріле бастадық.

Кенет, бүкіл әлемді, сол әлемнің қол созымдағы өкілі — біз асырап алғалы ай толмаған Арыстанды бас сап құшақтағым келді. Қос қолымды ілгері создым, құшағым жапалақтаған қарға толды. Төрт құбыладан тұтас қоршаған дүниемен — ақ қар, ақ қармен араласқан жеп-жеңіл саз ноталарымен біте қайнастым да, оның балтамен шауып айыра алмас бөлшегіне айналдым.

Жас күшік Арыстан қардың таусылмас қоры — аспанға, дәлірек айтқанда үздіксіз сорғалаған қиыршықтарға тұмсығын соза шошайтып шабалаңдап үрді де, тұрған орнында құлағы салпаңдай әуен ырғағына сәйкес төрт аяқтап қарғи бастады.

Бұдан былай күшік, көкем, мен, виолончель, ақ қар бесеуміз айырылыспас доспыз, жік жазбас жолдаспыз... Бөшке, ағаш балға, саз және сыра мен қар суы сіңіп қарайған бөшке тақтайлары да солай...

...Ертеңінде көкем қызып қалғаны хақында міңгірлеп, кімнен екені беймәлім, кешірім сұрады, есепшоты мен портфелін қолтығына қыса үш қабатты үйге тартты. Мамам төмен қарап, алжапқышының етегіне құрғақ қолын сүрте берген...

Сенсеңіз стол шетіндегі мен, стол астындағы Арыстан мамамның қысылып ұялғанына кәдік келтірмесек те, көкемнің шын көңілімен ұйып, кешірім сұрағанына зәредей де сенгеміз жоқ.

Осы оқиға болмаса біз тату тұрамыз. Кім білсін, көрші апайлар солай деседі. Олардың айтуынша, көкем қоңызға да қиянат ойламайтын өз ісіне берік, момын да (көшедегі ең үлгілі еркек), мамам бірді екіге жеткізетін пысық әйел (әттең шайпаулау, әйтпесе...). Мен болсам күнде-күнде бестіктерді мектептен қапшықтап қайтушы жақсы оқушымын (тым жуас па осы бала?). Алда да осындай тамаша сәйкестікпен тату-тәтті тұра берер ме едік, қайтер едік, егер...

* * *

Мен он екі жасқа толған күні сахнаға ілінген мылтықтың қайтсе де атылатындығы жайында пікір білдірген Тәкең тұп-тура екі жылдан соң көшті де кетті. Маңдайға жазылса көшу қиын боп па. Қорабы даладай екі автомашинаға мүкәмәл-мүлігін асығыс тиеді де, жұртына құшақ-құшақ түтін қалдыра Тәкең үрім-бұтағын «Көше» атты кең де қызық әлемге бастай шығып жүре берді. Ол күні мамамның көзі қызарып жүргенімен оның есесіне көкем қарадай көңілденіп қолдарын қайта-қайта құшырланып ысқылай берген.

Сөйтсе, Тәкең салып ұрып облысқа жоғарыласа керек. Жоғарылаған деген не, мүмкін Тәкең тау басына терлеп-тепшіп өрмелейтін шығар, мүмкін облыс орталығындағы биік үйлердің ең үстіңгі қабатына қоныстануы да ықтимал, онда менің шаруам шамалы. Жаңа көршілер қандай, өздерінің мен тұрғылас баласы бар ма? Ит-кептері ше? Ауласына ит байланса, бәрінен бұрын мәре-сәре алысып Арыстан бой жазып қалар еді.

Көп ұзамай жаңа көршілер Тәкеңнің аңыраған ауласын аузы-мұрнынан шығара тырақай у-дуға толтырды да тастады. Асығыс-үсігіс жүк түсірілді. Білектерін сыбанып тастап көкем мен мамам көмектесіп жүр. Мен болсам «ЗИС— 150-ді», қыбыр-қыбыр адамдар мен тең-тең жүктерді, бүткіл ауланы екі қада арасына сыйғызып, шарбаққа асыла ішке үнсіз үңілемін. Соншалықты өңмеңдеп үңілетіндей ғажап дәнеңе жоқ сияқты. Бұлардың да көкесі бар. Үйелмендей қара кісі. Теңдерді бұйым құрлы көрмей асықша атады. Жиегін кір әдіптеген ақ шаршы астынан қара шашы бұрқыраған қатпа әйел анық мамалары.

Үндері естілмейді. Үндерінің маған естілмейтіндігі — екі арада шығыры селтиген құдық, жемісі жиналған иір-иір жүзім бұтақтары, қу жапырақтары қалтыраған түп терек бар. Арғы ауладан жер ' бауырлай жылжып жақындаған көк түтін (жапырақ өртеу маусымы) өтінде көршілердің ауыз, қол-аяқтары ғана бұлыңғыр қимылдайды. Ауыр күрсіндім. Ит те, кептер де көрінбеді. Тек «ЗИС-тен» себет-себет түсіріліп жатқан қаңқылдауық үйрек-қаздар... Кеудеге секіріп Арыстандай еркелей алмайтын, зеңгір аспанда кептер секілді аударылып-теңкеріліп ұша алмайтын, тек табаққа түсер, етке жарар дарақы дауысты семіз үйрек-қаздар...

Бұрылып кетуге айналдым.

Токта, токта... Мына бір шартық қара бала аспаннан дік етті ме, жерден шықты ма? Кекілі күлтілдей маңдайына құлап тұр. Беті бес тиындық, бақыр тәрізді дөп-дөңгелек. Торсық шеке. Әдемі-ақ бала, бірақ... қамыт аяқ екен. Оған қайғыра қоятын ол жоқ секілді. Кімге тиісерін білмей төңірегіне тасыр көзбен қарайды. Екі қолды қалтаға сап аула ортасында шіреніп тұрды да, ай-шай жоқ, мені шошыта кісінеп-кісінеп тастады.

Бұл маймақтың тұла бойы толған кесел ме екен?!

Көлденең жатқан екі құлаш таяқты ат қып мініп алды да, басындағы ескі құлақшынмен «тұлпар» сауырына сап-сап жіберді. Жіңішке даусымен қайтара кісінеп, тұрған орнында қос аяқтап секірді-ай кеп. Онысы ер-тоқымды бауырға алып мөңкігені. Сосын ауланы айланып құлдыраңдай әйда шап. Аяғы айқасқан маймақ болса да табаны жер иіскемес жүйрік тіпті.

Бүйтіп киюым келіспей ыза боп тұрғанда шаңдатып шапқылап жүргені шат-шәлекейімді шығарды. Әлде де дереу шақырып алып жұдырығымды иіскетіп жіберсем бе?

— Әй, бала!

Құлағы едірейіп тұра қалды.

— Бері кел!

Сұқ саусақ үшімен ол жүрер сара жолды ымдап, өзіме шақырдым. Таяқты қалай тұлпарға айналдырса «атын» солай теп-тез таяққа айналдырып, әудем жерге зымғатты да қолын оң-солға репетсіз лақтырғыштап тұра жүгірді. Шарбақты айналып өтіп, қасыма келіп қалт тоқтады. Саусағын сора түйме көздерімен мені ішіп-жеп, бір қолымен шалбарының ауын ақтара ағытып жатыр.

— Мә, насыбай!

Шошынғаннан кейін ыршып түстім. Өй, мынау неткен бетпақ бала! «Бері кел!» тіпті де шалбарыңды шеш деген сөз емес қой. Қайдағы бір насыбайы несі? Және оны қайтпекпін?

Менің басым қатты екен деп шартық ине жасуындай да саспады, шалбарын тізесіне түсіре әлі шәниіп тұр. Қайтейін, қатты састым, тұра қаш...

...Жоқ қашпадым. Дес бергенде «ЗИС» қапталынан шартықтан үлкендеу, менен аз қалыңқы бала жүгіріп шықты. Бұл да қара торы, бірақ беті тым жалпақтау ма, қалай? Және торсық, шеке шартықтай қамыт аяқ емес.

Әлгі жүгіріп кеп басын күрт еңкейтіп шартықтың кіндік, е-е... одан төменірек ұятты тұсын құшырлана иіскеді де, шолақ танауын тыржита:

— Әтпішу!— деп салды.

Маймақ әбден қанағаттанған қалыпта шалбарын көтерді.

Кері бұрылдым да үйге зыттым.

Күні бойы ойым онға бөлініп, шалбар шешу құпиясының кілтін таппадым. Күн түгіл он күн ойлан, бір ақиқаттың басы айдан ашық — Маймақ дені сау адамның басына көп келе бермейтін қылықтар жасауға өте қабілетті бала. Қырсыққанда ертең бар лыпасын сыпырып тастап, қақпа алдында қасқайып тұрса ше? Көшедегі көлденең жүргіншілер алдымен иық селкілдетіп күлер, көзге шұқып көрсетер, сонсоң: «Е, мынау бес бөлмелі үйде тұратын Асан атты баланың інісі шығар»,— деп қолды бір-ақ сілтейді. Ал мұғалімдер көрсе ше?

Қой, одан да көкеммен ақылдасайын. Көкем үлкен адам, үлкендер насыбай сырын білуі тиіс. Онсыз да бізден көп білетіндерін ұрсып-зекіп түсіндіре жүреді ғой.

Көкем әуелі бар ынт-шынтымен кеңкілдеп күлді, сөйтсе шалбар шешу құпиясы былай екен. Жаңа көршілер ауылдан көшіп кеп отыр. Ал ауылда шоқша сақал шалдар мен кимешек киген кемпірлер көше сайын еріп жүреді-міс. Өздері тістері қаусап, сүйектері саудырап мәлкілдеп жүргеніне қарамастан кіл қылжақбастар. Енді ше! Қолдары бос, төбеге түкіріп жатып пәленше сом пенсия алады. Күні бойы шалқадан түсіп шырт түкіре беру де, шамасы, жалықтыратын болса керек. Әлгілер зеріккесін көшеден Маймақ құралыптас балаларды маядай бақыртып ұстап алады. Ұстағасын шалбарын сыр-сыр шешіп тізесіне түсіреді де, кіндік тұсын жебе мұртпен қытықтай: «Әтпіш! Өй, таудай бол! Насыбайың керемет екен! Тыныс кеңіп сала берді»,— деп қауқылдасатын көрінеді. Тыныстары шынымен кеңіп қала ма, жоқ па, түбіне жетіп зерттеген тағы ешкім жоқ.

Бала бір ұялады, екі ұялады. Ол ұялады деп шалдар шалбар шешіп түшкіруін, іле қауқылдасып бата беруін қоймайды. Ақыры су тегін бата ала беру балаға да майдай жағып, бірте-бірте қарсыласпайды да. Қарсыласпақ түгіл еттері үйренгесін шоқша сақал шал кезіксе шалбар шешетін, әтпішін кез келгенге еш пұлсыз ұсынатын тамаша халге жетеді. Қылығына қарағанда Маймақ та сол «мектептің» пәндерін бүге-шігесіне дейін меңгеріп, кілең бестікке бітірген-ау.

Шалбар шешудің мені шошытқаны соншалық, бір-екі апта бойы Маймақпен, оның жалпақ бет ағасымен тіс жарып мәмілеге келе алмадым. Маймақ көшеде.қарсы кездессе, ышқырына күдікпен көз тастап қойып, тағы бір пәлеге ұшырамай тұрғанда құтылғанша асық боламын. Тағы салып ұрып жетіп кеп шалбар шеше бастамасына кім кепіл.

Маймаққа қарағанда қайта жалпақ бет ағасы жуас па деп қалдым. Алда-жалда қарсы кездессе, қиық көзін темен салып, тымпың-тымпың басып тезірек өтіп кетеді. Кейде қараған-қарамағанын бітік көзінен аңғару да қиын. Өткізіп жіберіп, біраз ұзай жалт бұрылсаң ғана көзінің шылбырын саған тастап бара жатқанын байқайсың. Өзі жақында көрсетілген фильмдегі Шыңғыс ханнан аусайшы. Тек тікірейген мысық мұрты, қайқы қылышы ғана жетіспейді. Ақыры қиқар қаһанға тым ұқсап тұр екен, мейлі, Шыңғысхан атана қойсын. Әне, кітаптан оқып, кинодан көрген қаһанды сегіз ғасырдан кейін осылайша сиқырлап тірілтеміз.

Айдар тағып, ат қою қайбір жақсы қасиет дейсің., Алайда сол жексұрын есімді ойдан құрықтап қуып шықсаң да өзінен-өзі тіл ұшына сағызша жабыса кетсе амал не? Оның үстіне қысқа күнде қырық жүздессек те, жасы кіші бола тұра ныспын айтпай қырсыққан өзіне де обал жоқ. Көрші болғасын адам құсап: «Мен бәленшемін, сен кімсің?» — деп қол беріп таныспас па? Жақындап кетсе жарып тастар жолбарыс емеспін ғой.

Кендір баулы иір ырғай садақты қолтығынан тастамайтын әдетін де байқап жүрмін. Ағаш басында қаннен-қаперсіз шиқылдасқан торғайларды сығырая көздеп тұрғанын сан мәрте көрдім. Көзі қитар, өзі қиқар, садақ асынатын, жазықсыз торғайға аянышы жоқ баланы

Шыңғысхан деп атамағанда қайтеміз.

* * *

Бір күні сәске кезінде үйден шықсам, шарбақ тасаланған Шыңғысхан шатыр үстінде жем шоқып құрқылдап жүрген ата қоразды көздеп тұр. Жүгіріп бардым да, жұлқып-жұлқып жібердім. Жалт қарады.

— Неге атасың?

— Немене, көгершін сенікі ме еді?

— Кімдікі болса да, бәрібір атпайсың.

— Айтарсың.— Мұрнын маңғаздана тартты.— Кішкене кептер түгіл түйедей қой, сиыр, жылқылар да сою үшін жаралған.

— Оны кім айтты?

— Көріп тұрсың, маңдайымда жұлдызша жарқыраған қос көзім бар. Жарқыраған көздер қарайған атаулыға қоса қой, сиыр, жылқының паршаланып сойылатынын көреді. Оларды соятын адамдар. Мен де адаммын. Ендеше көгершінді неге атпасқа?

Ой, мына Шыңғысхан неге дәл кинодағыдай сұлу сөйлеп тұр? Тура үлкен кісіше сөйлейді. «Жұлдызша жарқыраған көзім бар... Сиырды адамдар паршалайды... Мем кептерді атуға тиіспін...» Қаншама сұлу сөйлесе де, мынадан бірдеңе түсінсем бұйырмасын.

Табан астына тұқшия қарап әлі күңкілдеп тұр.

— О, о, ауылдағы торғайлар шетінен тақыс, зәндем, құрт-құмырсқа аулағанда ең сағын күзетке қояды. Садақ көтеріп кезене берсең болды: «Шиқ, шиқ, қаш, қаш!..» Ұсақ тастарды қос қолдап қалай шашсаң солай жан-жаққа бытырап дүр көтеріледі. Оның өзінде де тарала ұшсақ жебе тимес деген қулық жатыр. Қала торғайлары мына жем шоқуды ғана білетін ақымақ кептерден аумайтын кеще екен. Дәл қасына келгенше шиқылдап отыра береді. Қалада не көп, машина көп. Солардың .у-шуына торғайлар әбден үйреніп алып, үркуді де қойған. Ашамаймен көкесін танытып атпайсыңдар да. Неге атқыларың келмесін, келеді ғой. Бірақ атқан тастарын торғайға тимесе — жыпыр-жыпыр үйлердің терезесін сындыратынын, терезе сындырмаса — торғайдан да көп адамдардың басына түсетінін білесіңдер де. Әне солай, ауылда кісілер батыр, торғай қорқақ болса, қалада адам қорқақ та, торғай батыр.

Қап, мына қисық көздің қорлығын-ай! Тап осы сәтте бір жағынан бой буған әлсіздікті де аңғарып тұрмын. Қолмен қойғандай тап төбесінен түсіп айтса, бумағанда қайтеді. Таңғажайып дұрыс дәлелдермен қисық көздің аузын жаптырғым келіп қанша ойлансам да, оқыған кітаптардан ондай сәтті үзіндіні еске түсіре алмадым. Кептерді атпақ болған жауыздығын сылтауратқан боп бір қойып, шықылықтаған неменің аузын қисайта қойсам ба әлде?

Кейде торғайлардың өзінен миллион есе үлкен де күшті, қанат-қауырсынсыз тіршілікке шекесінен қарап менсінбей, бұтақта қуаныштан есі шыға мәз-мейрам сайрап отыратыны да рас. Ондай көпе-көрнеу әділетсіздікке жының кеп кетіп, қолға іліккен кесекпен әлгіні жіберіп ұрғың келеді. Жіберіп ұруда мін болмайды-ау, бірақ сол лақтырған кесек торғайға дәл тиюі үшін, Чингачгуктей құралайды көзден атқан мерген болуың керек. Қырсыққанда Чингачгук бұл дүниеде жалғыз-ақ дана. Чингачгук атпағасын кесек торғайды жанай шырқап шығып қайта сорғалаған күйі құйрығын тістелеген Арыстанның, төбесін ойып түспесіне кім кепіл. Өйткені, бұ жер далиған дала емес, қала іші ғой. Арыстанның төбесі ойылмаса, сөз жоқ, терезелер сынады. Сонда, сонда... мен дәл қазір көгершін қамын ойлағаннан гөрі өз үйімнің терезесі сынбасын, Арыстанның төбесін тас теспесін деп Шыңғысханмен .егесіп тұр екемін ғой. Кезді бақырайтып қойып қара бала дәлелдеп берсе «екен ғой» емес, дәл солай.

Қиық көздің қияс екені қияс. Сөйтсе де өзі маған ептеп ұнай бастады. Осы жасыма дейін сығыр көзін жерге қадап тұрып маған ешкім де мұншама орынды сөздер айтып көрмепті. Ендеше не тұрыс, өзін жетектеп жүріп Арыстан, кептермен таныстырайын да. Мен білсем, бұл шіркін аспанда көгершіннің аударылып-төңкеріле бауырын күн сәулесіне жалата сайран салатын салтанатынан тіптен бейхабар. Иыққа қонып, әдемі түйме көздерімен жүзіңе үңіле қарар сүйкімді қылығынан да хабарсыз. Әйтпесе, садақ кезеніп сондай ғаламат көрікті құсты бұрқылдап ұшар қауырсынға айналдырғысы келер ме! Әдемілікті сезбейтіндер ғана аяуды білмейді.

Тек кептердің құлаштай лақтырған күмістей аспанда жарқылдап ұшуын көргенде ғана қара бала атқан жебе олардың соңына қуғыншы болып түспейді.

Шыңғысханға кептерге шашылған жемді, менің туған күнім тойлаған кеште босаған сыра бөшкесінен жасалған Арыстан үйшігін, өз қолыммен үйшік сыртына бормен айғыздап жазған: «Үздік оқушы А. Қайырсынов пен иісшіл ит Арыстанның мызғымас достығы жасасын!» — деген үндеуді көрсеттім. Шыңғысхан итке ұнады ма, жоқ па, ол хақында Арыстан еркелеп, яки ырылдап ашық пікір білдірмесе де, төбет Шыңғысханға шынымен ұнады. Жүнінен сипады, қарғы бауынан тартып керді. Мына итті суреттері «Огонек» сыртынан түспейтін жалпақ, бетпенен, чукоттар құсап шанаға жексе деген тапқыр ұсыныс айтты. Мен қызып кетіп кептердің қанша тұқымы болатынына дейін жайып салдым. «Үй көгершіндерін қолдан өсіру» кітабынан үзінділерді жатқа соғып едім, шын Шыңғысханның сегіз ғасырдан кейінгі ұрпағы көзін жұмып, аузын ашты. Сөйткенмен жүні құбыла жарқыраған ата қоразды көргенде:

— Қауырсынынан керемет жебе шығар еді,— деп таңдай қақты. Сасқанымнан сол орында қалшиып қаттым да қалдым. Бұл бала ата қоразды өлтірген күнде ғана қауырсыны жебеге жарайтынын білмей айтып тұрған жоқ. Шыңғысхан атын қалай дөп басып тауып қойдым десейші. Қала көрсе-ақ тарна бас сап қиратып салғыш қаһанның кішірейтілген нағыз екінші данасы. Әттең, бойы кәндек, күші аз, соңынан еретін қалың қол жоқ.

Әйтпесе бар ма...

Сол күннің кешінде төсекте дөңбекшіп жатып бала Шыңғысханды түзу жолға салуды ұйғардым. Себебі одан жасым үлкен... «Пионер жасы кішіге әрдайым қамқорлық көрсетіп, қашан да қасынан табылуы қажет» (мектеп дәлізіндегі «Оқушының мінез-құлқы» ережесінен).

Басы жас, тәрбиеге көнер. Ғұмыры тісін сақылдатып, әлденеге зығырданы қайнап жүретін қасқырлар Индияда ақылды адамның баласын баули келе бөріге айналдырыпты. Ал мына Асан, шынын айтса орынды-орынсыз ырылдап, қит етсе қой қыруға машық қасқырлардай өзін милы санайды.

Арада ай өтті.

Бұл күнде ол екеуміз кәдімгідей доспыз. Мектепке бірге барып, бірге қайтамыз. Өзі тапқыр бала.

Бір күні кешке жақын ауладағы шөп етегінде әңгіме соғып отыр едік, іші шұр етті. Жалт қарап ем:

— Мына көршінің кәнден күшігі соңымнан шабалаңдап қалмағасын ұстап алдым да жұтып қойдым. Сол ғой қыңсылап жатқан,— деді. Күлдім де қойдым.

Ертеңіне портфель арқалап, тысқа шықсам ақ түтек боран... Жел, қар, жел, қар... Әрі-беріден кейін қойны-қоншыма қар толып, аққаладан аумай қалдым. Аққаладан айырмам қозғалатыным ғана. Ерте кетпек ниетпен. Шыңғысханға жолай соқсам, тұрмапты, тек көрпе астынан көзі жылтырайды.

— Жүр мектепке кеттік!

— Іһм...— Басын шайқады.

— Неге?

— Кешегі күшікті туып жатырмын.

Сабаққа жалғыз кетуге тура келді.

Сөйте-сөйте оның қала қиратқыш қотиын бабасына тек тұр жағынан ұқсайтынына көзім жетті. Құс ататын қасиетін есептемесе былай тәуір бала. Менімен достасқалы садақ арқалайтын жаман қылығын да қойды.

Тіл алғыш. Пысық. Ұғымтал.

Өзіне әбден сеніп алдым. Алда-жалда ұйықтап қалсам, ертесін көгершіндерді үйшіктен сол шығарады. Арыстанды серуендетеді. Қалтасында оған арналған тоқашы да әзір. Шыңғысханға Арыстанның еті үйренгендігі соншалық, кейде қатар жүре қалсақ, төбет әуелі қайсысына еркелесем дегендей маған да, оған да кезек жүгіріп, әрі-сәрі боп қалады.

Бір күні ең сүйкімді ақ көгершін үшті-күйлі жоқ боп кетті. Іргелес көшедегі үйлерге қосылған шығар, жалыққасын оралар, т. т. ойладым. Бір күн тостым, келмеді. Екі күн тостым, зым-зия. Ақ кептер оралмады. Қапа болдым. Шыңғысханнан сыр тартсам көзін аспанға аларта қарап:

— Ақ кептерді қара мысық жеді,— деді. Іле үйінен қара мысықты құйрығынан сүйрете алып шықты да терек діңіне құлаштап бір-ақ соқты. Мысық жаман үнмен баж етті де қара доға сыза шарбақ асып қарғыды. Шыңғысхан тағы:

— Кепті қара мысық жеді,— деді әр әрпін нақтай.

Қара мысыққа сенім жоқ. Көзінде қомағайлық оты тұтап бақша ішінде бұқпантайлай торғай аңдитыны рас. Қара мысық ақ кепті жесе жеген шығар.

Арада екі-үш күн өтпей ата қораздан айрылып аһ ұрдым. Жарайды, ақ кеп ақылы кем жас еді, сондықтан қара мысық аузына аңдаусызда түсіп қалды делік, ал ата қораз өйтіп ашықауыздық жасай қоймайтын-ды. Ақ кепті де, ата қоразды да қара мысық белінен бір басып қылғи салатындай жын атып жүрген торғайлар мен тышқандардың шымымен таусылып біткені ме?

Шыңғысхан кейінгі кезде кептер қонатын сөрені жаныға тазалап, жем арасынан қиыршық тасты теріп тастайтын пысықтық көрсетіп жүр. Ата қораз жайлы сұрап едім, аспанға аларып қараған күйі бас шайқады.

Ата қоразды жерден алып, жерге салдым. Жоғалмаса жоқсыз қалсын. Бір, екі, табаны күректей үш жыл бойы асты-үстіне түсіп баққан менде ес жоқ. Шұбыртып сансыз ұрпақ өсірді. Немерелерін ұшуға үйретті. Найқала басып дәннің ірісін, тазасын шоқыды. Шоқыды да жем шашқанына, баққаныңа мықтап тұрып бір түкірді, басы ауған жаққа қаңғып айдалаға кетті.

Бір күні мектептен қайтып келе жаттым. Кенет, кек қақпалы үйдің ауласынан құрқылдаған үн, қанаттың сартылы естілді. Таныс дыбыстар... Дуалдан асылып ішке үңілсем...Шарбаққа балағынан мықтап байланған ата қораз талпынып жатыр. Қанат қағады да әудем жер көтерілмей жатып — кендір жіпті бырт-бырт үзер қайрат қайдан болсын— құлап түседі. Төңірегіндегі бір топ ұсақ балалар езулерін құлаққа жеткенше созып сандарын шапалақтайды. Дереу дуалдан асып аула ішіне қарғып түстім де: «Кәне, пырс-с, бөбектер!» дедім. Анадай жерге ығыса ұйлығысып тұрды. Еңкейіп көгершін балағындағы жіпті шеше бергенім сол еді, үкідей сары баланың боздап бермесі бар ма.

— Әй, саған не жоқ? Өзін, қай үйдің шыбынысын?

— Менің көгершінім-м...

— Не-е? Мынадан хабарың бар ма?— Жұдырығымды иіскеттім.

— Кесе.

— Ал мынау ше? — Енді екінші жұдырығымды көрсеттім.

— Екі кесе.

— Дұрыс айттың. Енді көгершінді қайдан алғаныңды айт.

— Бәкіге айырбастағамын.

— Кімнің бәкісіне айырбастап едің, кішкентай ғана ызыңдаған шыбыным?

— Қастарыңа көшіп келген көрші бала...

«Көрші бала...» Көрші бала кім болушы еді, Шыңғысхан да.

Көшеге атып шықтым. Кеудемде бұрқ еткен ашу қойнымды кернеп кетті. Жалпақ бет бала Шыңғысхан десе Шыңғысхан екен. Одан да керек десе күні төмен.

Шыңғысхан қалаларды өртеп қиратқанымен, достарын бүйтіп ешқашан да тақыр мұзға отырғызбаған.

Аулаға кіріп келсем, Шыңғысхан кептерге жем шашып отыр. Балапан кептің бір иығына қоныпты. Мектеп ауласындағы «Балалар біздің бақытымыз және болашағымыз» деген орындықтай-орындықтай жазуы бар плакаттағы баладан бір аусайшы. Онда да алма бет, бұйра бас бала иығындағы көгершінге қадала қарап мәз боп тұр. Тек мынау бұйра бас емес, жалпақ жүзді қисық көз бала.

Шыдамадым, оңбағандығын, жақсылықты білмес кещелігін бейнелейтін сездерді бетіне лақтырдым. Шімірікпеді, иығындағы көгершінге «Шынымен солай ма?» дегендей мойын бұрып қарады. Үшінші класта «Ана тілінен» жаттаған Крыловтың «Қарға мен түлкі» тақпағы есіме түсігі: «Ірімшік ұрлаған қу түлкісің!»—деп едім, ұртын томпайта:

— Өтірік айтасың, мен ірімшік емес, көгершін ұрладым,— деп өзімді ұялтып тастады.

Ұрсып-зекуді аяқтаудың сәті түспеді, өйткені ол ескерттім. «Мың бір түнде» ұрының қолын патшалар балтамен шауып тастатқанын айтайын дедім де, кітапты көкемнің сөресінен ұрлап оқығаным есіме түсіп, едәуір ыңғайсызданып қалдым.

Міз бақпағасын күйіп кетіп басындағы құлақшынын жұлып алдым да, арқама жасырдым.

— Әкел құлақшынды! — Қолын созды. •

— Қалай екен көгершін ұрлап сатқан, ә? Біле білсең, ұрлық — тартып алғаннан да сорақы сұмпайылық. Сен неге...

Ұрысып-зекуді аяқтаудың сәті түспеді, өйткені ол танауын жайбарақат шұқылап тұрды-тұрды да, кептердің қақ ортасына шалқалай құлады дейсің. Желкесі жерге таңқ етті. Кептер біткен дүр көтеріліп шатырға қонды.

Шыңғысхан беті талаурай қос аяқтап жер тепкілейді.

Көзі аспанға ақия қараса, дөңгеленген кішкене аузы үнсіз айқайға тола керіліп тұр.

Сасқанымнан қолдағы құлақшынды күртік қарға сарт-сұрт соға беріппін.

Шыңғысхан үйінен жалпақ бет әйел кең етігін қорпылдата, етегі делбіреп бері ұшты. Әнеугүнгі орамалды әйел. Қолында сыпыртқы. Шалқасынан қимылсыз жатқан ұлын шыр айналып жүр.

— Ойбиу, өлтіріп кетті, өлтірді! Кім тиісті саған, шұнақ құдай-ау!

Кім тиіскенін ол ойлағандай «шұнақ құдай» емес, құлын да құлыны шыға шыңғырған Шыңғысхан мені мені нұсқап көрсетті.

— Ә, сен қарақұрт па ең? Жетпей желкеңнен үзілгір, аспаннан аяғың салбырап түссең де көріп алайын сені!

Сыпыртқысын басынан асыра көтеріп қуып берді. Жетпей жатып желкемнен үзуін тосып тұрайын ба, тұра қаштым.

* * *

Сол күні аула түкпірінде ең жақын көретін «Робинзон Крузо» кітабының мұқабасына алақан басып тұрып, кесір баламен қайта достаспауға ант еттім. Шыңғысхан сырт айнала бере жолдастықты бар болғаны екі көгершінге балап сатса, басқа не шара?

«Бадырақ көз, сен тимесең, мен тимен, аһа-а-ау...» деп қаншама уақыт ысқыра әндетіп жүрер едік, Шыңғысхан тағы бір кесел бастамаса. Ол Арыстанды шанаға жегуді шығарды. Шыңғысханша шанаға ит жегіп, аппақ далада қарды құйындата зырғу үшін ту көтеріп тундраға сапар шегудің қажеті шамалы. Шана жақтауларына байлаулы жіпті ит қарғы бауына жалға да шыбыртқымен көкесін таныта шықпырт. Әйда, бишікті шартылдата ауаны тілгіле де алқапты тентек айқайға толтыр кеп. Иттің аты ит, бірер қыңсылаумен талайсыз тағдырға бағыштаған наразылығын білдіреді де, алға құйындай ұшады. Сонсоң мұртты ширата (әрине, бар болса) шалқайып отыр. Әйтеуір төбет сені өлер жерге сүйреп апармасы ақиқат.

Арыстаннан басқа ит болса Шыңғысханның бұл пікірімен келісе қоюы екіталай болар еді. Бірақ біздің те« бет біреуге қарсы бас көтермек түгіл, алдындағы астан айрылатын ашықауыз. Бір мысал. Өткен жетіде мамам түн асқан сорпа-суанды Арыстан табағына мәймілдете құйды да үйге кіріп кетті. Төбет үйшіктен шықты да, әуелі шатыр үстінде қалғыған мысыққа қарап аузын арандай ашып еңірете есінеді. Керілді. Мұнысы ол тұрғанда ешкімнің, оның ішінде шатыр үстіндегі мысықтың да жүрегі дауалап сорпаға тиісе алмайтынын меңзеуі. Сорпаны сырғыта жалап басын көтерді, рахаттана көзін жұмды. Құдай біледі, қазір табақтағы майлы етті қалай екі асап бір қылғытатынын қиялдап тұр.

Қиялдау жақсы-ақ, әйткенмен соның өзі басқа қалай оралды, солай орындауға кіріспесең, қол созсаң уысқа жалғанда түспейтін сағымға айналып сала бермек. Не керек, керіліп есінеу сияқты құрыс-тырысты жазатын «жаттығулар» тым ұзаққа созылды. Әлден уақытта көзін соңғы рет жұмып, қышқыл асқазанына жетерліктей жиналды-ау деген мезетте Арыстан көзін ашса... қызыл қақпалы көршінің көк қаншығы табақтағы кәрі жілікті алдына өңгеріп қытыр-қытыр кеміріп жатыр. Көз көріп, құлақ естімеген мұндай арсыздық Арыстанды әбден абыржытты. «Ойбай, төбет абыржып қалды» деп жілікті табаққа қайта сала қоятын көк қаншық па? Салмақ түгіл оқшантай тәрізді қаз-қатар өткір тістерінің арасына сүйекті қысып ап, аса зілді жек көрінішпен ырылдады.

Қайтсін, Арыстан амалы — қыңсылау да. «Қайқы құйрық қарындас-ау, мұныңыз қалай? Жә, сабыр, сабыр... Ашу басыңыз, алқынбаңыз. Менікі сізге жарар қылық басқа екенін ескерткендік қой әншейін» дейтіндей.

Ақыры төбет шыдамады (еркек қой)'. Аяғын көтеріп, қаншықты тұмсығынан түртті: «Пардон, мадам, қонаққа келіпсіз, қарсылық. жоқ.. Ендеше алдыға келген асты өле жегенше, бөле жейік». Төрт аяқты бикеш дастарқан басындағы сыпайылық жайлы пәлендей салиқалы ой түйіп жатпады, атылып кеп Арыстанның башпайын шайнап алды да, жілікті тістей ауладан жытып тұрды. Қан-қан қолын жоғары көтере Арыстан сай-сүйекті сырқырата ұлысын кеп. Шамасы, әйел халқының көкайылдығы мен аспен атсаң, тас лақтыратын опасыздығы хақында өзі түсінігін баяндап отырса керек.

Сонымен, Шыңғысхан алпамсадай ит жегілген шанада шырт түкіріп шалқайып отыр.

Тамашалап тұрайын ба, жүгіріп барып төбетті шештім де, жігерсіздігі ездігі үшін керіліп тұрып, бөкседен тептім, қаңқ етті де, зытып берді. Шыңғысхан қарсылық та білдірмеді, рахмет те айтқан жоқ, бетінен аязы шыға сазарып, шана үстінде отырып қалған.

Екі-үш күн өтті. Ауладағы қарды күреп жүріп, көше жақтан шыққан айқай-шуды естідім. Дуалдан бас қылтитып қарасам, қаз-қалпы анау жолғы көрініс. Қисық-көздің қолында шып-шып ойнаған шыбық астында Арыстан шананы тарта алмай қансорпа. Шыңғысхан өзі жалғыз емес екен: артына баяғы шалбар шешкіш Маймақ жабысыпты. Екі езуі екі құлағында, қағанағы қарқ, сағанағы сарқ.

Шана мысқал да ілгері жылжымағасын Шыңғысхан мойын бұрып Маймаққа әлденені сыбырлады. Қисық аяқтары ауада шеңберлер жасай Маймақ үйге беттеп, құлыперен қу талқан ұшсын кеп.

Не де болса екі нүкте — Шыңғысхан, Маймақтың қайта бірігіп бас қосуын тосуды ұйғардым. Арыстанды тама келсе түтіп жегім бар. Көрсе кісі қызығар балғадай қол-аяғы анау. Аппақ өткір азуларын қайда қоярсың. Қауып қырмасын, құрығанда құлақ жымитып, тіс сақылдатса Шыңғысхан да, Маймақ та шілдің құмалағындай шашылып, бауырсақтай бытырап қашпас па еді.

Өзін күшік кезінде алыс жамағайыннан асырап алғанбыз. Арыстан біздің қолға келмес бұрын бұғып жатып балақтан алатын қабаған болыпты. Өсіп төбетке айналғанда жамағайын Арыстанды ит базарына салып, сатпақ екен.

«Сексен сомға түсетін шығар. Сексен сомға сатылатын бұл пәтшағар кеше сыйлы қонақтың жүз сексен сомдық кремплин костюмін жыртып, черт возьми... Сосын аюға таяқ намаз үйретіпті дегендей... Сіз соның үстіне түстіңіз. Ал тер сіздікі, жоғары шығыңыз!» (Арыстанды аула айналдыра бишік астына алып жүріп жамағайынның, көкеме айқайлап айтқан сөздерінен).

«Сол... кірсем әлгі неме иттің рәсуасын шығарып... Тегі аянышты. Қалтадан сексен сомды суырып ап: «Мә, жұмырыңа жұқ, болсын, тек итке тиіскеніңді тыйшы, жарқыным!»—дедім де күшікті қарғы бауынан жетектей шығып кеттім (көкемнің мамама айтқан әңгімесінен келтірілген үзінді).

«Ақылының құны бар-жоғы сексен-ақ сом тұратын кеуек бастар сексен сомды да өз орнымен ұстай алмайды» (мамам шыбын уына су құйып жатып, көкеме осыны айтқан).

Күшік бізді жатырқаған жоқ. Бишіктен түскен білем-білем жарасы жазылды. Жұнттай боп семірді. Мінез-құлқы өзгерді. Арыстан енді жамағайын үйіндегі баяғы ызақор күшік емес. Түн түсе көрші құрбы-құрдастарымен қутыңдап ойнайтынды шығарды. Бірақ, бишік құдіретінің арқасында үйренген бір қасиетінен жаңылмады. Ол — адам атты екі аяқты пендеге қарсы шықпау, «жат!» десе жер бауырлап жата қалып топырақ иіскеу, «ұш!» десе желмен жарысып алға зымырау.

«Аһ-аһ, зымырамасқа күш қайда, адам қолында менің де пышақтай өткір азуларымнан да қорқынышты қарулар бар: жыландай ысылдаған бишік, көшеде домалап жатқан кез келген тас пен кесек... Анау жуықта көшіп келген қитар көз баланың шыбыртқысы да бишіктен еш кем түспейді. Аһ-аһ-һ!» (Арыстанның біз оқи алмаған ойларынан көшірме).

Әйтпесе Арыстан ауланы жаңғырта үргенде, маңайдағы күшіктерді ұйқыдан шошып оятатын көрнекті ит қой.

Маймақ үйден мүжілген дәу жілікті алып шықты. Шыңғысхан дереу ұзын таяқ ұшына әлгіні жіппен мықтап шандып байлады да, шанаға отырды. Жілікті ит басынан асыра тұмсығының алдына салбыратып тосты. Арыстан құрмет аралас сезіммен жілікті жасқана иіскегенімен орнынан қозғалмады. Шана маңындағы ұсақ балалар ұлардай шуласты.

— Өтірік айтыпты!

— Арыстан сүйек соңынан жүгірмеді.

Aha, түсіндім! Шыңғысханның ойынша мына қомағай төбет дәл қара тұмсығының ұшында тербелген жілікке жетем деп қан сорпасы шығып, құстай ұшуға тиіс. Ол жүгірген сайын жілік те соған сәйкес жылдамдықпен қашып отырады. Яғни ен алдымен жілік ауада қалқып зытады, оның соңынан ақымақ Арыстан жілікке жетпек үмітпен тілі салақтап кеп шапқыламақ. Ал төбет жегілген шанада ақылды Шыңғысхан мен Маймақ рахаттанып отырмақшы.

Арыстандарға қарай беттедім. Шеке тамырым лыпылдап соғып, көз алдымдағы әлем буалдыр тұман ішіне шым-шым тереңдеп сіңе берді. Алға тастаған адым саны көбейген сайын миымның жықпыл-жықпыл қатпарынан шыққан үзік-үзік дыбыстар күшейе түсіп, бас сүйегімді шытынатып бара жатты. «Кім ақылды... Көрерміз... Шыңғысхан ақылды, басқа дүние ақымақ қой... Қазір, қазір...» Ернім қыбырлап келе жатса да, бұл сөздерді өз басым естіген жоқпын.

Алдымен Арыстанның мойнындағы жіпті шештім. Шана үстіндегі жапырайған Шыңғысханды жұлып алып, шеше алмастай түйіншектеп жаңағы жіпті беліне байладым. Шыбық басындағы сүйекті Арыстанға арнап үйден ала шыққан шұжықпен ауыстырдым. Енді Асан шырақ, шанаға шалқайып отыр да, шұжықты қисық көз баланың мұрнына тосып қойып айт шүу, алға тарта бер!

Несі бар, сөйттім де.

— Тарт, кәне!

Мен білсем, бұл бала қара жер қақ айырылса да шананы тартпайтын шығар! Қонжиып шанаға отыруын отырғаныммен осыны ойлағамын. Өкіріп жыласа, томпақ, аузынан өңкей жалынышты сөздерді керуен-керуенімен ағытса желкесінен әдемілеп бір түйіп, қарға қазан басын шанышпаймын ба? Сосын сүйреп тұрғызбаймын ба, киіміне жұққан қарды тазартып, адам болудың нақты-нақты төрт-бес жолын үйретпеймін бе, үйіне апарып салмаймын ба.

Шыңғысхан тартты! Және қандай! Қос табандап тұрып мықшыңдап сүйрелейді. Төңіректегілер мәз-мейрам. Оны шыбын шаққан құрлы көрмейді. Көзіне боталап жас толса да мықшындауын қояр емес. Қайсар бала маған деген үнсіз қарсылығы мен жек көрінішін осылай білдірді!

Күн астында күмісше жылтылдап аспаннан құлаған қылау қамаған қаршадай бала кесір, қайсар болса да бұл дүниенің өз бояу, бейнесі бар бір бөлшегін құрайтынын солайша дәлелдеп келе жатыр!

Бұрқ еткен ашуды білекке шүйіріп жинадым да; «Өлер жерің осы, тап арқаңның тұсы!» деп жауырынынан шыбыртқымен тартып жібердім. Тас төбемде қайнап тұрған аязды ауа тілініп түсті де, Шыңғысхан шатқаяқтай етпеттеп құлады. Жау жығылса тізе бүккені. Иілген басты қылыш кеспейді. Шанадан түсіп қолтығынан сүйеп тұрғыздым да беліндегі жіпті шештім.

— Арыстанды неге ұрдың? Ұру жақсы болса жаңа ғана көрдің, ғой.

— Арыстан ит те, мен адаммын. Итті ұруға болады, Көкемнен басқа ешкімнің мені ұруға қақысы жоқ. Ал сен тіпті де көкем емессің. Бар ғой, енді соғып көр... сотқа беремін.

— Көгершін ұрлап сатқаның үшін, жазықсыз итті шыбыртқы астына алғаның үшін сені кім соттайды? — дедім. Сөзімнің кітап жолдарындай жатық шыққанына әрі сүйсініп,әрі таңырқап қалдым.

Суағарын сүрте бәтеңке тұмсығымен қарды қарш-қарш теуіп тұрып мыңқ етті

— Мен, мен әдейі істегем жоқ. Сенбесең календардың кешегі бетін қара. Соның сыртына салынған суретте менен аумайтын бала шыбыққа байланған жілікті шанаға жегілген ит тұмсығының алдына тосып зымырап барады. Календарь қателеспейді, бәрін де дұрыс көрсетеді. Ай атын, күннің қашан шығып, бататынын, тіпті орыстың ұлы ақыны Александр. Сергеевич Пушкиннің қанша жасқа толғанына дейін дәл есептейді.

Айтатыны жоқ, Шыңғысхан бір-ақ ауыз сөзбен аузыма құм құйды. Сасқанымнан аңқиып әуеге қарадым — шаңытып тұр-ау, аяз буып шаңытып тұр. Әйтеуір бір сылтау тауып Шыңғысханның аузын жаптырарсың, ал, A. С. Пушкиннің қанша жасқа толатынын дәл есептейтін календарға қарсы не айтарсың.

...Кенет жерді жалпағынан басқан қос табаным көтеріліп жүре берді де үйілген күртік қар көз ілеспес керемет жылдамдықпен маған жақындай бастады. Іле қойын-қоныш, жағам қарға сықай толып, күртікке баспен тік шаншылғанымды аңғардым. Ту сыртымда қисық көз, беті жез леген түбіндей жайпақ та жылтыр бет әйел жеңін түріп шабынып тұр. Ой, мынау Шыңғысханның әнеугүнгі қарғап-сілеуге шебер сыпыртқылы шешесі ғой.

Көмейіме кепелеп толған қар ерісімен ең дөрекі дыбыстарды жамырата пора-пора еңіреп жылағым келді,

Танау тыржитып, көз тостағаныма жас шақыра бергенде ойда-жоқта сәулелі ой сап етті: ау, жылап-сықтап сора ағызатындай менің қандай кінәм бар? Ине жасуындай да айыбым жоқ. Шыңғысхан менің итімді ұрса, оны мен ұрдым. Сыйға сый, сыраға бал. Есеп 1:1. Өйтсе тістей қатып жақ қарыстырып, егескенде жыламау қажет.

Ми қабаттарымның сай-жүлгелеріне бұғып қалған «көз жасы», «жылау» тәрізді зат есім, тұйық етістіктерді үркітпек оймен қарды қауып-қауып алдым да, «Шыңғысхан» кітабындағы (авторы Ян, атын білмедім) қатыгез қаһан шешесінің атын ойша іздестіре бастадым. Тұрқан қатын! Жоқ, ол Хорезм шахының шешесі-тін. Қанша бас қатырсам да Шыңғысхан шешесінің, аты түгіл, Шыңғысханның шешесі деген күрделі анықтауышты таппай қапа болдым. Айтпақшы, кітапта ондай әйел туралы жазылмаған екен ғой. Қойшы, жалпақ бет апай желкеден құдитып түйгенде неге ғана ат тауып бермедің, деп ұрмаған шығар!

Жалпақ бет апай Шыңғысханды жетелей үйге тартты. Олар үйге әбден кіріп кеткесін екі қолыммен қар, дұрысы, жер тіреп түрегелдім. Төрт құбыла тырқ-тырқ күлкі, пыш-пыш сөз... Басқа уақ болса боздап қоя берер ем, кішкене ғана «құлыншақтардың» мына бірауызды кісінесінен кейін ол ойдан айнып қалдым. Жоқ, күлегештер, Асан көзінен шұбырып аққан жасты көргенше ішектерің көгерер!

Мен тіпті де ботадай боздау үшін Шыңғысханды шанаға жеккенім жоқ.

Арыстан ошақ, орнындай қарды құйрығымен тұншықтырып, тілін салақтата төңірегіне алақ-жұлақ қарап отыр. Неменеге ыржақтап жетісе қалған десейші? Жалпақ бет апай енемді етбетінен түсіргенде де өстіп шат-шадыман болды ма екен? Кинодағы елдің иті иесі жер құшып жатқанда бүйтіп шат-шадыман тіл салақтатпақ түгіл, жау арқасына асыла кетіп, желкесін қиып түседі, Арыстан ондай ғажап ерлік жасамай-ақ қойсын, құрығанда Шыңғысханның шешесі мені желкеден отыртқанда тұмсығын шошайта бірер мәрте үріп болса да, қоқан-лоқы көрсетсе етті.

Көкіректегі сіреу-сіреу кептелген ыза-ашуды табан астына ызғарлана шырт түкіріп тастадым. Үнге бет алдым.

...Сорпаға тыңқиып тойып алғасын сампылдап сөйлеу, әй, қиынның қиыны. Шыда, шыдама, біздің үйде қалыптасқан темір тәртіп солай. Күні бойы кім не істеп, не қойды қырындысына дейін қалдырмай алфавиттің қырық төрт әрпінің көмегімен жатар алдында суреттеп шығуы қажет. Мәселен: «Таңертең тұрғасын еңірете есінеп терезеге қарасам, дәу сары күн күлмең-күлмең ішке үңіліп, әйнекпен жоғары өрмелеп барады екен. Көз уқалай сыртқа шықтым. Бақша түкпіріндегі ағаш үйшіктің шекесіне қонақтап отырған сауысқан тынымсыз шықылықтайды. Үні тегі сүйкімсіз. Нe күй, не ән емес. Тас атып үркітіп жібердім де ышқыр көтеріп қойып, әлгі бақша түкпіріндегі он, он бес есе үлкейтілген қара торғайдың үясы ұқсас үйшік есігін ашып ішке кірдім...» Одан әрі кіммен төбелесіп, кіммен қойдым, шатым айрыла жаздап қай арықтан қарғыдым, қысқасы, күндік өмірім көркем жазу дәптерінің әдемі түскен бір жолындай көкем, мамам алдында жазылып жатуы қажет.

Әйтпесе теледидар программасын білесің бе? Кәдімгі қашан, қандай мультфильм, спектакль, концерттер көрсетілетіні сағат, минутына дейін тәптіштеліп жазылған қос бет программа. Мен де бір күнімді сол программа дәлдігінен аудармастан баяндауға міндеттімін. Яки ақыл-есі жүз процент бүтін бала түнгі сағат он шамасында телепрограммаға айналып, әке-шеше алдында су жаңа он сомдықтай шытырлап жатуы керек.

Сосын көкем, мамам: «Бұл фильм ескі», «Ойбай, он бірде «Досмұхасан» бар», «Досмұхасан?.. Соны күнде тыңдап құлақ сарсытып жүрміз ғой, одан да жапон эстрадасын көрейік»,— деп сөз алмасатындықтары сияқты көзді бақырайтып қойып, күні бойғы жақсы-жаман қылықтарымды жілік, мүшелерге бөліп сараптайды. Екеуі болымсызға бордай тозып, қит етсең қожаңдағыш қазымыр адамдар санатына қосылмағанмен бәрібір, бәрібір әр күні кешке сапасыз бозғылт қағазға басылған (бағасы бар болғаны екі-ақ тиын!) программаға айналып, майлық-сулыққа жаратылу кімнің шекесін шылқыта қойсын.

Өзің кеке, мама болмағасын көрер күн осы да.

Бүгін де кешкі астан соң әдеттегідей программаға айналдым да жарты сағаттан соң қайтадан он үш жасар сүйкімді бала қалпыма түстім. Шыңғысханмен шекіскенімді жасырғам жоқ. Таяқ жегенімді де айттым.

Екеуі бір-біріне мәнді көз тастады да төргі бөлмеге кіріп есік жапты. Мен терезені тұтқан түнге қарап есінедім. Құдай біледі, дәл қазір төргі бөлмеде көкем, мамамның қол-аяқ, бүткіл денемді «сөз» атты суық семсермен аяусыз бұтарлап жатқанына бәс тігуге бармын.

Қабырға сағат дыңылдады. Селк еттім. Мамам есікті лақтыра кәсекке жапсырып тысқа шықты. Төр үйден ілесе шыққан көкем орындыққа жайғасты да сұқ саусағымен стол бетін тықылдата бастады. Барынша маған қарамауға тырысады. Тақ-тұқ, тақ-тұқ... Тырнақтары өскен саусақтары бас сүйекті тесіп етіп, миыма тиіп жатқандай тегі шыдай алар емеспін.

Сүт пісірімнен кейін сықырлап сыртқы қақпа ашылды. Арыстан үрді. Біреулер дабырлай аулаға кірді. Іле есік ашылып, әуелі Шыңғысхан, соңынан әке-шешесі, мамам кіріп келді.

Әкесін қол созым жақыннан көруім осы болар. Бәкене бойлы, төртпақ. Қамыт аяқ. Тамырлары контур картадағы Қарақұм каналындай адырайған қолында жұмарлап қысқан быж-тыж құлақшыны бар. Биік табалдырықты аттай бере сүрініп кетіп еді, бісмілләсі аузынан қоса шықты.

Көкесі ұнады.

Шешесі кердеңдей кірді. Жеңі манағыдай түрулі. Басын арғымақ аттардай орынсыз кегжитіп шалқайта береді. Көз қиықтарында салқын сәулелер қашып жүр. «Мен келдім, ал қайтесің?» деген нығыздығын шама-шарқы келсе танытқысы бар.

Кердеңдеген кісі ұнаған жоқ.

Көкем қалбалақтап орындық ұсынды. Шыңғысханның төртпақ әкесі тұрған орнында тыпыңдағанымен, босағадан бәрібір ұзамады. Шешесі керісінше ірі-ірі адымдай көйлегі көлбеңдеп қасыма келді де, жас қыздың әбжілдігімен жүрелей қап, қышқыштай қатты саусақтарымен мұрнымнан шап берді. Қорыққанымнан бақыруға шақ қалдым. Оң қолында аяғы анадан. бір, мынадан бір тиіп Шыңғысхан ұшып жүр.

— Ий-й, айналайын, суық тиген бе өзіңе? Танауың бітіп тұр, түге. Қане, сіңбірші — Сасқанымнан: «Кһе, кһе!» деппін.

— Құда да тыныш, құдағи да тыныш, төрт көз түгел тұрғанда татуласа қойыңдар, көкетайлар! Құдайы көрші тұрып иттей қырқысқандарың қай құтырғандық? Естір құлақ, көрер көзге ұят та. Әйтпесе, айтпады демеңдер, жерге қағып қайта суырмасам атымды басқа қойыңдар. Тура пәре-пәрелерің шығады.

Сасқанымнан бақырайып мамама қарадым. Екі қолын қусыра ол маған тесіліп қарайды. Қалған көмекті көкемнен күтіп, алақтай соған бұрылдым. Көкем жар дегенде жалғыз ұлын сөзі көп, көзі көк долы әйелдің пәре-пәресін шығаратынына қанағаттанған қалыппен басын үсті-үстіне изейді. Шыңғысханның төртпақ кекесі ұмар-жұмар құлақшынды басына кептеп киіп ап, жұлдыз санап тұрғаннан жаман көзін адырайтып төбеден айырмайды.

Мамам жұмсақ, жылы алақанымен басымнан сипады. Ыстық демі бетімді шалды.

— Сөйтіңдер, татуласа салыңдар!

Көкем шылым тұтатып, аузынан көгілдір сақиналардың әлденешеуін бүп-бүтін күйі бөліп, жоғары ұшырып жіберді де, түтінге қақала-шашала:

— Өһ, еһ, менің балам ақылды. Өзіме шын тартса татуласады,— деді.

Мамам, көкем, Шыңғысханды білмеймін, оның әке-шешесі — бәр-бәрі сандық түбіндегі куәлік Қайырсын кіндігінен тарағанымды бақандай он төрт жылдан бері дәлелдеп жатса да көкем баласымын ба, жоқ па, сол күдіктің шын-өтірігін анықтауды тосып тына қалды.

Шыңғысханға қол ұсынып, көкемнің, бел баласы екенімді дәлелдедім.

Төңірек шу етті.

— Баяғыдан сөйтулерің ғой.

— Міне, ақылды жігіт!

Солай, соқыр Қиқабай, татуласуым мұң екен, кереметтің күшімен ақылдыға айналдым. Соған қарағанда адамдармен бас сап татуласа берсең, түптің түбінде кемеңгерге айналуың да мүмкін.

* * *

Қатты жәбірлендім. Арыстан үшін, Арыстанға да жәбірлендім. Төбелес-ұрыс төбет төңірегінен тараса да, Арыстан бұл аула, көше, қалада, планетада өмір сүрмейтіндей ол хақында жұмған ауыз ашылмағанына назаландым. Мені қойшы, желкеге тиген жұдырықты да, қасат қарға құдиып басымнан тік шаншылғанымды да ұмытармын. Кең де жарық мектеп, экраннан сүт тектес көгілжім жарық төгілген теледидар, «Робинзон Крузодай» қызық кітап, құрбы-құрдастар сетінеген көңілді сылап-сипап жазын жіберер-ақ.

Онсыз да өмірі үйшік, аула, көше аумағымен ғана шектелген, маңайы арыл-гүріл, жалаңаш тістерге толы Арыстан шанаға жегіліп, мойнын қарғы бау қажап қиғанын, жонына шыбыртқы шып-шып тигенін ғұмыры жадынан өшіре алар ма.

Мамама, көкеме бағыштаған қара қазандай өкпем жуыр маңда жібімес. Шыңғысхан екеумізді татуластыру үшін соншама тыраштанып жаныққандары несі? Құрығанда төбелес себебін сұраса етті. Олар — ересектер тілесе болды, біз - балалар бір-бірімізге арнап қойнымызға қара тас сап тұрсақ та құшақтаса кетуге тиіспіз. Иә, солай, жаңа ғапа үлкендердің жан тыныштығына бола Шыңғысхан екеуміз бір-бірімізді іштей жек көре тура сырттай дос екенімізді жұртқа түсіндірмек болдық, сөйттік. Кімді алдадық сонда? Өзімізді ме? Шыңғысхан бұдан былай кептерді көршілерге сата ма, Арыстанның жанын қинап шанаға жеге ме, жоқ па, тым болмаса ол туралы ләм-мим сөз қозғалсашы, «Татулас, көгершін ұрлап, ит жексе де, өкпе-бауырың езіле елжіреп ұрының, ұрғыштың, мүбәрәк қолын құшырлана қысып татулас, татулас... Жер шарындағы және көршілер арасындағы бейбітшілік жасасын! Ура-а!» Айтары да, сілтегендері де сол болды ғой.

Жанжал себебін білгілері келмесе, білмек түгіл жұмған ауыздарын ашпаса шынында да біз не, бағасы екі тиын программа не, парқы бір болғаны да. Егер мен ойлаған оймен, бастан өткерген күйініш-сүйінішіммен санасқылары келмесе, онымен тынбай алдап-сулап татуластыруға тырысса, «өзіме тартса татуласа салады» кещеге санаса расында да құным көк тиын екен.

Айтпақшы, Арыстан өзін-өзі осы неге қорғамайды? Қашанғы үстіне түсіп, шыр-пыр боп жүрмекпін? Қыл аяғы қыбырлаған құмырсқа да ұстасаң тістеп-шағып, құтылар амалын қарастырып жатады. Төбет құмырсқа қасында апан ауыз қаһарлы жануар ғой.

Кей-кейде төбеттің. тым өлездігіне күйіп отырып, оны осыншалық жүрек айныр ездікке қалай, қай жерде нендей амал-айламен үйреттік деп жат та ойланамын. Басқаның иті шанаға жекпек түгіл ауласының маңынан өтіп кетсең арс-арс жұлынып жанығады. Ал мынау...

Сол ездікке Арыстанды зорлағандай болып өз қолымыздан үйреттік қой, біз үйреттік.

...Аяғын басқан сыйлы қонақтың балағынан ала түсіп, жүз сексен сомдық кремплин костюмін бүлдіргеніне бола жамағайынымыз күшік Арыстанды ауланы айналдыра қуып жүріп, бишікпен ұзақ сабады.

..Арыстанды сексен сомға сатып ап, біз асырағалы ай да толмаған. Күндердің күнінде көп келімсек біреудің тәйтік ұлы күншуақта қалғып жатқан күшік тұмсығының дәл ұшынан шертіп қап еді, танауы тызылдап қоя берген ит аясын ба, қауып тастады. Арыстанның алдындағы аяқ қатарынан үш күн ас құйылмай қаңсып жатты.

Арыстан ақыры көктемгі күндер болмаса алыс-жұлысты қойып алды. Таласты тыйған жаман емес-ті, құлағы жырымдалып қанап жүруден ада-күде құтылды. Табағы дәмді сорпа, сүйек-саяққа дәйім лықылдап толып тұрса итке темір не керек.

Қайын, таяқ ұстаған екі аяқты пенденің айтқанына көніп, жұмсағанына жүгірсе, тұрмыс та.түзелмек екен. Таяқ пен табақ Арыстанның санасына осы қағиданы мықтап шегелеген. Сосын тіпті үруді қойды. Бадырақ көз, сен тимесең, мен тимен. Сөйтсе көршілердің де, біздің үйдің де, ең бастысы Арыстанның өз құлағы да тыныш екен.

Өстіп құдай деп көк қаншыққа қырындап жүріп жатқанда, шылқыма өмірдің шаңырағы ортасына түсті. Бағыну, құрдай жорғалаудың ылғи да аяқ толы дәмді сорпа сыйламайтынына Шыңғысхан Арыстанның көзін мықтап жеткізді. Әдеттегідей құрдай жорғалап, құйрық бұлғап, шана сүйреп еді, барған сайын шықпырта сабайтын болды. Ал шебер болсаң құйрықты оңды-солды бұлғаңдат та шықпыртып сабаудың терістігін түсіндіріп көр. Шыңғысхандар, шыңғысханшылар қайта: «Таяқ жаққасын мына ит құйрығын бұлғаңдатып тұр екен. Өйтсе тағы біраз сабап алмаса болмас»,— деп тары тарпа бас салатынында сөз жоқ.

Шыңғысхандай қол-аяқсыз домалақ, пәледен Арыстан әуелден өз басын арашалап алуына болатын. Оның жолы оңай. Қисық көз бала жаман оймен жақындай берісімен тістерін түгел жалаңаштап, аса қаһарлы раймен ырылдауы керек-тін. Яғни «Жолдас, жаман, әлде жақсы баласың ба, ол арасын оншалықты айыра алмаймын. Сөйтсе де маған тым жақындамағай. Әйтпесе, оңдырмаймым деген соң, оңдырмаймын. Одан да маған дейін бес адым қалғанда тоқтай қал да жақсылықпен айналып өт!»

Басқа-көзге сабап үйреткен «сабақ» кесірінен Арыстан өстіп жасып, қорлық-мазаққа еті өліп, үйреніп кетті делік. Бесіктен белі шықпаған Шыңғысханның төңірегіне қасқырша қарауына не жорық? Ашық аспанда үнсіз әуен болып дірілдей қалықтаған момын кептер оның ойынша қалтаға сылдырап түсер үр жана үш, бес, он, он бес, жиырма тиындық темірлер ғана. Арыстан — Шыңғысханның әлі өсіп жетілмеген қырсыққа толы жүз қырық қадақтық денесін шанаға сап сүйретуші төрт аяқты, қос құлақты хайуан.

Олай болса, төбет қызыл қан түйіршігінен, ет-сүйектен жаралған-ау, өйтсе қарғы бау мойнын қиып қиналады-ау деген ой оның басына қуаласаң кірмейді, кірмейтін шығар. Немесе ыза буып тұмсығы шошайып үрер, яки ессіз қуаныш кеудесін қамап, аула ішін кезіп орғи-орғи жүгірер, о да жаны, демі бар мынау тіршіліктің қызық-шыжығына ортаң-ау... Жо-жоқ, қисық көз бала санасындағы бұл ұғымдар әдемілеп тұрып үшкірленген қара түсті қарындашпен баттита сызылған.

Білмеймін, білмеймін...

* * *

Шыңғысханның мың құбылған мінезін мықты болсаң түсініп көр. Дұрыстап дос бола алмады. «Е, мейлі, ендеше араздасайық» деп ұрсысып көріп ем, дұрыстап жауласпады. Көнтек аузы бұртиып жүрді де қойды. Аузын бұртитса аспан айналып алдыма түсе қалмас деп алшаң басып мен жүрдім. Ол көрінсе қолымдағы шыбықты зу-зу сілтеп, тістеніп аламын. Сосын қолма-қол бетіне бақырайып қарай қаламын ба, қызық енді.

Осы бір қырсық баланың ішінде тағы не қайнап жатқанын білгім келетіні-ай десеңші!

Бір күні үйге кіріп бара жатыр ем, қол бұлғап шақырып алды. Кезекті қиястық күткен күйі күдіктене басып қасына жақындадым.

— Қасапханаға барғың келмей ме?— деді ол пальтосының сынық түймесін немқұрайды шұқылап тұрып.

— Қандай қасапхана?

— Мәссаған, қасапхананы білмейсің бе? Көкем қазір соның басында.

— Көкем?

— Немене, көкем, көкем... Көкем — мамамның күйеуі.

— Ол онда не істейді?

— Не істеуші еді, жұмыс істейді. Қайда, мен мектепке барғаннан бері қасапханада. Бұрынғы тұрған жеріміз жұмыс орнына алыс болды. Тастайын десе ақшасы, пайдасы көп дейді. Сосын амалсыз сендердің қастарыңа көшіп келгеміз. Әне — солай. Адам жұмыс істеген соң қарны ашады, қарны ашқасын тамақ керек. Сол тамақты көкеме мына мен апарып беремін.— Сөйтті де қолындағы термос, қағазға ораулы әлденелер салынған торды сыртынан мақтанышпен ұрып қойды.

Қасапхана?! Галактика, электроника, қасапхана! Қалай-қалай қиылысып сыңғырлайды, ә? Тура симфония дерсің. Жұмбақ та қызық зат! Сол жұмбақ та қызық, заттың атын естісем де өзін көрмеппін. Барсам барайыншы. Ол үшін тонымды шешін алмас. Оның үстіне Шыңғысхан екеуміздің әнеугүнгі жанжалымыз ғұмыр бойғы жанжалға ұласып кетпес. Көршілігіміз рас болса, бәрібір күндердің күнінде төс соғып, татуласуға тура келеді, Бұл сығырмен ауыз жаласпасаң да ұрсысып төбелеспей бейбіт жүрген жөн.

— Кеттік!

Көп ұзамай қаланың шығыс шетіне шықтық. Күн шайдай ашық, жылы. Үп еткен жел жоқ. Табан астындағы қар қаңтардағыдай құлақ-шеке шағып шықырламайды, бір түрлі жұмсақ. Бетіне мөлдір мұз қабыршықтар селдірей қатыпты. Әр жері тесіліп қарайған төбешік үстінде ұзақ қарғалар шоқақтап секіреді. Пысынағасын құлақшынды шешіп қолыма алдым. Арыстан қар бел ортасынан біркелкілеп кескен түп ши түбінде фотоға түсердей оң аяғын минутқа жуық көтере қатып тұрды, кенеттен пысқырып салды.

Күн едәуір көтерілген. Күнді мың миллион ұсақ бөлшектерге бөліп қабылдаған қарлы алқап жарқырап жатыр. Қурай-ши бастары қыраудан арылыпты: су тартып солғын тұр. Бейнебір көп сарбаздың қатар-қатар тұра қалып, шірене тартқан сансыз жебелері дала төсіне сауылдай құдиып қадала-қадала кеткен сияқты. Тыныштық, ұлы да қаһарлы тыныштық! Тек көз ұшындағы көкжиекті көктей асып бара жатқан тіркемелі трактордың гүрілі талып жетеді. Тыныштық, ұлы тыныштық!

Қары соқталанып қарайған соқпақ дөңнен асып, бізді ойпаттағы үлкенді-кішілі үйлерге жалғасқан қора сықпыттас ұзын қоршаудың тап желкесінен әкеп түсірді. Сол-ақ мұң екен, ұйыған тыныштық алыс көкжиектерге шегініп, төңірек жанданып сала берді. Қала, қоршау арасына шек боп тартылған электр бағаналары бірқалыпты дыңылдайды. Қой-сиырдың мөңірегені естіледі. Ара-тұра адамдардың дабырлап сөйлескен, айқайласқаны құлаққа жетіп тұр. Әлде қи ма, әйтеуір күлімсі иіс сезілгендей.

Шыңғысхан көпе-көрнеу көңілденіп жүре берді. Дөң басында кинодағы Наполеонша танауы делдие қолын қусырып қалт тұра қап, мен бұрын естімеген кісі қызығарлық ашық, айқын дауыспен:

— Әне, қасапхана! — деп саңқ етті.

Құлдыраңдап төмен беттеді. Электр бағанасы дыңылдайды, сиырлар меңірейді. Қой маңырайды.

Сүттей ұйыған тыныштық бұзылған екен..,

* * *

Қасапхана қасына жеттік.

Биік келген ағаш қоршауға маңдай тірелді. Мал жүні жабысқан жуан, жылтыр бағаналар... Әбден қиюластырып шегеленген қалың қара тақтайлар көкжиекті көлеңкелеп тұр. Қаншама қиюластырылса да қалың тақтайлар арасынан жіңішкеленіп ұзынынан ұзақ созылған жарық, саңылаулар қалыпты. Көріп тұрмын — сол саңылаулар қоңыр, қара тоқал, мүйізді егіздер мен сиырларға лықа толы. Ауыз-мұрындарынан бу атқылап, тұяқ сыртылдата қабырғаны жағалай айналып жүр. Өңкей бір жүні жылтыраған тоқ, семіз. Әсіресе, кішкене қызыл көзді нән қара бұқа ғаламат қорқынышты. Әукесі құрып етіктің қонышындай қатпар-қатпар. Тұрқы есік пен төрдей. Белі салыңқы болса, жотасы күдіс. «Бө-ө!» деп қойып, әлсін-әлі тұяқтарымен жер тарпи төңірегіне аса ызғармен шатақ іздеп қарайды. Алда-жалда ол қозғала қалса, басқалары көксауыр шортан ықтырған шабақтарша жан-жаққа бытырай шашырап жол ашады.

Екі қатар сүр үйге жалғасқан қоршау бұрышындағы темір есік сықырлай ашылып еді, іште қамалып, булығып тұрған қара көлеңке сыртқа лап беріп, кәсек бетімен бет боп қара шаршы құра қалды. Сол қара шаршыдан бөлініп, төрт-бес жігіт сыртқа шықты. Қолдарына ұстаған темір істікті ағаш таяқтары... және жарқыраған транзистор бар. Істік соңына жалғанған сым ирелеңдей электр бағанасындағы жүйеге жалғасып жатыр.

Шыңғысхан жеңімнен жұлқыды.

— Қара, әне қарашы!—Қарау үшін әуелі сол «Қара!» деген адамға қарап алу керек. Бұрылып Шыңғысханның бетіне қарадым да таңданғаннан ауыз ашып қалдым. Қиық көзі кәдімгідей үлкейе жалтылдап тұр, Бет ұшында әдемі арай бар. Өсік тырнақтарын шыдамсыздана тістелеп, қасапхана жақтан көз айырар емес. Нақ бір қаланы алуға қамданып жатқан қалың қолына тағатсыз қарап тұрған қаһан дерсің.

Ал қарадық. Қарайтындай көз жауын алған түк те жоқ. Жігіттер тістеген шылымдарын будақтатып езулерінде әрлі-берлі ырғытады. Қарқылдаса күлісті. Қара бұқаға көздерінің сұрын қадап, тореро, коррида, испандықтар жайлы бірнеше байсалды пікір айтты. Күдіс мойын, қалың қабақты біреуі — ой, мынау Шыңғысханның құлақшын жұмарлағыш көкесі ғой — таяқ ұшын бұқа жонына жанай тигізер-тигізбес сипап өте шығып еді, әлгі зіл шойын денесін бұйым құрлы көрмей ілгері ытқып, сиыр-торпақтарды бұзып-жара қоршаудың қарсы бұрышына тығылды. Артқы аяғын ауырсына сілкілейді. Көзі шатынап, көжекше дір-дір етеді. Тіпті қарауға ұят.

Бұқа циркте сальто-мортале жасағаннан жаман жігіттер көмейлеріне дейін көрсетіп ал қарқылда, күл. Іле анекдот бастап кетті.

Ерте, ерте, ертеде, ауыл үстінде аэроплан айналып жүріпті. Иттер үйшікке тығылып, ешкілер маңырап, ауыл азан-қазан. Көз тырнап ашқалы мұндай құбыжық көрмеген адамдар әлгінің неткен зат екенін айыра алмапты. Сонда бір пысық тұрып: «Жолдастар және достар, мұны молдаға көрсетейік. Ол әлемдегі жұмбақ сырлардың бәрін білуге тиіс. Молда әуелі құранды да ежіктеп оқи біледі»,— депті.

Сәлдесі басынан түсе жаздап молда да аспанға көз алартып көп қарайды. Пырылдаған .пәленің не екенін білмегесін көз алартқанмен не пайда. Молдекеңнің маңдайынан шып-шып тер шығады. «Иә... Мұның нендей жын-сайтан екенін мына миғүлаларға айта алмасам абырой айрандай төгілмек. Сәлдеде де, сақалда да қадір қалмайды. Қайткенде бірдеңе ойлап тапқан дұрыс». Ақыры молда сақалы шошаңдап тұрып; «Бұл жүз жасаған маса!»—дейді сұқ саусағымен аэропланды нұсқай.

Ел оның бұл данышпандығына тан, қап, жағаларын ұстапты. Молда сақалын уыстап: «Кһе, кһе!» дей берсе керек. Ұялудан ба, қуанудан ба, оны құдайдың бір өзі білсін.

Шыңғысханның иығынан тарттым.

— Анау таяқтары несі?

Ол бетіме қадалып ұзақ қарады. Байқайым, адам ойламас топас сұрақты қайдан тауып қабырғадан қоя қоятыныма таң қап тұр. Сәлден кейін көзінде кекесінге ұқсас жағымсыз жалтыл ойнай бастады.

— Қазір білесің. Жүр, қоршау ішіне кірейік. Арыстанды да қоса ертіп ал.

Қақпаны ашып, ішке кірдік. Жігіттердің жастауы жақындап кеп, Шыңғысханның арқасынан қақты да айқай салды.

— Кәке, көмекшіңіз келді, қарсы алыңыз!

Шыңғысхан жымың-жымың. Маған онсыз да қысық көзін қысып қойды да жаңағы жігітке:

— Аға, таяқты бере тұршы!—деді.

Таяқ қолға тигесін Шыңғысхан саусақ үшімен Арыстанды шақырды.

— Кә, кә!

Сарқыттан күр қалардай төбет арсалаңдап қасына жетіп барды. Әнеугүні ғана Шыңғысханның шыбықпен шықпыртып, көзіне көк шыбын үймелеткенін таза ұмытыпты.

— Арыстан, Арыстан, кә!— Ол таяқты төбет тұмсығына созды. Реті кеп тұрғанда не зат болса да бәлсінбей иіскеп, май ма, нан ба, анықтап қалған дұрыс. Ит пешенесіне жазылған жазмыш осылай болғасын төбет сыңси қыңсылап, дымқыл тұмсығын таяқ ұшына жақындата берді. Мәссаған, нан мен май! Тигізер-тигізбесте-ақ ащы дауыспен шаңқ етіп, тұрған орнында тырапай асты. Екі-үш мәрте аунап кетті. Ақыры ашық қақпадан атып шықты да, ұли беріп: «Осы ұлу менің қай теңім, тағы бір кесел-кесепатқа ұшырамай тұрғанда алды-артқа қарамай зытайын» деп шешсе керек, қар басқа" құла дүзді беттеп қаша жөнелді.

— Хи-хи-хи...— Жалт қарасам, Шыңғысханның шіңкіл күлкісі ит соңынан айтақ салып барады екен.

Ернімнің қанын шығара қыршып алдым. Мүмкін, шып-шып қан шығуы да ықтимал. Үнсіз шыңғыра бұрқ еткен ашу мен ызаны тас түйілген жұдырығыма жинадым да, қисық көз балаға беттеп жақындай бердім.

Апаны қара!—Шыңғысхан үні шымыр шабытпен шаңқ етті. Ерекше ынт-жынтпен алға ұмсына әлденеге құштарлықпен көз тігіп тұр.

Ұйлыққан сиыр, өгіздер айқара ашулы темір есікке —қасапхананың қара шыршы аузына қарай ауыр қозғала бастапты. Жаңағы жігіттер табыннан жырылып қашқандарды жасқай топқа қайта қуып тығып жүр.

Тек босағаға ілулі транзистор төңіректі басқа көтере саңқылдап сөйлеп тұр.

Табын алдындағы қайраулы көк сүңгі — күдіс мойын қызыл көз қара бұқа. Жеке озып, жерді оярдай тұяғын шиіре салмақпен тастайды. Шашасына қатқан сірне-сірне кесек мұз аттаған сайын суық сыртылдайды, Жүріп келе жатқан күйі қайқы қылыш тәріздес бунақ-бунақ сақиналы қарағай мүйізін қаһарлана шайқап, танау тартады. Нықтап басқан күйі анау алақандай қара шаршыны қазір мүйізге іліп лақтыра салатындай мығым тіпті. Ал қара шаршы одан әрмен талаурап, қарауыта түскен. Табын бұқа құдіретіне үнсіз табынып, соңынан шұбай ереді. Бұқа болса бұл жаһанда тірі жан өзіне қарсы кеп кеудеден итермесіне, сірә, сенімді. Мына екпінмен темір қақпа тас жабық тұрса да басып-жаншып, тапай илеп кетуге бар.

Қара бұқа мықтап қателесіпті.

Есік аузындағы биік тұғырда тұрған Шыңғысханның көкесі шабынған бұқаны тұсынан өткізе бере қабырғадағы қара нүкте — қара түймені басып еді, қақпа сарт жабылды да, мақау қара шаршы қара бұқаны оп-оңай жұта салды. Төрт құбыладан бірегей қысқан темір құшақ қара бұқаның тырпын шығармады.

Зеңгір аспан, теңгедей бұлт жоқ биік аспан ғана еш айқай-аттансыз орасан зор көкпеңбек жанарымен үнсіз үңіле төбеден төніп тұр.

Транзистор мұң көлеңкесі көшкен қоңыр сазды төгеді. Жапалақ қар астында жалаң бас көкем тартқан әуен... Әуенге қоса диктор өз дауысына өзі сүйсіне саңқылдап тұр. «Португал жұртының жер жүзіне даңқы жайылған виолончелшісі Гаспар Касадоның сіздер тыңдаған такаттосы жалт етіп көшпелі алтындай зырғып өткен жастық шағын аңсаған адамның сағынышы мен булыққан өксігін тап басып, дәл бейнелейді...»

Талай құнажынның көз құрты болған қатпар-қатпар әукелі қайран қара бұқа ажал сүйеген соңғы жанталаспен ілгері ұмтыла етпеттеп құлады...

Қоршау іші ың-жың, у-шу. Ең мықтысы, ең серісі қара бұқа кесепат халге ұшырағасын қалғандары қара шаршыға жете беріп жалт берісті.

Күлегеш жігіттер езу жимаған күйі электр таяқпен сиыр, торпақты темір қақпаға кіргізу қамымен әлі қайырғыштай қуалап жүр.

Күліп жүріп те табыт, күрексіз, күрекпен бұрқыратып топырақ, қазусыз тірі жанды жерлеуге болады екен.

Шыңғысханның көкесі келесі сиырдың жанын жаһаннамға аттандырып сан, шылым тұтатты. Сосын көзі кең ашыла бақырая қатып тұрған маған қарай мойын бұрып, аузын қайшылап бірдеңелер айтты. Мен болсам түк естімеймін, тас саңыраумын, тек қарашығыммен ғана қарсы алдымдағы дүниені еш сезімсіз түгендеймін.

— Жүр, жүрсейші. Әне, бізді ағам шақырып тұр.

Бәлем, қазір біз де көкесін танытып сиырларды шаншимыз. Өгізге шама жетпесе де тайынша-торпақтарды бар ма... Қорықпай-ақ қой, түйедей сен түгіл, түстік әкелген сайын мен де екеу-үшеуден құлатып жүрмін. О баста бақырып жылап едім. Көр де тұр, бірер күн өткесін сенің де етің үйреніп кетеді. Саған әуелі қой-ешкіні шаншытатын шығар.

Шыңғысхан самбырлай сөйлеп алдыға түсті, әкесіне қарай жол бастады.

Мен...

Мен кілт бұрылып, көкжиекті көктей асып кеткен Арыстанның бағытына қарама-қарсы жаққа жан ұшырып жүгіре жөнелдім. Түк естімеймін, дәнеңе білмеймін, әйтеуір зытып келемін. Қаңқ еткен Арыстан, қорқынышты қара шаршыдан қашып, қоршау бойлаған өгіз-торпақ, тайыншалардың қан иісін тартып өкіргендері, транзистор мен көкем виолончелінен төгілген өкініш пен өксікке толы саз — мынау көкшұңғыл аспан мен қарлы дала арасында зеңіген бар дыбыс маңайыма шоқтай жиылып шырқ үйіріледі, мұңлы зармен сыңси әндетеді, жылайды.

Аппақ дала төсін тепкілеп қанша қашсам да құлағымда тұнып тұрған бұқаның өкірген үні құтқармады, қайта ерепат күшейе түсті, жаңғырығы әлемді шарлап, қарсы тұрар жан-жануарды жер жастандыра жайылып барады. Құлынерен-қу талқан зытып келе жатқан күйі сүрініп кетіп етпетімнен түстім, дұрысында әдейі жығылдым. Әдейі жығылғаным бұқа үні мен Шыңғысханның күлкісі үстімнен сыдыра етіп кетсе деген шолақ ойдың қимылыма түсірген көлеңкесі. Етпеттей түстім де дыбыстан қашып, қасат қарды басыммен сүзіп-сүзіп, түйнек тигендей аунадым кеп, аунадым. Мейлі, ақ қарға құлақ қағанағын жарып бара жатқан азан-қазан дыбыстар тұншықсын, киімге жұққан қан дақтарын қар алып қалсын, ақтан басқаның бәрі қарға жұғып тазарайын, сөйтсін, сөйтсін...

Суық қар деміне дем қосып жатып, бұрын басқа кіріп көрмеген тосын ойдың, ұшығын ұстадым. Түнеугүні Шыңғысханды шырылдатып бекерден бекерге желкеден түйіппін. Қалықтап ұшар көгершіндердің, адал да аңқау Арыстанның жауы мен елестеткендей көрші үйдегі қисық көз бала емес, алыста, қала сыртында боп шықты. Ол — қара бұқаны, тайынша-торпақтарды табын-табынымен қырып салғыш ағаш қоршаулы, темір қақпалы қасапхана.

Шыңғысханның кекесі семьясын асырау үшін бұқа сойса, күні ертең орнын басар ізбасар тәрбиелемек оймен жас бала қолына электр таяқ ұстатады. Баласы тайыншаларды мүрдем кетіріп жатса: «Жарайсың, жігітім!» — деп қушық жауырынынан сарт-сұрт қағады. Ал Шыңғысхан, кішкене Шыңғысхан мына жіңішке электр таяқтың қара бұқадай дәуді тырапай асырғанына тегі табынулы. Енді ол электр таяқ құдіретіне қарсы тұра алмайтындарды — өгізді, сиырларды, сосын Арыстан, кептерді тірі жан деп танымайды.

Өткен жетіде теледидардан көрген «Хайуанаттар әлемі» программасында тік құлақ қасқыр бөлтіріктерін аң алуға өстіп баулыған. Көкжал бүкеңдей желіп, ін маңайында асыр сап жүрген күшіктерінің қасына келді де, арқасындағы бұйра маңдай лақты бак еткізіп күшіктердің ортасына тастады. Әлгілер әуелі қорқып қап ін түбіне тығылып еді, көкжал бұйра маңдай лақты лезде қорқыратып сап үлгі көрсетті. Одан кейін... Аш бөлтіріктер шыбын жаны шыға қоймай тыпырлаған лақтай құрдасының жас етіне тістерін кірш-кірш бойлатты.

Кенет, қар құшын жатқан күйі көзім шырадай жанып жүре берді. Шырадай жанғаны көгершінді көрші балаға саттырып, Арыстанды шанаға жеккен, өгіздерді өкіртіп-бақыртып о дүниеге жөнелткен қанды қол қарақшы табылды. Ол — қала сыртындағы қасапхана.

Пальтомды қағып-сілкіп орнымнан тұрдым да, нарттай қызыл күнге қарадым. Күнді көкжиек кертіпті.

Қысқы даладағы қасапханаға қарсыласуға жарайтын барлық тірлік иелерін жалғыз нүктеге — өз бойыма шоқтай жинадым да, қала беттеп, ілгері қадам тастадым.

Қала түнді қарсы алудың қамымен абыр-сабыр., Кешкі ызғар маңдайдан ұрып, суық сорған, екі, үш, төрт қабатты үйлер терезе атаулыға жылт-жылт шам жағып, шылым тұтатып, бой жылытумен әбігер. Адамдар онсыз да таптаурын қарды шақырлата басып, гастроном, кинотеатр, биік қақпалы аулалар арасында зыр жүгіріп әуре. Бәрі де үйді-үйге тез жетуге, есік-терезені сарт-сұрт жауып құлақшын, пальто, бәтіңке, шалбарды шешкесін жайланып отыруға асық.

Ал мен...

Біздің үйдің сәкісіне сыбдырсыз кірдім де құтыға құюлы жер майды бос бөтелкеге толтырып құйдым. Сипаланған саусақтарыма сөреде алшысынан түсіп жатқан қорап сіріңке ілінді.

Сыртқа шықтым. Сол шекеме ілінген ай жүзінен себезгілеген сәуле қасапханаға бастар жол үстіне құйылып тұр. Арыстанды ертіп сол сәуле астына сүңгіп кеттім.

Қабыршық қарды сырт-сырт сындыра тыныштыққа тыңқиып тойған қаладан ұзап барамын. Алдыны кес-кестеген манағы белес ақбозғылт кеудесін жайлап көтеріп мезет сайын зорайып барады. Ақбозғылт белестің жонын басып әрі ассам — қасапхана, қара тулы қанды қасапхана!

Арыстан соңына қарағыштай береді. Сәлден кейін соқпақ үстіне шоңқиып отыра қап жалынышпен қыңсылады. Сосын құлағын тікірейтіп: «Мені қайтесің?» деген сыңаймен маған көз тікті. Сез бар ма, ақ белестен ары асуға бұл сабаздың жүрегі дауаламай отыр. Тырапай асырғыш таяқ қорқытып тастапты. Әдемілеп тұрып теуіп ем, кереметтей қуанышпен қаңқ етті, құйрықты тік шаншып тастап қаланы беттей қашып берді. Қара төбеттің қар бетіне түскен ізі қалаға қарай қорқыныштың, ездіктің сызығын тартып бара жатыр.

Қырқа шоқтығына көтерілдім. Қасапхана маңы тым-тырыс. Көзге түрткісіз қараңғы. Тек қақпа маңдайшасында жалғыз шам өлеусірейді. Шам астында мылтықты күзетші көлеңкесін бірде ұзартып, кейде қысқартып теңселеді.

Із түспеген қарды тізеден кешіп, ағаш қоршауға жеттім де, жүрелеп отыра қап тақтайларға жермай шаштым. Айға қарап ем, маңайды ақшалап сәулеге малып, мені сырттан сатып тұр екен. Кіжіне жұдырық, бұлғадым. Пышаққа түскен қара бұқа мүйізі — бүкір ай мұны миземеді, кемиектене шалжайып жата берді. Қалтадан сіріңке суырып, бір талын қорап сыртынан тартып қап см... кеуде толы ашу, ыза, нала, көз жасым бұрқ жарылды да жалынға айналып шырпы басында толықсып тұра қалды. Кірпік күйгізе жалынға үңілдім,

Шырпы ұшында дірілдеген бармактай ғана от-жалын ішінен гүр-гүр лаулай жанып жатқан алып қасапхананы көзім анық шалды.

Әлде бармақ басындай от-жалын қарағай мүйізді қара бұқаның тамшы қаны ма екен?

Қарлы даланың тұс-тұсынан көтерілген Гаспар Касадо такаттосы барған сайын үдеп, түпсіз терең түнгі аспан астында аппақ бағанаға айнала тік шапши өрлеп барады.

* * *

— Әй, бұл кім?

...Қараңдаған күзетші тұлғасы электр шамы астын¬да қалтырай дірілдеп, біртіндеп жақындай берді.

Мен не дейін?

Үн жоқ.

II БӨЛІМ

Арада үш жыл өтті.

Бауырым езіліп тұрғаны шамалы. Аспан атам заманнан көкпеңбек. Тәуір-тәуір кітапта солай деп тасқа басылған. Түрлі түсті телевизор, кинофильмдердің, де аспаны көк. Аспан болсын, айран болсын, бірде ақ, бірде кек құйқылжығаны қайбір жақсы дейсің.

Ақ аспанның күні де аппақ. Құм іші күйген котлет пен жуаның ашқылтым иісіне — асхана иісіне тұнып тұр. Дәуде болса аптап қақтаған жемтік пен күйіп кеткен шөптің иісі. Таз төбелер — құм төбелер бір-бірінің иығына қол салып, мойындарын ішке алған соқыр адамдардай сағымы сабылған алыс көкжиекке қарай жыбыр-жыбыр аяңдап тізіліп кетіп бара жатыр. Қыл аяғы құм-құм арасын қуалап кеп, кертеш маңдай қызыл жартастардың қойнына сып беріп, жоқ болған бұраң бел жалпақ өзеннің түсі де ақшыл сары. Жағадан төніп, айдынға мөлиіп қараған жартастар, шортан жонды жоталар, ақ түп, аппақ, боп қызған аспанды кеуделеп міне алмай, көкжиекті жағалап, бас сауғалаған қант түстес бұлттар...

Ақ аспан...

Сары өзен...

Сабылған сағым..

Өлке басқа бояуға тас сараң.

Құй ұнат, құй ұнатпа бәрібір бәрібір бояуға сараң бұл аймақ бақандай қырық көген көз — отыз тоғыз құрылысшы студент пен менің ала жаз бойы. жамбас сарғайтып жатып жұмыс істейтін мекеніміз екені тағы рас.

Құмды өлке маған шыжыған күн астында қыздырынып жатқан алпыс жасар кемпірдей көрініп кетті...

— Ей, қалпақсыз қалған жігіт!

Ту сыртымнан шыққан тасыр дауыс жауырынымнан салып қалды. Селк еттім. Селк еткенім — біріншіден, дауыс иесі қыз еді. Екіншіден, он жеті жас ғұмырымда мені «жігіт» деп ешкім де шақырып көрмеп еді. Сез жоқ, мына үн мана таңертең қалада автобусқа мінген бетте аса тықыршып, іштей қобалжып күткен дауыстың нәзік те, ашық үн осы сағатта А. Қайырсынов есігін ашып, табалдырығын аттағалы тұрған жаңа да бейтаныс өмірдің — құрылыс отрядындағы өмірдің — мені шақырған бұйрықты үні еді.

Кілт бұрылсам... төбе етегінде қара шашын қос иығына шашып жіберген жіптіктей қыз ал қызыл еріндерінің арасынан тісін тізілтіп күле қарап тұр. Ыстық ауа ағынының етінде тынымсыз дірілдеп, біресе бұлдырай алыстап, біресе қайта жақындап тұр. Құдай ақы, бұрын кездестірген таныс жан! Бұл қызды тап осы арада ұнатып қалғанымды сезе қойдым. Біреу алда-жалда ұнаса болды, мұны бұрын бір жерде кездестірген болуым керек деп ойлай бастайтын қызық қасиетім бар. Жалпы, кейінгі кезде қара шашты қыздарды көрсем бітті, бір жерден міндетті түрде көргемін деп өз-өзімді сендіре бастайтын жаман әдет жабысыпты бойыма.

Қыз оң қолын бұлғап, ауаға шеңбер сызды.

— Бері кел!

Түйетайлы құм беткеймен сырғып, етекке түстім.

Оң көзін сәл сығырайтып, бас-аяғымды шолып өтті. Мейлі, мұнысын сыпайылық салты деп санаса маған десе мың жерден сығырайтып қарасын. Орташа бой, ақ құба, жұмсақ қара шаш — А. Қайырсыновтың бары да, жоғы да осы.

Ай қарап тұрайын ба, мен де қаймықпай қыз тұлғасын тінтідім. Егесіп тінтідім. Бар ғой, кейбір қыздың он метр алыстаса әжептәуірге, ал жиырма метрге кетсе әжептәуірден әдеміге айналатын сиқыры бар. Құм төбеден жіптіктей көрінген бойжеткенім дәл қасына келгенде кәдімгі бүйрек бет, тобылғы торы қызға айналды. Тісі мен ерні әдемі. Оны езі де жақсы білсе керек, ретін тауып себепті-себепсіз күліп, құрығанда жымиып қалуға тырысады. Қысқасы, бар әлемді ерні арқылы сезінетін қыз, тәрізі. Етімен ет джинс шалбар езін қыздан гөрі шалдуар бозбалаға қосқандай. Шолақ жең жұқа кофтасының кеудесіне көлденең түскен кек жолақтар төс тұсында екі мәрте мықтап бір толқып өткен. «Ф» әрпі құсап, бүйірін таянып тұр. Тәлтиген тұрысы өз мүмкіндігін кемінде бір жарым есе асыра бағалайтын қыз дейді. Мұндай қыздарды керген бетте әлде түстік, әлде батыс-шығыс, мүмкін аспан, әйтеуір құлағыңа шырылдаған құс үні келеді де тұрады.

Сосын «Ф» қолма-қол «Р»-ға айналып, қыз сумкасынан ток, бүйірлі шағын құмыраны суырды. Ұсынып жатып:

— Маса шақса жағарсың,— деді де «Ф» қалпына қайта көшіп, ту сыртымнан скафандр киген космонавты көріп тұрғаннан қатты басымнан аса қарап:— Атың кім? - деді,

«Джон Стаффорд»,— дей жаздап барып зордың күшімен:

— Асан,— дедім.

— Асан, Қасен, Сәрсен... Фи, қандай ұқсас. Менің атым Жамал. Солай. Қанша жастасың?

—Он жеті...

— Класың қанша?

— Онға кештім.

— Жаман оқығасың да. Әйтпесе биыл бітіруің керек еді ғой.

— Ауырып қалдым...

Қасапхана тарихынан кейін ауырып, класымнан қалып қойғаным рас еді. Бірақ немен ауырғанымды әлі күнге дейін(өзім де білмеймін. Дәрігерлер әрі қарап, бері қарап, бас шайқап: «Акселарация... Ерте есею... Бір төтенше оқиға қатты эсер етіп, нерв жүйесі жұқарғам»,— деген ақылды сөздер айтысты. Ақыры оқуды бір жыл қоя тұрсын, емделсін дегем шешімге келеді. Содан көктемде салғаннан салып, Кавказдағы балалар санаторийінен бір-ақ, шыққанмын.

—... Мен де бесеу, бесеу, бесеу және екеу...— Он қолының саусақтарын үш рет ашып-жұмып, соңында екеуін шошайтты.

— Сонда... сен де «тәрбиесі қиын»...— абырой болғанда дер кезінде аузымды жиып үлгірдім,— сен де оқушымысың?— Бұл сұрақты аузыма салған кіл саудыраған студенттердің арасынан езіне сай серік іздеген оқушының жалғыздығы менің жалғыздығым еді.

Күлді. Сол мұң, табан астында кем дегенде бір жарым есе әдеміленін кетті.

— Мен мединституттамын. Екінші курсқа көштім. Осы құрылыс отрядына бөлді. Жаз бойы сендерді емдеймін. Отряд дәрігері дегенді естуің бар ма? Ал мектепті он алты жаста бітіргемін. Солай, Асан. Көріскенше, чао!

Кілт бұрылып, кедісінің бұдыры қылта тұсында әлсін-әлі ағараңдап жүгіре жөнелді. Самал жел тараған шашы мың-мың күн сәулесін сапырады. Оң жамбасындағы қалтаға жабысқан қол басындай қызыл жолбарыс, қыз алға қадам тастаған сайын қарғып-қарғып кетеді.

Құм үстіне шоңқиып отыра кеттім. Оң жамбасында қызыл жолбарыс қарғып жүрген қыз туралы барынша ойламауға тырысып бақтым. Әйтсе де: «Құрылыс отрядынан бұзылып қайтпасам игі»,— деп күбірледім, қызыл жолбарыс қонған шалбардың жуық арада тоза қоймасын ойлап отырып.—«Оң жамбастағы жолбарыс секіруін қоймаса, көр де тұр, оңбай бұзыламын». Етпеттеп жата қалып, құм бетіне осы сөздерді иректеп жазғым келді. Оған Қапшағайдың қалың құмы жетер ме.

— Жігіт, басыңды көтер!

Қарсы алдымда тұрған адам әбден күйген қызыл кірпіштерден қаланыпты. Екі иығына екі кісі мінгендей. Есік кеуде. Көстиген ұзын иек. Балтырлары бір тұтам, әрі қисық. Қысқасы, денесінің бар болт, гайкалары мықтап бұралып, берік бекітілген кентаврдың нақ өзі.

Сонымен көзілдірік киген кентавр саусақ үшімен мені өзіне шақырды. Көзілдірігінің әйнегі керемет қалың. Үлкен, қозғалмайтын қарашықтары адамға кемі Тынық мұхитының түбінен қарап тұрғандай эсер қалдырады.

Онда да адам емес, үп-үлкен камбала қарап тұрған секілді.

Созалаңдап тұра бергенімде, ыстықтан болар, құлағым шыңылдап, басым айналды. Көз алдымнан қамаған қара тұман сейілгенде барып, көзілдірікті кентаврдың таңертең танысқан отряд командирі екенін пайымдадым. Теңселе басып, қасына бардым. Командирдің төңірегіне менен басқа тағы үш жігіт жиналыпты.

— Қазір түс. Төртеуіңе тапсырма — қас қарайғанша әнеу тақтайлардан әжетхана соғып бітіріңдер,— деп сұқ саусағымен шайыры сыртына шып-шып шыққан аппақ тақтайларды нұсқады.— Шұңқыры қазулы. Балға, ара, шеге, схеманы менен алыңдар. Іске сәт!—Командир радиолам таңертең соңғы хабар оқыған диктордай еш қатесіз нақпа-нақ сөйледі.

Үшеудің қырғыз қалпақ, жұмыртқа иек, қысық көзі шар етті.

— Әжетхана қайда қашар? Әуелі жатар орынды жайламаймыз ба?

Бес-алты қызыл вагонға беттей берген кентавр кілт бұрылып еді, күн сәулесі көзілдірігін сызып етті.

— Әшір!—деді қырғыз қалпақты көзілдірігімен жеп.— Әшір, сенің зат алмасу процесінен хабарың бар ма? Хабарың жоқ болса анау қыз-жігіттердің соңынан сал да, біліп кел.

Шынымен топ жігіт құм есіп, тоқал төбені айналып бара жатыр екен. Өздері зат алмасу процесін білетіндеріме ұялатын секілді, тым тұқшиыңқы. Жамал мен аспаз Алтын қарсы жотаны маңдайға алыпты. Қос жаққа қарамайды. Сөз бар ма, таңертеңнен бергі төрт-бес сағаттық, сүрен жүріс ішкен-жегендерін ауыз-мұрыннан шығарып, сансыратып тастаған.

Командир бізге көзіне ілген Тынық мұхитының терең, түбінен қадала қарап тұрды да, бұйрықты ұқпай қалды деп ойлады ма, оңнан бір, солдан бір шығып, әйда салдыр-гүлдір сөйлесін кеп.

— Жігіттер, алғашқы күннен бастап темірдей тәртіп керек. Екеуің үшін,— Әшір мен найзадай тік, елтірі шашты шүңейт көз қара торы жігіт қозғалақтасып қалды,— құрылыс отряды жаңалық болмас. Ал мына жігіт,— енді қалың қара қасты, ұзын бойлы, еңкіштеу бозғылт жігіт қозғалақтады, бізге алғаш келіп отыр. Араларыңда тәрбиесі қиын бала бар. Оған үлгі көрсету керек. Көзілдірігінің сабағын түзеп, бойы өзімен шамалас «тәрбиесі қиын балаға»—маған шекелеп қарады. Сосын найза жігітке бұрылды.— Иса, сен осы үштікке бригадирсің. Еті сенікі, сүйегі менікі.

Нық басып, вагонға қарай қарыштады.

Иса миығынан күліп тұр. Қырғыз қалпақтың аузына құм құйылыпты. Командирдің мойын бұрғызбайтын дәлме-дәл нұсқаулары әпігін басып, тауын шағып тастаса керек. Жалпы, бір атуын атып салса да, соған үш күн бармағын шайнап өкініп жүретін жігіт сияқты. Ал еңкіш жігіт одан әрмен имие түсіпті. Бір көргеннен жүзінде қызға ұқсас бір нәзік өң бар екенін байқап қап ем. Қазір тіптен боп-боз.

Иса екеуміз жүз метрлік жүгіру жолы секілді оқтай түзу тақтайларды өлшеп кесіп, сосын жерге қатарлай сұлатып салып, көлденең рейкілер қадап, сартылдатып шегелей бастадық. Қырғыз қалпақ — Әшір мен нәзік өңді жігіт — Бақтияр алдын ала қазылып қойған шұңқыр түбін көр-қоқыс, топырақ, ұсақ тастардан тазалап әуре. Вагон жақтан қарш-құрш ұрылған балта мен сартылдап соғылған балға үні, ыдыс-аяқ салдыры тынбай жетіп тұр. Қалған қыз-жігіттер жатар орын қамдап, төсектік сәкілерді шегелеп, жанталасып жүр.

Сүт пісірімнен соң ыссылаған Иса жейдесін сыпырып тастап еді, мен еріксіз ауыз ашып қалдым... Иық, білек, қар еттері, қарын, кеуде тұсы шақпақ-шақпақ, бұжыр-бұжыр. Белі қылдырықтай. Қайда, қай уақта күнге күйгенін кім білсін, қайыстай жылтыр қара. Қаладағы зоопарктен құнтиған қаршыға — бұл жігіт бұдан басқа түк те емес. Шашы елтірідей бұйра, қап-қара. Қаралығы соншалық, шаш арасы мәңгі арылмас қара мор түтінге тұнып тұр. Алда-жалда мұндай мордың арасында қалсаң екеуінің біреуі — яки оң-солыңды білмей адасып, қоңыз теріп кетесің, яки қақалып-шашалып тұншығып, құтқар да құтқарға саласың. Қимылы әбжіл, қунақы. Қолына түскен шеге, балғаны бір сілтегеннен қалмай тақтайға сүңгіп кетіп жатыр. Үш-төрт құлаш тақтайыңды бұйым құрлы көрмей асықтайын атады. Адамға көп қарамайды, бір қараса, онысы — кемі бір жүз сом. Жарлауыт қабағының астынан көз емес, қара қабылан арғы-бергіңді қазып, қадала қалады.

Біреу ту сыртыңнан қабылан көзбен қарап жүрсе Ісің тегі мандымайды екен. Намысқа салып, тақтайды аткөпір кесіп тастамақ едім, ара қисық кетті. Сосын-ақ қабылан көздің иесіне деген бір ыза тұтанды кеудемде. Бой жаздым да, маңдай терді сыпырып тастап, мен де Исаға: «Келсең кел, көріп алдық қане»,— деген қоқаң-лоқыны жазып алған ала көзбен қарадым. Осы сәтте мен де оған қабылан көзбен қараған шығармын деп ойладым. Бірақ Исаға мен қабылан емес, әшейін тоқал мүйіз жас текешік көзбен қарасам керек, жайлап жымиды. Еріксіз көзімді көзінен тайдырдым. Тентек текешікті қабыланның мысы басты»

— Қаладан келіп пе едің?

Бас изедім.

— Жасын қаншада?

Бұл жолы бас иземедім. Сұрағының түрін. Жас сұрап, қыр соңнан қалмай тақымдайтын жаннан жек көрер пендем жоқ. Жалпы, бесінші кластан бері біреу жас сұраса жиырыла қалатын кәрі қыздың мінезі секілді әдет таптым. Жаста тұрған не бар? Жетпесе өз қалтасынан қосып бере ме? Жақсы адамдар қанша берсе сонша жастамыз. Мәселен, қойға қанша жастасың десе маңырар ма еді? Ақымақ қой ғана маңырар еді.

...Кеш. Бүкіл отряд қызылды-жасыл вагондар күргейлеп қоршаған шағын алаңды қырық адамдық оқтай түзу саппен қақ екіге бөліп, командир мен комиссардың аузына қарап тұрды. Кентавр ұзақ сөйледі. Ұзақ әңгімені көп тыңдай алмайтын жыным бар, сөзі бірде құлағыма жетсе, бірде жетпейді. Батысты ала көлбеген қыраттың қыр желкесіне қонжиып үлгірген күннің қия түскен әлсіз сәулесімен шарпысып, суық сәуле шашқан көзілдірігіне бойлай қарадым да тұрдым. Кентавр қазір өте сесті .Әлде сән салтанатының сондай сиқыры бар ма, әйтеуір талай талтайған аяқтар жиылып, талай жон арқалар түзеліп, сіресе қалыпты. Кентавр шаңқылдап көтерілген тұстарда тіпті тітіреп кете жаздап тұрдық.

...Иса Шорманов, Әшір... Бақтияр... Асан Қайырсыновтардың тапсырманы сапалы да тындырымды, әрі қысқа мерзімде орындап шыққаны үшін алғыс жариялаймын!

Айтпа, кентавр төртеумізді мақтамен бауыздады. Сасқанымнан тіпті тынысым тоқтап қала жаздады. «Сапалы да тындырымды әрі қысқа мерзімде орындалған тапсырманың» төркінін мына халайық бес саусағындай біліп тұр. «Қойды баға білмеген қуып жүріп өлтіреді, қуып жүріп өлтіреді...» Былтыр жазда жайлауға барғанда нағашы атам маған өстіп ұрсып еді.

Күбір-сыбыр, мырс-мырс күлкі. Әшір мәз. Иса түк болмағандай тым салғырт. Ақ құба Бақтияр сол ақ құба күйі ұйықтап тұр. Мен қос құлағымды едірейтіп, тенор, бемажор, баритон күлкінің арасынан бір ғана дыбыс толқынын жанталаса ауладым. Ол — Жамалдың күлкісі. Жоқ! Қыз тұқымы күлмепті. Екі иығымнан ауыр жүк түсті.

Іле екі қызды көзіммен шарлап іздей бастадым. Жап-жайпақ сары бет... Аспаз қыз — Алтын! Бигуди түтелеген сары шашы күнбағыстың шашақтарынан аумай дөңгелек жүзін дөп-дөңгелек боп көмкеріп тұр. Әбден кемеліне келіп пісіп тұрған күнбағыс бет... Мұндай көл-көсір беттер жиі күлмеуге тиіс. Күлсе бітті, тау теңселіп, мұхит шайқалып, жер сілкінбек. Әлемнің кеңдігін, жер шарынан бәрімізге де орын табылатындығын осы әлпеттес жомарт беттер дәлелдемек.

Бір қырын тұрған Жамалдың жүзін көре алмадым, Көзім тек джинс шалбарға түсті. Оң қалтаға жабысқан қызыл жолбарыс қарғымай да, секірмей де сұлқ тұр, Сұмдық сұлу жолбарыс. Көзімді жолбарыстан жоғары көтердім. Жетілмеген мықын, жіңішке бел, аспанды атып тұрған тең бүйірлі үш бұрыш тес, толқын-толқын қара шаш, сүйір иек, қызғылт ерін, әлемді әр минутта сезінуге даяр тұратын толық, ерін, дірілдеген ерін...

Не ойлап тұрмын, құдай-ау!

Жанарымды үші сәл-пәл кертіліп келген мұрнынан жоғары жылжыта бердім де, селк ете түстім. Қолын қалтасынан суырмаған күйі бар салмағын сол аяғына сала салғырт тұрған Исаға Жамал қадала қапты. Табанда қаным қарайды. «Е-ей, осы тұрысында бұл қыз не ақылды нәрсе ойлады дейсің,— дедім ішімнен.— Найзадай тұлға, елтірі шаш, шүңірек аш көз... сол ғой, сол».

Ал ол өтірік не?

Күйіп кетіп, табан астына шырт түкірдім.

Көз салып тұрған қызың басқа біреуге өліп-өшіп қарай қалса, одан асқан қорлық бар ма, сірә?

...Келер күні қауіпсіздік техникасынан сабақ өтті. Түске таман аудандық штабтан өкілдер келді де, отрядтың жалпы жиналысын ашып, штаб құрамын, бригадирлер тағайындады. Бригадирдің ішінде Иса да бар — әй, өзі бір ақжолтай жігіт екен де. Ал тұйықтау жүретін Бақтияр аяқ астынан отряд комсомол ұйымының секретарына сайланды. Университетте степендиат болса керек.

...Ой, алла-ай, жер сілкінді.

Жамбасымдағы сәкі сықырлап, зар жылады. «Қайда жатырмын? Сәкі неге бебеу қақты? Жағамды жырта ма мынау өзі?» деген оқыс сұрақтар көзін жаңа ғана жыртитып ашқан сананы дойырдың астына алып дүреледі дейсің.

Жер қайтара сілкінгенде бұлғақтаған басым мойнымнан сабақтайын үзіліп, айдалада қала жаздады. Ақыры амал не, әуелгі сілкіністен соң, алды-артына қарамай қойнымнан қашып шықса да, көп ұзамай аяқ ұшынан дыбыссыз басып, қайырылып кеп көрпе шетін көтерген салба шаш ұйқының кеудесіне кірпіктерімді тірей қойып, тәк-тәктап, көз ашып ем... зәрем зәр түбіне кетіп, шыңыраулатып шыңғыруға шақ қалдым. Вагон ішіндегі көлеңке мен таңғы бозамық сәуленің мың сүзісіп қарпысқан майданынан суырылып, жын ба, пері ме, белгісіз біреу төбемнен төніп, көзімен әншейін ішіп-жеп тұр Жүз жасырмақ, болып, көрпе шетін қарманып едім, әлгі құбыжық дәңгірлеп қоя берді.

— Т-а-ң а-т-т-ы! С-а-п-қ-а т-ұ-р-а-м-ы-з!

Ой, алла-ай, көзілдірік астынан үңілген үлкен көз, жайын ауыз жаңағы құбыжық кәдімгі командир екен.

Келер минутта кентаврдың жүзі оң көзімнің көкжиегіне қарай аунап, жоғалып кетті.

Тайдай тулаған жүрегімді тоқтата алмай әл кетіп, мүсіншінің көңілі толмай қолын қол, бұтын бұт бұзып, қоқыс салатын жәшікке лақтыра салған гипс бөлшектердей төсек үстінде шашылып жатырмын. Тек жатпай, командирді жерден алып, жерге саламын. Күніге бүйтіп оята берсе ала жаздай шошымалы ауруға айналамыз. Құрығанда көзілдірігін алса етті. Құлқын сәріден қылқылдап, түсінен шошыған ба? Құлқын сәріден, құлқын сәрі, сәрі...

— Сағат алты. Асан, тұр енді!— Әшірдің даусы. Әкем-ау, құлқын сәріміз таңғы алты екен, Айт, айтпа, кентавр нағыз командир! Бізден кемінен алғанда жарты сағат бұрын тұрды, киінді, жуынды, сүртімді... Кеше ғой бәрімізден кеш жатты. Жаңа қоныс, жана таныстық сәтімен сатып алынған жаңа көйлектің қызығындай бәрімізді көпке дейін алақыздырып, кірпік ілдірмеген. Штаб — вагонда командир мен комиссар әлденені жазып-сызып, көп отырды. Сосын комсорг Бақтиярды шақырып алып, қабырға газеті жайлы едәуір әңгімелескен. Ақыр соңында асхана жақта аспаз Алтынмен әлденеге келісе алмай керілдесіп жатты. Оның өзі түнгі сағат бір шамасында...

Төсектен атып тұрдым. Алагеуім сәуленің вагон терезесінен ішке созған ақ білегі түн құшағынан ақ тақтайлы сәкілерді ажыратып ала бастапты. Көлеңке атаулы сүтке тиген ұры мысық тәрізді ортадағы стол, орындықтардың астын паналап, бастарын ішке тыға шөгіп-шөгіп жатыр. Басқа сәкілер жиналып, бір-бір жастық жұмыртқа басып отырған тауықтай төсек үстіне қонжия-қонжия қалыпты. Жолай шегедегі орамалды мойынға іле салып, сыртқа жүгірдім.

Көкжиек — қылпылдай дірілдеген көк қанжар, ұзыннан-ұзақ сұлаған түп-түзу көк қанжар күнді тура алқымнан орып, қорқыратып тастапты. Қанға бөгіп, қызылға белшесінен батып жатса да, жансебілдік жасап, үздіксіз ұлғая біртіндеп көтеріліп келеді. Қара жердің киттері — жұмыр жон жоталар мен таз төбешіктерге пышақ жүзі жұқа алтын жұғыпты. Мойындарыңа орамал асқан белуардан жалаңаш жігіттердің лып-лып алған өкшелері күн бетіне әлсін-әлі уыстап, алтын шаң шашады. Әуелетіп ой айтқым келді. Әйтпесе вагон баспалдағына отыра қалып, сурет салса... Тамаша сурет шығар еді.

— Он минуттан кейін сапқа тұрыңдар!

Командирдің қатқыл бұйрығы жаңағы әсердің быт-шытын шығарды. Түнгі сыздың салқын алақаны сипаған құмды кешіп, қолжуғыш басындағы жігіттерге қосылдым.

...Кеше кешке қазылып, жиегіне ақ асбест кірпіш қаланған түзу сызыққа үшкір, жалпақ, үйрек тұмсық, бақа бас, қызыл қоңыр, қара бәтіңкелердің тұмсығын малып тұрған сапты командир шолып етіп:

— Амансыңдар ма, жігіттер!— деді төрт көзіміз түгел тұрса да, аман екенімізге сенбегендей.

Сәлем әрі-сәрі шықты. Біреу желкесін қытыр-қытыр қасыды. Екіншісі құлағымның дәл түбінен еңіретіп тұрып есінеді. Жалт қарасам, арандай ашылған аузымен ауа аулап тұрған Әшір. Есінегені өз алдына, қос сызық — жыртима көзін ойнаңдатып қысып қояды.

...Отряд жалауы көтерілсін! Жалау көтеру құрметін отряд мүшесі Асан Қайырсыновқа жүктеймін!

Бар салмақты он, аяғыма түсіріп, екі қолды қалтаға терең сүңгіте, барынша тәуелсіз кейіпте тәлтиіңкіреп тұрғамын. Мұндай позадағы адамды кім-кімнің болсын бүйірден нұқып жібергісі келіп, қолы қышып тұратынын білсем де ыздиыңқырап тұрмын. Өйткені, ұйқы қанбаған, өйткені, кешегі жұмыс қол-аяқты қозғалтпай салдыратып тастаған, өйткені, командирдің жаңағы даңғыр-даңғырына зығырданым қайнап тұрған. Өзіне анау айтқандай құлақ салып тұрмасам да керек, себебі, қасапхана өртене жаздаған ақпан айынан кейінгі көп талқылау, жиналыс, қатқыл үн естісем болды, жүректі кілкітіп, айнытатын тамаша жағдайға жеткізген. Мамам, мектептегі педсовет, көршілердің күңкіл сөзі....

Е, ойлап, отырсам, ол күндерді сыртылдап соққан сағат, минуттар емес, ыбыр-жыбыр күңкіл сөздер, қатал да қасаң, ара-тұра жан ашыр, әйтеуір сөздер тізбегі құрапты ғой.

— Ұйықтап тұрмысың, шық саптан!

Сонда барып, иекті кекжите көзді ежірейтіп, санап басып, саптан шықтым. Соңыма бұрылып қарағаным жоқ. Бәрібір пәлен пар көз — бірі ашықтан-ашық күліп, екіншісі мүсіркеп — жанды шабақтайтыны да осы құрып қалғыр мүсіркеу, ал үшіншісі сынай қарап тұрғанын ту сыртыммен сезіп келемін. Кей-кейде бастағы мида алдың түгіл, ту сыртыңдағыны айнытпай фотоға түсі» ретін осындай көргіш дүрбі пайда бола қалатын несі екен?

«Сезгішсің, сезгішке айналдың, қандай сезгіш баласың...» Әр клеткама дейін құрыстаған қырыс мінезді сырт көзге сыр етіп шашпайын деген ниетпен осы сөздерді ащы ішектей соза ыңылдап, қалқаларым келгенше нық басуға тырысып, жалау жаққа беттедім. Таз тарана қалса қырсыққанда тарақ сынады, табан астындағы құм салмағыма шыдамай ойылып кетіп, тепе-теңдіктен айрылып, суға кетіп бара жатқан адамдай екі қолым орашолақ ербеңдеді де қалды. Әупіріммен сырыққа жетіп, ебі қашып дірілдей қалған саусақтарыммен жалау жібін шаужайлап өзіме тарттым. Дым бүркіп, илектенген жалау әдепкіде жалқау келіншек судан суырған шәлідей созалаңдап көтерілсе де, сырық ұшына жете бере желп етіп дүр оянып, қанат қаққан көгершінге ұқсап, аспан-жер арасында оңды-солды ызғыған ауамен аймаласа жалт-жұлт құлпырып, желбіреп берді.

— Ура!

— Ур-рра!

«А-а-аа»-ның жаңғырықтары құм белдеуден жеңіл ырғып өтіп, алыс-алысқа ұзап кетіп жатты. Кіл ересек жігіттердің арасында балалық пен шалалықты білдірмеу үшін кеше қаладан шыға салысымен іштей мың қайтара жаттаған жүріп-тұру ережелерін табан астында тас ұмыттым да, шатым айрылғанша қос аяқтап секірдім-ай кеп! Ауызды ауаға армансыз толтырып, айқайды салдым дейсің. Бүткіл саптың алдында бананға тойып алған орангутангше ойнақтап орғу он жеті жастағы бозбала басыма жараспайтын қылық екенін тас ұмытыппын. Себеп? Себеп сол — кеудемді кешеден бері кеміктеп кемірген қай-жайдағы күдіктер мен жаққа ортаны жатсыну таңғы сағат алты жарымда желбір жалау артында, таза-тақыр сейілмесе де, шеті сетіней бастапты. Ол күдік — институт, университеттің кеп қабатты корпустарынан дүниенің төбесінен қараған — еһ, көркем-сурет училищесіне түсетін күн қашан туар екен, иә, төбесінен қараған студент қыз-жігіттер «тәрбиесі қиын». А. Қайырсыновқа осқырынып қарамас па, арпа ішіндегі бір бидайдың, яғни көп студенттің арасындағы жалғыз оқушының бейшара халін кешіп, айдалада қалып, қоңыз теріп кетпесем игі деген ұры күдік-тін. Онда да қайбір шекесі шеруен атып, оңып тұрған оқушы дейсің, «тәрбиесі қиын» оқушы... Сап неменеге уралап тұр, оны қайдан білейін, оған ой жүгірткен де жоқпын, әйтеуір өз басым мына бүтіні де, түтіні де ішінде Исаға, шам-көз, әйтсе де ақ көңіл, кек, зіл сақтамайтын Әшірге, «мединституттың екінші курс студенті және құрылыс отрядінің дәрігері болып табылатын» Жамалға, сырт көзге қатал да қасаң, бірақ әділ — әділ ме?— командирдің урасына урамды, қиқуына қиқу қосып, бір табан болса да жақындай түскеніме қуанып айқай-сүрен салдым.

— Құрылысшы студенттер! Жолдастар!— Командирдің шаңқылдаған үні жамыраған берекесіз көп айқайдың жағынам тартып-тартып жіберді.—Достар! Іске кірісейік! - Сәл-пәл тоқталып қалды. Соған қарағанда тап қазір қандай іске кірісу керек екендігін өзі де білмей қалды, білем.

Саптан сүйреп шыққан бұйрық сапқа қайта қосар деген үміттің жетегінде мен тұрмын. Бұйрық атаулыға ытырына қарайтын басым бұл жолы сол бұйрықтардың дегеніне кәдімгідей мойынсұнып, бір түрлі көне қалғым келіп, елпілдеп қалғандаймын. Бұйрық, әмір ылғи да жәбір жасамақ — осыған дейінгі ұғымым осындай-тын. Сөйтсе оның өзі де түрлі-түрлі екен. Тәрбиесі қиын жас өспірім ретінде құрылыс отрядінің тізіміне тіркеп жіберетін бұйрық бар да, алғыс жариялайтын бұйрық бар болып шықты. Әзірде ғана жалауды, құрылыс отрядінің намысы мен арының өлшемі — қызыл жалауды сырық басына көтерсем ол да бұйрықтың күш, кереметі. Бірақ, бірақ бұл бұйрық мамамның: «Кәне, күнделігіңді көрсет», «Шыңғысханмен татулас деген соң татулас!», «Кинодан шыққаннан кейін барған ізіңмен кері қайт!»— деген дікілінен мүлдем өзгеше, басқаша бұйрықтар, құлаққа тиген бетте орындағым келіп құлшынып тұратын қызық бұйрықтар...

Кеудемді қуаныш керіп, сырық төңірегінде арлы-берлі сандалып жүре берсем керек, абырой болғанда рақмет жауғыр біреу етегімнен тартып, сап қатарына сүңгітіп жіберді.

...— Солай...— Командир кідірді. Әп деген алғашқы күннен іскер де талап қойғыш басшы болуды ойлап тұрғанда көрсетіп қалған жаңағы айбаты өзін де сескентіп тастаса керек, бұл жолғы үні баяу.— Кеше түнде командир, комиссар және прораб болып салынып жатқан ГЭС басшыларымен тілдесіп келдік. Көріп тұрсыздар, олар бізді құшақ жайып дегендей қуанышпен қарсы алып отыр. Алаңсыз енбек етуге жағдай бар. Алда да көмекті аямайды .Біз оған еңбекпен жауап береміз. Беруге тиіспіз, былайша айтқанда. Отряд екіге бөлінеді. Өзен үстінен болашақта автомобиль көпірі салынады. Төрт адам сол көпір тіреуі түсетін жартасты жарып, алаң әзірлейді. Жұмыс қиын. Кәдімгі көк таспен алысасыңдар, жолдастар! Сондықтан тіреуге өздерін жақсы жағынан көрсетіп үлгірген жолдастарды бөлдік. Олар — кеше кешке алғыс жарияланған жігіттер. Бригадирі — Иса Шорманов. Ал отрядтің негізгі бөлегі ГЭС құрылысшыларына арнап үй салады...

Командирдің одан арғы сөздерін естімедім. «Өздерін жақсы жағынан көрсетіп үлгірген жолдастар!» Ол — Иса, ол — Әшір, ол — Бақтияр, ол — А. Қайырсынов! Мұндай да жылы-жылы, жұмыр сөздерді еститін жақсы күндер туады екен! Жер беті жазық, жер беті жазира екен, жолдастар және достар! Ур-ра!

..Төрт кетікті қысқа тізбек — Иса, Әшір, Бақтияр және мен күнбатыс беттегі кертеш маңдай қызыл жартастардың қойнын қақ жара кіріп жоғалған өзен жарасын бойлап тартып келеміз. Қостан шыққалы алдыға түсіп ап, қалтақтан қашқан көлеңкелеріміздің бойы қысқарған үстіне қысқарып, бауырға кіріп барады. Айдын жақтан балдыр иісі еседі. Құм төбелердің етегін ойып, сұғына кірген шағын шығанақтардың бетіне көк аспан, өзен жиегін көмкерген қамыс-қаудандардың екінші сыңары шалқалай-шалқалай түсіп қатып жатыр. Кенет бізден үріккен алақандай жасыл бақа жағадан суға секіріп еді, шығанақ беті аузына байқаусызда мия түсіп кеткен жанның жүзінен аумай бырысып-тырысты да қалды. Балық шоршиды. Шағала шаңқылдайды. Үшкіл қанат шағаланы теледен, «Жануарлар дүниесінен» тамашаламасам былтыр жайлауда көрген құнтиған күйкентаймен шатыстырар ма едім, қайтер едім. Қыр-сыр еткен сүт түстес төртпақ экран мың-мың шағаланы көрсете алғанымен, өзен аңғарына ұдайы өскен балдыр мен тұз, жалбыз иісін қайдан тапсын. Теледегі өзенді иіскеп көр, балдырмен жалбыздың орнына күйген темірдің қақсыған иісі кеңсірік жарсын, бәлем. Бір адымыңды екі етіп келе жатқан кәусар ауаны қайда қоярсың. Экран құшағына сыймайтын сондай ауаны танауымды едірейтіп тұрып сіміре бергенім сол, бір сумақай шіркейдің сүңгіп кеткені. Аузымды аңқайта ашып, бір ынт-жынтыммен түшкіріп едім, толқын жағаға шығарып тастаған томарға сүрініп кетіп, Әшірдің арқасындағы «ССО ҚазГУ» деп сойдақтатып жазылған аппақ әріптерді сүзіп еттім. Ол алая қарады.

— Көзіңе қарасайшы, балам-ау.

Миығымнан күлдім. Әшірді көрсем болды, қимыл-қозғалысы, мінезіне, дене тұрқына лайық оңтайлы ат қойғым кеп тілім қышиды да тұрады. Айтары жоқ, тұзы жеңіл жігіт. Моселенки, Меркуционың терезесі бұған тең келе ме? Әй, қайдам. Меркуциосы бар болғыр тым ақылды жігіт қой. Екеуіне ортақ бірдеңелер бар, бірақ Әшір Меркуцио емес, оған талас жоқ. Әшірге қарағанда Меркуцио қайда-а, бәлекет жігіт. Тоқта, тоқта, алдына келгенді тістеп, артына келгенді теуіп жіберіп шолақ, Құйрығын сабалап, шыбын қуып тұратын шадыр атты не ден атаушы еді? Былтыр жайлауда атам сондай оспадар атқа қандай айдар тағып еді? Қара, қара ма еді, құдай- аy... Eh, дұрыс, қара шолақ дәл соның өзі! Арқасы жауыр, өзі шобыр қара шолақ Болды, бітті, бүгін таңертеңгі сағат жетіден бастап Әшірдің аты Қара шолақ! Мойны ырғайдай қитар көз қара жігіт — қара шолақтан несі кем.

Әшір қара шолақ болса Бақтияр ұйқыдағы арудың нақ өзі. Чайковскийдің Ұйқыдағы аруы. Не алақ-жұлақ ісі жоқ, не салдыр-гүлдір сөзі жоқ, қалғиды да жүреді, қалғиды да жүреді. Дәл бір Іші ауырып, онысы не қоймайтын, не таза тақыр жазылмайтын ауру адам дерсің. Сөйтіп жүріп комсорг сайланып кеткеніне таңым бар, Әлде бұл да ішкі сыры өзінде, бір қайнауы тағы ішінде, сәтті сағатын жымпиып тосып жүрген жылым жігіт пе? Өй, Бақтиярдың комсорг сайланып кетуінде де мен білмейтін гәп жатыр-ау... Ал Иса екеуімен салыстырғанда сал-серінің нақ өзі (ғаламат жүйрік тұлпары бар сері туралы былтыр қалың роман оқығамын). Мінезін қайдам, серінің тұлғасы бар. Мінезін қойшы, сол серілердің Ішінде де сөзге сараң тұйықтары кездескен шығар, бәрі дерлік қу жанын жеген жынды сүрей, алкеуде болмаған шығар. Анау қайқы төс, бүйрек бет, жалпақ жауырын, қыпша бел тұрғанда мінез-сінез кімге дәрі!

Өстіп үшеуіне мінездеме беріп тастаймын. Енді несі жетпей тұр, Ә, таптым, таптым! Қолма-қол таза ауаға көзіммен ойша сызықтар сала бастадым. Мәселен, үшеуі — Қара шолақ, Ұйқыдағы ару, Сері сол қасиеттерімен бас қоса қалды делік. Әлгі сызықтар үшеуінің сондағы суретін толық жасап беруге тиіс.

Яғни Сері, Қара шолақ және Ұйқыдағы ару! Қара шолақ және сері! Еһе, серіміз қара шолаққа қарғып мініп алуға тиіс — іс бітті, қу кетті. Ал ұйқыдағы аруды қайтеміз? Жарайды, ұйқыдағы ару ілбіп басып қалғып-мүлгіп жүретін шобыр атқа айнала салсын. Сонда шыбжыңдап құйрығымен шыбын қаққыштаған қара шолаққа мінген жуас сері кегжеңдеп көткеншектеген шобырды жетекке ала салмай ма?

Басымды көтеріп алып ем... шынымен алда Әшір қайқаңдай басып кетіп барады да, соңында мінбелеген Иса, ал Исаның арқасына тұмсығы тие жаздап Бақтияр мүлгіп бара жатыр. Күліп жібердім.

— Ей, кімге күліп келесің. Өзіңе ме?

Қара шолақ менің сауырыма азуын салып жіберіп, оңдырмай қыршып алды.

* * *

Сүт пісірімнен соң, өзен арнасына отыз градус шамасы қиыс қазылған зымыран канал қарсы кезікті. Канал табанындағы адамдар саусақ, басындай ғана болып көрінеді. Болашақта алдын плотина бөгегесін өзен мына зымыран каналға бұрылуға тиіс. Канал аяғы — анау апан ауыз туннель. Туннелдің арғы беті — ГЭС.

Каналға көлденең түскен темір көпірден өтіп, тік қия беткейге тырмысып көтеріле бастадық. Бозғылт жасыл нілді жусан бүткіл беткейді алып, сыңсып тұр. Кермек иіс, әйтсе де құмарланып иіскей бергің келетін жусан иісі танау жарады. Тегі құрамында «Театральный», «Ирис» секілді тәп-тәуір конфеттердің де, біздің мектептегі химиялық лабораториядан ғұмыры арылмайтын спирттің де иісі қоян-қолтық араласып жатыр-ау деймін. Жонын қызғылт көк қына әлеміштеген қойтастар да жыпырлай жусап жатыр. Алыстан қарайып көрінген біздің бес-алты вагонымыз мына жерден балалар ойнап-ойнап, жалыққасын арық жағасына тастап кеткен сіріңке қораптары сияқты кіп-кішкентай көрінеді.

Тіреу алаңын осы төңіректен әзірлейміз,— деді Иса маңдайын орамалмен сүртіп, қойтас үстіне отыра беріп.— Сәл-пәл тізе бүгейік. Көпірді салатын құрылыс басқармасының прорабы уәде бойынша келіп қалуға тиіс.

— Прораб келіп тұр!

Мецосопрано дауыстың құлағымыздың тап түбінен шыққандығы соншалық, шалқадан түсіп қала жаздадық. Әсіресе, Исa мықтап састы. Тізе бүге беру мен қойтас үстіне құйрық басудың арасындағы қолапайсыз қызық қимыл жасап, қатты да қалды.

Отыз-отыз жеті жастағы қоңырқай шаш, секпіл бет жігіт жердей шыққаны, аспаннан түскені беймәлім, шегір көзі күлімдеп тап қасымызда тұр.

— Танысып қоялық — Самат Қалиевич Боркөбенов, Самат аға, әйтпесе жай ғана Самат.

Кезекпен қолымызды қысып жатыр. Әлдебір жақсы досынан кезінде айрылып қап, көптен бері іздеп келіп, енді сол досын бізден тапқандай бетімізге ғашық көзбен қарайды. Нәті шағын, бірақ дене тұрқы қайрақ тастай тұтас та мығым. Қарымы қарулы. Жалпы, мына кісімен таныса қалған адам шынының үстінде отырғандай ыңғайсыз сезінетін шығар-ау өзін.

— Иса...

— Бақтияр...

— Әшір...

— Асан...

Самат Қалиевич, Боркөбенов, Самат аға, әйтпесе жай ғана Самат лып етіп, тасқа қарғып шығып, шашын жалғыз желпіп, желкесіне шашты да, сәңкілдеп сөйлеп кетті.

— Достар! Жолдастар! Бүгін бүкіл республика жұртшылығы көз тігіп отырған алып құрылыстың топырағын басып отырсыздар.

«Мынау кісі өлтіретін шығар»,— деп ойладым іштей.

— Міне, сол оқиғаға байланысты сіздерді жол салу мекемесінің атынан құттықтап қоюға рұқсат етіңіздер. Емді іске көшелік. Осы тұрған төртеуіңіз ала жаздай мына беткейден көпір тіреуі түсетін алаң дайындайсыздар. Алан эпицентрі анау жатқан қойтас. Алаңның ұзыны отыз да, ені жеті метр. Горизонттың бұрышы — тоқсан градус. Жұмыс жоспары мен алаң схемасын түстен кейін қолдарыңа тигіземін. Сендерді құрал-сайман, басқадай жабдықтармен қамтамасыз ету, жұмыс сапаларыңды бақылау, наряд жабу менің мойнымда. Айтпақшы, бригадир Шорманов кім?—Жауап тосқан жоқ, Шерлок Холмстың өзі: «Бригадир Шорманов мынау!»—деп, құлағына сыбырлап кеткендей бірден Исаға бұрылды. Исаға бұрылмау да қиын еді,— Сенбісің? Ал, Иса, бүгіннен бастап сені тіреу орнындағы құлағым, көзім, айта берсе өзім деп есептеймін. Әуелгі жұмыс — алаң ауданынан жусан, шөпті, жұмсақ топырақты қырып алып тастап, жалаңаш көк тастың бетін ашасыңдар, Бұрғы сол кек тасқа түседі. Күрек, сүймен, тас уатқыш пневматикалық балғаны каналдың арғы бетіндегі қызыл вагоннан аласыңдар. Құрал-сайман қоятын қоймаларың да сол қызыл вагон. Басқадай бөтен сұрақ жоқ па? Жоқ. Ендеше кеттік қызыл вагонға!

Прорабтың соңынан сар желіп келе жатып: «Артист!— деп ойладым ішімнен.— Нағыз артист! Керемет оқыс оқиға ғана мұны артистен прораб жасаған. Ал адамдар сахнада ғана ойнай ма?»

— Сахнада ғана ойнай ма?—деп күбірледім де, өз ойыма өзімді қаптырып ап, аузымды жиып ала қойдым.

Мың-мың жусан тамырлары шиырлаған топырақтың қабаты алынғасын қабыршақ тастар қабаты көріне бастады. Қабыршақ тас қырсық екен. Түртінектеген кемиек күректі миземеді. Сүйменге сиынатын күн туды.

Бір сағат өтті.

Күн едәуір көтеріліпті. Күн көтерілсе кішірейіп, алыстай түседі екен. Қалада оны кім байқапты. Ащы тер самайды сызып мойынға құйылады. Қос жауырынның сайын құдайға мана-ақ тапсырғамыз. Алақанымның әр жері суланып, күлдірей бастағасын қол орамалымды қақ айырып, таңып тастадым. Көк темірден сомдап соғылған сүймен сілтеген сайым қолқаны суыра жаздайды. Сүймен емес, сырық сілтеген сияқтымын.

Екінші сағатты артқа салдық.

Мен жаңылыппын. Күн кішіреймепті, алыстамапты, Мүмкін басқа өлкенің күні көтерілген сайын жерден алыстап, кішірейе түсетін шығар. Ал Қапшағай күні көтерілген сайын жерге жақындаған үстіне жақындап, төмен түседі. Күн мен жер бір-біріне жанаспайды деген қағида да жалған теорема. Сол ережені айтқан ғұлама Қапшағай күнінің астында екі сағат бойы сүймен сілтесе ол сөзін қайтып алар еді, күн жерге жанасады деген пікірді мойнына белбеу салып, мойындар еді. Біз бір-біріне жанасқан Жер мен Күннің арасында қалып қойдық. От боранның ішінде адастық. Құлақ шуылдайды. Бас айналады. Сүйменнің жарқыраған ұшы көз қариды. Тасқа тиген темір найзаның тепкінің қарым сезсе де, шақ« шақ еткен дыбысын естуден мана қалғамын. Сүймен тиген тастан шыққан түтіннің жіп-жіңішке жіптері тез еріп кетпей, оқ жыландай қайқаңдап, баяу тербеліп тұрып алады. Кенет, сол түтіннің бір орамы «о» әрпіне, өзім бір жерден көрген «о» әрпін құрай қалды. Қарғыс атқыр бұл «о»-ны қайдан көрдім? «о»-дан басталатын не бар осы? О... ошақ... от... очерк... Дұрыс, очерк! Газетте жарияланған очерктің бас әрпі! Былтыр жазда құрылысшы студенттер жайлы газетте жарияланған табақтай о-очерк! Қалай еді, қалай басталушы еді сол o-оo-очерк?.

Ә, есіме түсті. Былай... «Кеш. Гитараның алты шегінен тараған ойнақы әуен алысқа кетіп жатыр. Жүздері тотыққан, шаршаған, әйтсе де бақытты қыз-жігіттер қосылып, «Гренада» әнін бастап кетті. Тамаша! Осы тымық кеште ауызға түскен сөз осы болды»... Тамаша! Папа! 'Атасының басы тамаша! Сол очеркті жазған мықты ешқашан да қолына сүймен түгіл, күрек те ұстамаған қасқа шығар. Қапшағайдың тасына салса, «Гренаданы» айтпақ, түгіл, қасқырша ұлыр. Тапқан «Та-ма-ша»-ны! Мына зілмауыр сүйменді қаршылдатып, сілтесе ғой, ол қасқа о тамашасына ине жұтқан иттей қақалар.

Yшінші сағат...

Көк тастың құрыш кеудесін дәлдеп, сүйменді құшырлана сілтеймін кеп. Беттемеді, дұрысында беттетпеді, тайып түсті. Кіжініп кеп ұрамын. Тас бетінде сызат пайда болды. «Ә, солай ма?—деймін терді сыпырып тастап.— Мынаған қалайсың?» Кірш етіп, сүймен сызатқа кірді. Қолма-қол тізеге салып, басып қалып ем, қазандай тас өлген құрт-құмырсқалар жабысқан тарғыл бауырын аспанға көрсете аударылып түсті. Тас емес, тау төңкергендей сезіндім өзімді-өзім. Қос құлағымды тас төбеме тікірейтіп алып, төңірекке қоқи көзбен қарадым. Қара, қара, қарағанда саған қарар адам бар ма екен? Әркім ел тірлігімен әуре. Аптап астында аспанға тас-топырақ бұрқыратып, әлек-шәлек. Бәрібір беткей бетсіз екен, мұрты кетілмей мызғымастан жатыр. Күнге күйіп кеткен төбелер сап-сары. Күрсіндім. Бүйте берсе тас аударамын деп жүріп, тастың астында қалғаныңды білмессің. Кино мен теледидардың таулары мен жоталары ғой көкпеңбек. Төбелер онда шекелетіп киер көк мауыты қалпақтай омпайынан түсіп жатады. Мына жер бауырлап жатқан жоталар көк мауыты қалпақтан садаға кетсін!

— Дамыл алайық.— Иса, бригадир Иса еңсесін жазды.— Бері жақындаңдар.—Бригадирдің бас бармағы мен балалы үйрегі төрт шырпыны қатарлап ұстапты.

Жеребе!

— Мына шырпылардың біреуі сынық. Сынық шырпыны кім суырса су әкелуге сол барады. Ал бастадық.

Алғашқысын Әшір суырды.

Бүп-бүтін.

— Кел, комсорг!

Дін аман.

— Сен ал, Асан!

Шырпы құйрығы шолтаң етті.

Иса қарсы бетке тамған тамшы қан — қызыл қойманы иегімен нұсқады.

— Інішек, қоймадан шелекті ал да, беткейден ары асып түс. Ар жағы — бұлақ.

Онсыз да тілім аузыма сыймай тұр еді, құлдыраңдап шауып кеттім.

* * *

...Өз көзіме өзім сенбедім.

Тұма қожыр-қожыр жартастың түп етегінен жылап басталыпты. Көзі бір сомдық күміс тиынның көлеміндей-ақ. Бақылдайын деп отырған бақаның тамағы тәрізді бүлкілдеп атқылаған тұма астынан ұсақ құм бұрқылдап көтеріле бере әр жаққа тең радиуста тарап, қайта шөгіп жатыр — перпетиум мобиленің шағын үлгісі! Тұма көзі шұбалған балдырдан, тұма басы борсыған батпақтан, мал қиынан ада. Көз отын суыратын өңкей майда ақ тастар арна табанына төселіп қапты. Әттең, тұманың сол сүйкімді тағдыры тым қысқа екен: он бес-жиырма қадамнан кейін жинала келе біздің үш бөлмелі пәтердің орнындай шағын көлшікке айналыпты. Көлшік пен бұлақ жағасы көкмайса құрақ: ырғалған сары, көк гүл, жалбыз... Бес тиындық бақыр секілді бақбақ гүлдері сары көзін жасаурай ашып, сабақ, үшінде елбіреп тұр.

Көк құрақ жаға әдіптеген бұлақ, өз-өзімен уілдеп ойнап, былдыр-былдыр...

Тізе бүгіп, тұма көзіне еңкейе беріп ем... алақандай айдын түбіт иек бозбаланың баттасқан шаң-топырақ тұтқан бетін тербеп тұрды. Бұрын жиі кездеспесем де көрген, есте қалған таныс жүз... Ау, таныс деймін, мынау он жеті жасар Асан Қайырсыновтың өзі ғой! Бірақ есейген, өзгерген. Бір күнде есейген... Балалықпен қоштасқаныңды балалықпен кездескенде барып біледі екенсің. Қайғысыз, қамсыз балалықтың шынымен қош-қош айтын, қол бұлай алыстап, алыстаған сайын бұлдырап, өшіп бара жатқанын сәби қылықты тұма көзіне қарап білдім. Өйткені... тұма түбінен маған мазасыз да тарпан бозбала, бет аузына жастық атты беймәлім кезеңнің ұлпа шаңы жұққан бозбала сынай үңіліп тұрды. «Асан бала, қалай, дәм-тұзымыз жарасып, құшағымыз айқасып кете ала ма, жоқ па»?— дейтіндей. «Бұл күнге қандай әзірлікпен келдің, жастықтың қиын да қызық кезеңдері шошытпай ма, қорқытпай ма?»—деп сынай қарайтындай.

Саны жоқ сұмдық қиын сұрақтар тұнып жатыр тұма көзінде.

Қолымды суға көсіп жіберіп, шайқап-шайқап қалып ем, бозбаланың беті жүзге бөлінді.

Әлгі сұмдық қиын сұрақтар екі иықтан қара албастыдай басып, белімді үзіп бара жатты. Тізем бүгіле бастады. «Шаршадым,— дедім іштей.— Әбден шаршадым. Қоя тұршы көп сұрақтарыңды жаңбырша жаудыртпай, жаңа таныс, жақсы таныс. Саған салған жерден салымды жауап тауып айта алмаспын да. Біріндеп, біртіндеп жүздесермін. Сәл де болса тынығып алуға мұрсат бер, аптапты, аптықпалы он жеті жасар бозбалалық! Күрек-сүймен, пиев балғаны арқалай келген бозбалалық!»

Қолымдағы қаңылтыр шелек шыр көбелек айналып барып тас түбіне түсті де, тоңқалаң асты. Құрып кетсін көп сұрақ! Жалпы мен уайымшылмын. Әркімнің ішінде сұрақтар мен уайымды басып шығаратын машина болса, менің машинам басқаға қарағанда күндік нормасын ылғи асыра орындайды, білем. Құрысын! Айдын бетіндегі бозбала жүзі шайқала түсті де, өшіп жүре берді, Бұл мен жағаға жантая кеттім деген сөз. Газет қалпақты бетіме төңкердім. Қалпақ мені жаңағы андыздаған көп сұрақтардың қамауынан құтқарып алды. Газет қалпақ шаңытқан дала, шақырайған күн, алақан атаулыны күлдіретіп ойып тастай беретін шақыр-шұқыр күрек-сүйменге қарсы қолма-қол соққан кішкентай қамалымның бір қабырғасы. Керіскенше қош, мазасыздық! Су да тасымаймын. Жер қазып, тас тістеп, шаңға да қақала қоймаспын. Мына аптап жер танабын қуырдақтай қуыруын қоймаса күні ертең салып ұрып үйге қашар бұл Асан! Көпірге де, көпірдің тіреуіне де түкіріп қойдым, түге. Далаға тастай алмай жүрген жаным жоқ. Әлі да оң, солын айыра қоймаған жаспын, маспын білгілері келсе. Ешкім де мені Қапшағай атты қураған өлкеде ұстап тұра алмайды. Ұстамақ түгіл қақысы да жоқ. Біздің кластың сорпа бетіне шығарлары ғой қазір қалалық паркте шахмат соғып, шекелері шеруен атып отыр. Әйтпесе магнитофон, ойнатып біреуінің пәтерінде жана биді үйреніп жатыр. Ал мен ше... Алтын басым қор болды ғой, қор болды. Жас шылаған көзіме тәрбие көрмеген дәндүріс шыбын қона қалып еді, үркітіп жібердім. Көзге көк шыбын өстіп үймелейтін болар. Сорым - сорпа болды деген осы.

Танау шуылдады. Аңғал Арыстанды, жуас көкемді, бірде жаз, бірде қыс мамамды, қияс Шыңғысханды сағындым. Көкем ғажап қайырымды-тын. Мамам бет біткеннің бәдендісі. Арыстан қорқағы қорқақ, әйтсе де ғажап ұғымтал ит. Қазір ғой оның желке жүнінен бір сипасам болды, шаршағанымды мұқым ұмытар едім. Кейін кесір-кесапатты қасапхананы тастап, басқа жұмысқа ауысқан, бала тәрбиесі жайлы брошюралар оқумен айналысып кеткен Шыңғысханның кекесінін түк қаптаған қалың беті адам айтып жеткізгісіз керім болып елестеді. Әне, сондай алтын адамдардың әлемін тәрк етіп, қос етікті белге қыстырып құрылыс отрядіне қашып, мекер болыппын, текке болыппын...

Қалғып кетіппін...

Жер шары тітіреп кетті. Ұйқы шайдай ашылды. Тітіреген жер шары емес, тұма жағасы екен. Шөкім бұлт жоқ ашық аспан күркіреп қоя берді. Өзеннің арғы қабағындағы беткейден қылтия қалған алып қара саңырауқұлақ секунд сайын өсе түсіп, аспанға шапшып барады. Мен ауыз ашып қарап қаппын. Қара саңырауқұлақ іріп, қарны қампая түсіп, қалың шаң, мен түтінге айнала бастады. Жер бауырлай жапырыла кешін, өзенге ұмтылды. Аспанды айналдырып ортаға түсірген мына аптап қыл аяғы шаң мен түтіннің де кенезесін кептіріпті. Кептіргенде қандай, кептірмесе мойнын құрықтай созып, өзенге ұмтылар ма.

Жарылыстары жер жарған қырсық өлкеде көз іліндіру де қиямет-қайым шаруа екен-ау...

Қара сорпа боп терлеппін. Сергіген, серпілген ыңғайым бар. Төрт құбылаға шашып жіберген екі қол, екі аяғымды бауырыма жинай алмай, жинағым да келмей, біраз шалқалап жаттым. Аспан әлі аппақ. Күн де солай. Дір-дір етеді. Дірілдеген сайын үлкейіп жалындай түсіп, жерге орасан зор жылдамдықпен жақындап келеді. Ағып келе жатқан күнге ары қарай қарауға бата алмай түрегеп отырдым.

Ақ жалын астында бұлақ былдырлайды. Жартастарды аспанға атып, жер екеш жердің ойран-ботқасын шығарып қопарған жарылыстардың қақ ортасында қалса да, өз тілі, өз реңі, өз ағысынан жаңылысар емес. Күндіз де, түнде де тоқтау жоқ. Тандыры кепкен жемір жер жолай жұқ қалдырмай сіңіріп алуға тырысса да жанталасып қол созады.

Япырай десеңші!

Тұрмақ болып, бір ұмтылып қойдым. Басым айналып, аяғым шыңылдап сала берді.

Шынтағым жұмсақ та дымқыл әлденені жаншып кетті. Қарасам... бақбақ! Сабағын жезқармақтай майыстырам әкеп, басын жерге жеткіздім де қоя бердім. Безер бақбақ беріспеді, сынбады, бастапқы қалпын тауып, бой түзеп тұра қалды. Тоқсан тоғыз проценті су, қалған бір проценті белок пен хлорофостан тұратын нәзік гүл де тіршілік үшін күреседі. Сонда әкемнің төрінде жатқандай шалжиған маған не жорық?

Бойымдағы бар әл-қуатымды шақырып, әупіріммен орнымнан тұрдым.

Қарсы алдымда — қара перде. Көлшік те, тұма да, қырқалар да көзімді тұтқан қара перденің артына тығылыпты. Бас сүйегімнің ішінде әлдене ызыңдап жүр« Жанарымды кеңірек ашып ем, ызыңдаған әлдене емес гүлден-гүлге ауысып қонып, бал жинап жүрген ара екен. Жер бетінде аралардың жүз елуден астам түрі бар. Менің арам «АН-24» самолеті сияқты қарны қампиған нән қара. Ызыңы ызыңнан гөрі гүжілге жақын. Дәу басып қауашаққа сұғып жібергенде үшкір құйрығы көк кеудесін нұсқай, қайқия қалады. Шаршамайды. Еңбекқор. Бармақтай. Одан да кішкене.

Бақбақтан бастап бармақтай араға дейін өмір үшін арпалысып жатыр.

Ал бақбақтан да, арадан да мың есе үлкен менің мына жатысыма не жорық?

Менің Қапшағайдан табылған кіп-кішкене ұстаздарым...

Бетім дуылдап, қаным басқа шапты.

Тұмаға барып, бетімді шайдым. Мәймілдеп толған шелекті құлағынан сүйреп, тіреу орнына беттедім.

...Сол өзім көрген сұрғылт беткей. Үшеуі де снарядқа ұқсас балғалардың тұтқасымен тұтқа боп, қатып қапты. Аңғар-аңғар әлгі балғалардың тарсыл-гүрсіліне толып, қыраттардың құлағы тұнып тұр. Балғаның тұмсығын тасқа қадап, бар салмақпен бес-он минут басып тұрса небір қазандайын қауыннан жаман қақ бөліп кете береді. Құлақтарының түбіне жалғанған резина түтік қия беткейді жыланша сығып жатқан жуан ауа құбырына жалғасыпты. Сол құбыр мен шлангілерді жалғастырған қырлы гайкілерді Самат Қалиевич қолындағы қомақты кілтпен бұрап жүр.

Төртеуі шелекті бастарына бір-бір төңкеріп еді, түбі тықырланып көрініп қалды. Маңдайларын бытыра тер жапты. Суға қайта жұмсай ма деген қауіппен қуыстанып тұрғанда, Әшір сөз бастап кетті. Бір байқағаным — ол ылғи да сөзді еш себепсіз, дайындықсыз дәңгірлеп бастап кетеді екен. Және кім үшін қалай айтып тұрғанымен де оншама шаруасы жоқ.

— Техниканың аты техника, шырақ!— Сөйдеді де балғаның сауырынан алақанымен салып қалды.— Мынаның не екенін білгің келіп, тықыршып тұрсың-ау.

Иығымды қиқаң еткіздім. Ешкімнің де ол темірдің не ғажайып екенін білгісі кеп, кермедегі сәйгүліктей тықыршып тұрғаны жоқ. Әшір солай — жоқ жерден жұмбақ жасағанды ұнатады.

—...аты — компрессор. Немесе тас уатқыш балға Анау ұзын құбырмен келетін он атмосфералық ауамен жұмыс істейді. Тастан тас қоймайтын көзел.

— Әшеке, қателестіңіз. Мұны сіз айтқандай компрессор емес, пневматикалық балға деп атайды. Компрессор — мына құбыр жоқта осы балғаға ауа қысымын жасап беретін двигатель.— Мұны айтқан айқасып қалған шлангтерді жазып жатқан Иса.

Оған айылын жиятын Әшір ме.

—...Алақаныңа түкіріп тұр екесің, келе ғой мына торпақтай тасты көкесіне көрістіріп жібер.

Әшір айтқандай алақаныма түкіріп тұрмасам да ойда жоқта кеудемді кере қалған намыстың жетегімен пнев. балғаны қолға алдым. Тұтқасына алпыс үш жарым килограмдық салмағымды салып, найза үшін тасқа тіреп ем, шынымен «көкесіне керістіру» процесі басталып жүре берді. Кейін ұратын темір екпіні бар. Тұтқадан қолға, одан бүткіл денеге өткен діріл тула бойды қалшылдатып, аспан, тау-тас, жалқын сары күн, Иса, Әшір, Бақтияр өз бейнелерін оңай бұзып, селкілдей билеп қоя берді.

Құдай қолдағанда торпақтай тас көп ұзамай «көкесіне көрісіп», екіге жарылды. Балға бір-екі бырқ-бырқ жөтеліп барып, жағы семді. Онсыз да күрек-сүйменнің талапайына түскен алақан ашып барады. Орамалды қақ айырып, байлан тастағаным мұндай онды болар ма. Білек, қар еттерім мың инені қатар сұққандай шым-шым. Пневматикалық балға тұтқасы жылтырап, кел-кел деп тұрғанмен жеңіл-желпіге көне қоймайтын мінезі кіді аспап екен.

Кеш түскенше тас уатып, беткейден канал табанына лақтырумен болдық.

Күн қызылиек көкжиекке табан тигізгесін-ақ таңертең қара ит бон салпақтап соңнан ерген көлеңкемізді алдыға салып айдап, қосқа қайттық.

Маса шығыпты. Мойын, беттен алақан тимеген, қызармаған жер жоқ. Аңғарды қуалап соққан ыстық леп өзен бетін жайлап үтіктеп жатыр. Әйткенмен қара бұлттай қаптаған шіркей-масаны ну қамысқа қуып тастауға тым халсіз. Аспанның батыс беткейін бояған алау семген сайын айбақ-сайбақ жоталар, қыр арқасы ара тісті жартастар қара сүрмесін қалыңдата жағып, үн-түнсіз зорайып, биіктеген үстіне биіктеп барады. Мүлгіген тыныштық. Жапалақ пен жарқанаттық сыпылдаған суылы ғана сол тыныштықтың сауырын қамшымен осып-осып өтеді. ГЭС, плотина, қосар канал маңындағы экскаватор, «БелАЗ», «КрАЗ»-дардың гүж-гүжін қақпақ жауырын қырқалар тойтарып тастап көлденең жатыр.

Ал қызыл шапақты арқаларына жапсырған үшеуінен қалмауға тырысып, бүлкектеп келемін. Қара бет ымыртқа сәйкес салмақты да салдарлы ойларды қаншама ойлайын десем де бас қауашағым асы аударылып алынған тайқазан құсап боп-бос, қаңырап тұр. «Кеш. Мұңды ой билеген мені ағараңдаған соқпақ алға жетелеп бара жатыр», деген сипаттағы сырбаз сөйлемдерді кітаптардан көп оқитын басым күні бойғы шаң мен шуға толып қалған ба, ойға батудың орнына төңірегіме алақ-жұлақ қарауды білемін. Қасақана ән айтайын деп ыңыл« дап ем, шаң кептеген көмейімнен мандыған үн шықпады. Менің әнімнен гөрі маса-шіркейдің ызыңы әдемі ме деп қалдым. Қысқасы, жұт жағадан алғанда бері етектен алған сондай қырсық халді бастан кешіп келе жаттым.

Маса демекші, Іленің масасы тұмсықтары найзадай, вертолет секілді көзге көрнекті, ірі-ірі насекомдар екен, Тұмсығын ырғап-ырғап салып жібергенде шоршып түспесең де кәдімгідей қайқаңдай қаласың. Не жеп семіріп жүрген масалар екенін бір құдайдың өзі білсін.

«Ыстық леп өзен аңғарын жайлап үтіктеп жатыр», «жартастар қара сүрмесін қалыңдата жағып», «ал қызыл шапақты арқаларына жапсырған үшеуі»... Іштей кекесінмен күліп қойдым. Осы неге мен кейде өстіп алау-жалау ойлаймын? Кітаптарды көп оқығандықтан және де сол кітаптарда сондай теңеулер көп кездесетіндіктен бе? Бүгінгідей шыжыған ыстықта әр құбылысқа нақты өз бағасын беріп, нақты сөйлеу де қиямет қайым іс болар. Қызып кеткен бастан қайбір салқын, сазды ойлар шығар дейсің.

Нақ бір кешіп етердей өзенге ентелеп келіп, қалт тоқтаған шот маңдай тас мүйісті жиектеген жалғыз аяқ соқпақты қуалап, айналғанымыз сол, жауырыны аспандаған жалтыр шеке биік жартас қарсы алдыдан тап берді, Сызық, жарықтар онды-солды кескілеген қоңыр қызғылт көне жүзі быж-тыж. Тап етегінен аузын арандай ашқан үңгір кешкі ауаны солқылдатып сорып тұр. Бейне бір әбден қаны қойылып, шөліркеген жартас аузын арандай аша айдынға жанталаса ұмтылып, ұмтылғанымен жете алмай еңбегі еш болып, жағалауға сұлай кеткен адам тәрізді.

Жартас жайлы теңеу тапқаныма қуанып қалдым — дегенмен бас әлі де «жұмыс» істейді екен.

Леп белгісіне айналып, соқпақ үстіне дікиіп тұра қалған Иса сұқ саусағын үңгірдің аузына тығып тұрып:

— Қайсыларың маған еріп, үңгірге кіресіңдер?— деді.

Әшір маса қағып кетті.

Бақтиярды ойда жоқта ауыр ой баса қалып, бәтеңкесінің басынан көз алмайды.

«Қайсыларың маған еріп, үңгірге кіресіңдер?» Маған арналған сөз, әрине. Маған емес дер едім— Иса мен жаққа көз қырын да салған жоқ. Күңгірт кеш — күңгірт галереяда Рембрандттың «Әулие Петр мен Павел» атты суретін қызықтап тұрғаннан жаман Әшір мен Бақтиярдың бетіне көз сұғын қадай қапты. Әрине, «Келінім, сен тыңда, қызым, саған айтамның» кері..

Ойда жоқта босай қалған белбеуімді бір тартып, алға шықтым.

Айтқаным айдай келді — Иса сөзін сайтанға да, сапалаққа да емес, маған арнапты. Бұрылып қараған да жоқ, үңгірге беттеді. Сонда мені сынағысы келгені ме?

Ізін басып келе жатып, жүрегімнің соғысын санадым. Дүрсіл жиі. Бұл бойымдағы бар батылдығымды қиратып жатқан сөзімнің пневматикалық балғасы. «Сына, мықты болсаң сынап көр... Карст үңгірі... Сталактит, сталагмит... Том Сойер және Бекки Тэтчер... Алладиннің сиқырлы шамы, Луи Армстронгтың саксофоны... Шыңғысхан жаман бала емес. Үңгір де болса үйім-ай, үңгір де болса үйім-ай...» Османдай еш қисыны жоқ, қайдағы бір үзік ойлар бас қауашағымның ішінде текірек қағып, желіп жүр.

Бақтияр мен Әшір соңымыздан қарап-қарап тұрды да, қол сілтеп, қосқа беттеді.

Кірер аузы кісі бойы үңгір... Табалдырығын аттасымен іші кеңіп сала берді. Нақ ортасында қос бөлмелі пәтердің орнына жуық шағын алаң... Құлаққа ұрған танадай тыныштық! Үңгірдің эпицентрінде жанған оттың орлы еміс-еміс қарайып жатыр. Тас ғасырынан қалуы да ықтимал, кеше түнеп кеткен біреулердің жағуы да ықтимал. Жел лебін көрмеген қапырық қою, қорғасындай ауыр ауа тұнып тұр, аузын баладай ашып, қараңғылықты аулаған кішкентай акулаларға ұқсас «Скумбрия», «Камбала қалбырлары, «Жигули», «Экстра» бөтелкелері қырқай түсіп жатыр. Ыс басқан ба, әлде келіп қалған түннің тірлігі ме, әйтеуір үңгірдің алыс бұрыштары тас қараңғы. Тіршілік тынысы тоқтап тұр. Көптен бері тұмсығы қанға тимей өлеусіреген дистрофик маса ғана әлсіз ызындап тұмсық астынан ұшып өтті де, ұзай түсіп, жағы семді. Ауыз ашсам болды, қою ауа көмейіме кептелердей ернімді жымқыра түсемін. Тұла бойым ауырлап, бір түрлі жер тартып тұрғандай. Қара албасты қараңғылық, ауыз-мұрынсыз дүлей қараңғылық, өлі қараңғылық... Тұп-тура Ансел Адамстың қатып қалған, еш бұзуға болмайтын фотосуреттерінің біреуі...

Жылбысқа да жұмсақ, қоймалжың ауаның қыспағынан бойда күш-қуат барда құтылып қалғым кеп, әзер басып, үңгір аузына беттей беріп ем, босағаны Иса кептеп тұр. Өзі айдын жаққа қарап қалыпты. Сүрініп кетіп, құламас үшін қармау іздеп қол ербеңдетіп, алға ұмсына беріп ем, ол жалт бұрылды. Сол мұң жаңа ғана арқасына ықтаған көлеңке бетімен бет, денесімен дене болып кірігіп, адам Иса көлеңке Исаға айналды. Бет-ауыз, ерін, мұрын, көз-кірпіктен ада, тек қараңғылықтан сомдап құйған дию Иса!

Дір етіп түршігіп, шатқаяқтап кейін шегіндім.

Келер мезетте шыңыраулатқан айқай құлағымның қағанағын жарып түсті. Қорыққанда жүрек ауызға тығылады деуші еді. Қорыққанда жүрек шіркін су етіп сұйыққа айналады да, кеуде, ішті аралай, жіліншікке ағып түсіп, онан тобыққа өтіп, өкшеде ұйып тұрады екен. Суық та құп-құрғақ жонын жалаңаштап, қараңғылықта қолыма ұстата қойған тас қабырғаны қармалап, әупіріммен құламай қалдым. Ащы айқай үңгір төбесін ортасына түсірер деп ойлап едім... Жо-жоқ, өйтіп ойға бату қайда, ойламақ түгіл тас кереңмін, түк естімеймін, көз аямды барынша бақырайта ашып тұрсам да түк көрер емеспін.

Оңды-солды лақтырғыштаған ұзын сирақтары мен қолдары бір-бірімен әбден бытысып кеткен Иса қақ ортада текеше бақылдап, қарғып жүр. Өмірі естіп көрмеген не ғажап сөздерді түйдек-түйдегімен ағытып, бақсыдай қалшылдайды. Ара-тұра санына қыл бұрау түскен бурадай ол бурасы түскірді былтыр жайлауда көргемін — бақырсын кеп. Қолында, қайдан тапқанын қайдам, ұзын таяқ. Ауыздан түскен бозамық сәуле мен іштегі тас қараңғылықтың өтінде құйындатып шыр көбелек айналған бір мақұлық. Таяқты бар пәрменінше сілтейді. Егер ауа қатты заттан тұратын болса екінің бірі — ие таяқ қақ бөлінер еді, не ауаның өзі сынар еді — Исаның сілтесі тіптен ғаламат! Оттың орнын теуіп кеп қап еді, қорыс-қопасы шыққан күл үңгір ішін тұмшалап, аз сәуленің өзін қылғып қойды. Көлеңке күш алды.

Бұл кезде мен екі қол, екі аяғы, қалтақтаған басы бар тірі жан екенімді тас ұмытып, үңгірдің қабырғасына әбден ескірген сорғыш қағазша жапсырылып тұр едім. Бір кезде Иса менің бетіме перғауындай төніп кеп, тісін шақыр-шұқыр қайрады. Сосын тартылған жебедей керіліп, таяқты тасқа құлаштап соғып, қақ бөлді. Іле қарқылдаған күлкі құлағыма жетті. Сонда барып терең тыныстап дем алдым, дұрысы, мұрнымның шуылын естідім. Жүрегім тоқтаған шығар деп ем, тоқтамапты, тайдай тулап, соғып тұр.

Иса былқ-сылқ еткен мені қолымнан сүйреп, сыртқа алып шықты. Аспанда ай бар ма, жұлдыздар қайда, Иса кім — тук те білмеймін олда-білде, дәнеңе сезбеймін.

Иса қайда жетектесе сонда кетіп жүрген бейшарамын бір.

Иығыма қолын салды.

— Қорықтың ба?

Бас шайқадым. Қорыққаным рас еді. Қорықтым деуге тілім күрмеліп, сөйлей алмадым. «Қорықтым» деп, бас изегеннің орнына бас шайқадым.

— Кешір! Қолын иығымнан алды. — Кешіргін. Питекантроптар мекен еткен үңгірге кіріп тұрып, өзіңді екі минутке Питекантроп сезінбеу үлкен күнә,— деді кірер кездегідей үңгірдің аузына сұқ саусағын сұғып тұрып. Питекантроп - сұмдық тәртіпсіз жан. Тілесе қарнын тыр-тыр қасиды. Ағашқа асылып, ұзын башпайларын қыбырлатады. Ол сыпайылық салттарын сақтамайтын сондай бостандық сүйгіш адам. Біз болсақ оған үш қайнаса сорпасы қосылмайтын пенделерміз. Бас сүйегіміздің іші: «Кіммен, қай жерде қалай өзімізді ұстай білу керек?»— деген қыбыр-жыбыр сұрақтарға толы. Санап басып, сергек жүреміз. Айқайламаймыз. Секірмейміз. Ішетініміз — айран, сүт, жейтініміз — жеміс. Сөйлегенде грамматикалық қате жібермейміз. Тротуармен жүреміз. Жеті рет өлшеп, бір рет кесіп, схема бойынша әжетхана орнататынымыз бар. Көр де тұр, сөйте-сөйте ет, нерв, сақыр-сұқыр сүйек роботқа да айналамыз. О да жалықтырады. Сосын қайтейік, осылайша кешкі сағат тоғыз жарымда бар ереже-қағиданы тәрк етіп, табанға салып питекантропқа айнала салдық.— Қабағының астына түн тұндырып, маған қадала қарады.— Балақай, өтірік-шыныңды қайдам, қорықпадым дедің. Қорқуың керек еді. Он жетіде қорықпағанда қай жасыңда қорқасың. Қорқа білетін жанды жақсы көремін. Қорықпау үшін әуелі қорқып үйрену керек.

Түнгі ауаны бұзып-жарып, қосқа беттеді...

«Иса Шорманов деген әр екі-үш шақырым сайын: «Сақ бол! Алдыңда тайғақ мұз!». немесе «Көзіңе ие бол, шофер! Ілгеріде тар көпір!» деген ескертпе тақталар өн бойына орнатылған қыр-сыры мол тас жол сияқты адам екен деп ойладым ізін басып келе жатып.

«Өлердей шаршадым. Ы-ыстық...» Оттай лапылдап жанған төсекте көзім ілініп бара жатып, осы екі сөзді санама жазып үлгердім. Әлде от боп жанған өзім бе? Бұрын жатар алдында тәуір-тәуір ойларға кетуші едім. Бұл жолы одан жазып қалдым. Ойлануға мұрша келмеді, себебі, бұл күні бастан кешкен оқиға тым-тым көп еді. Самат Қалиевичпен танысу, ауыр жұмыс, тұма, үңгір оқиғасы... Үңгір есіме түскенде тіпті ойлануға қорықтым.

Түс те көргем жоқ.

...Әлдекім сақ-сақ күлді. Жоқ, сақ-сақ күлкіден бұрын мойныма ұзындығы метр де, жіңішкелігі сантиметр оқ жылан орала кетті. Оқ жылан ысқырынады деуші еді, мынадан сылдырлаған әуезді үп шығады. Атып тұрдым.

Сақ-сақ күлген Әшір екен. Қолында қалайы ожау. Жалаңаш санып шапақтап, екі бүктетіле ішін басып күледі дейсің. Онсыз да о баста жарымаған беті қазір быж-тыж болған бір уыс теріге айналған.

— Oho, оһо, өлдім-ай! Қалай-қалай атып тұрады, ә! Аш мысықтай бұратылып оянбап еді, бәлем! Төбеге басын соғып ала жаздады. Оянбаған, әрине, мен. Әшір осындай - ол біреуді қырқылжың сөзбен аш мысықтай бұратылып шағып алу, екінші біреудің мойнына су құйып жіберу секілді түкке тұрмайтын кішкентай жеңістерге құмар. Мәселен, кеше дәл ел ұйқыға кетер алдында Жамалмен бес минут бойы сұхбат соққанын жарапазандап, құлақ, етті жеді. Егер алда-жалда мінездің «парықсыз» атты қасиеті күндердің күнінде адамға айнала қалса осы Әшірден аумайтын шығар. Және бір қиыны — мойынға су құйып жібергенің, әй, мен жер басып жүргенде кешірмейтін ісің еді деп, тағы соқтыға алмайсың, соқтыға қалсаң: «Оймай, мынау шыбық, тисе шыңқ етер екен-ау!»—деген жаман ат желкеңе жарбиып мініп алады. Сондықтан мұндайда, ең дұрысы, күлкінің ырымын жасай салу керек.

Езуімді керіп, зордың күшімен жымиған болдым. Жымиғаным: «Әшеке, шырт ұйқыда жатқанда мойныма су құйып жібергенің еш зілсіз ойын, әрине. Оны тіпті де қаперіме алып, кек тұтқаным жоқ, өстіп-өстіп ойнап тұрған жақсы ғой» деген ойды бет құбылысымнан басқаларға барынша оқытуға тырысу.

Бірақ ол жымиыс басқаларға жылаған сияқты болып көрінсе керек, өйткені, түкті орамалмен денесін ысқылап жатқан Иса Әшірге көзінің итімен қарады да:

— Күлкің көмірге айналар деп қорықпайсың ба?— деді.

Әшір жым болды.

— Көмір?! Қандай көмір?

— Кәдімгі қап-қара көмір! Отқа түскесін күлге айналатын қара көмір.— Іле Иса маған да жақтырмаған раймен жалт қарады — жанжалға себепкер жан кімге жағушы еді.— Тезірек жуын! Қазір сапқа тұрамыз.

Дік етіп сәкіден түсіп, жуына қоюға кім қарсы дейсің, әйтсе де сол сәкіден сырғып түсу мен үшін Талғар шыңынан түсуден бір кем болмады — аяқ-қолым салдырап, қара саным бастыртпай қалыпты. Жүрген сайын жіліктерім майысып-майысып кететін секілді. Тегі ең алғаш жасалған дүрегей роботтар тұңғыш рет адымдап, сөйлегенде мен секілді адымдап, мен секілді ойлап, мен секілді сөйлеген шығар. Вагонның баспалдақтарын санап басып, әрең-пәрең түсіп, сиретілген кинолентадағы адамдардай бір басып екі басып, жуғыш басына өліп-талып жеттім әйтеуір. Сүймен-күрек ойып тастаған алақандарым күлдіреп тұр. Су тиіп еді, жаным көзіме көрінді. Қолымды сүрткенім де жоқ, әлтек-тәлтек басып, сапқа беттедім.

...Бүгінгі сап та кешегідей қырық адам құраған жалғыз сызық. Өзгелер сымша тартылып тұрса тұрған шығар, мен мең-зеңмін. Бас болса бұтақты төмен иген апорт алмасы құсап бүткіл денемді төмен тартып тұр. Оң-солымда кімдер бар, кімдер жоқ, одан да мәлімет шамалы. Самай тамыр лып-лып соғады. Командирдің не айтып тұрғанын ұқпаймын. Меңірейген қалпы көзімді қос бәтеңкенің ақжем тұмсығынан айырмасам, көңілім сол қос бәтеңкенің сусыма құм үстінде қаз тұрған қазіргі қалпының амандығын тілейді. Қос бәтеңкенің қисайғаны — менің де қисайғаным, менің қисайғаным — тұрған жерде тырапай аса құм қауып, құлап түскенім, ал одан өткен масқара бар ма.

Дәл осы минутте қос қолтығымнан нағашы атам айта беретін ақ періште мен қара періште сүйеп, қолдап-қолпаштап ап тұрғасын ғана табанымнан тік тұрған сияқтымын.

Әлдекім иығымнан қақты. Жүзі буалдыр. Иса ма?

— Не болды, Асан?

Салғырт бас изей салдым. Неге бас изегенімді өзім до білмеймін, әйтеуір сұрақ қойғанда баспен құптау, иә қарсылық белгісі сияқты қимылдар жасау керек екенін жақсы білемін.

— Түсің бұзылып кетіпті, ауру-сырқаудан амансың ба?

Бұл жолы бас шайқайын-ақ деп едім, тағы да бас изеп салғанымды байқамай қалдым.

— Түс болмай жатып неғып шыбындап тұрсың? Ауру-сырқаудан амансың ба деп сұрап тұрмын.

Түс болмай жатып шыбындағаныма оңай келісіп, соған тағы өзім таң қалып тұрып үсті-үстіне бас изеймін. Ал шыбындаған дегеннің өзі не?

Иса алақанын маңдайыма басты. Одан кейін саусақтарымды жазып, Орта Азияның картасына үңілген география пәнінің оқытушысындай ұзақ қарады. Әр жері күлтілдеп, ойылып кеткен алақанымды көріп, бас шайқады.

— Неге айтпадың, пақыр бала?— деп ыс ете қалды.

Желкесін қасыды. Білегімнен қапсыра қысып, жетектей жөнелді.

Сап тарапты.

Сосын... сонан соң көзілдірігін қол орамалмен сүртіп тұрған командирдің алдына мені дік еткізіп қоя сап ауаны алақанымның ұшымен айқыш-ұйқыш кескілеп, қызу-қызу сөйледі дейсің. Саусағын шошайтып мені нұсқады. Саусағын шошайтып, командирдің өзін нұсқады. Алақанымды жазып, әр жерін түртіп көрсетті. Кентавр да үңілді. Екеуі бір қызарып, бір бозарысты. Ақыры командир «бүгін демалсын... Дәрігерге көрінсін...»— деді де теріс айналып жүріп кетті. Иса маған көзін қысты. Менің көз қысуға шамам тегі келмеді.

Исаның жетегіне қайта түстім. Мені сүйреген бетте әлдебір ағаш баспалдақтармен тырпылдай көтеріліп, ағаш есікті ашып, ішке кірді. Төрдегі айра-жайра ақ төсекте ұйқысын аша алмаған қыздың көтере берген ақ балтырына еденде ұзыннан жатқан қара крокодил апан аузын арандай ашып ұмтылыпты. Бақырып жібере жаздап, қайта бір қарасам, крокодил емес, қыз қос құлағынан көтеріп, балағына балтырын сұға берген кәдімгі қара шалбар екен. Кенет, қыз бізге бақырая қарап, Тицианның тәңірге жалбарынған Мария Магдалинасы құсап, тесіне алақандарын сарт жапсырып, қатты да қалды. Қара шалбар қылжиып еденге сырғып түсті. Топырлап дәлізге қаштық. Бірнеше мәрте қақырынғанымыз, анығында Исаның қақырынғаны, қатты соқса сынып қалардай саусақ сыртымен майпаздап есікті қаққаны есімде. Дәрігер қыз есік ашты. Жаңа ғана тесін жапқан қолы енді шалбарының қалтасында. Оң аяғын алға салып, сол жағына қисайыңқырап тұр. Екі қолы мықынында. Сол баяғы «Ф»! Көзінде ұялыс емес, күлкінің іздері сайрап жатыр. Ал көзі, құдай біледі, екі жүз вольттық электр шамындай жарқырап тұр. Бұл қыз да ауырып жүрген жоқ па деген ой басымда жылт-жылт ете қалды. Әйтеуір екі көзі екі жүз вольттық шам. Ауру, сөз жоқ, ауырып жүр.

Алақандарым ақ дәкемен мықтап тұрып таңылды. Tаңып жатып, дәрігер қыз ыстық лебін барынша менің бетіме үрлеуге тырысты. Өзі Иса жаққа қарамауға тырысады. Осының бәрін ауырып отырсам да жылтыңдап аңдып отырған маған не жоқ десеңші. Одан арғысы шала-шарпы ғана есімде, бөлмеден шығып, алаңды кесіп өтіп, сәкідегі төсекке құлай кеткенім есімде.

...Тағы да түс көрмедім. Қайбір жақсы ырым дейсің. Меніңше, салпаң құлақ есектер ғана түс көрмейді. Ал есектер адамдарды жалпы түс көруге татымайтын мақұлықтар деп ойлайтын шығар.

Түс көрмейтіндер түк қиялдамайтын, еш қиналмайтын, қуанбайтын, бұ дүниенің қызық-шыжығын білмейтін самарқау адамдар. Осыны қай кітаптан оқып ем? Анау асханадағы үстіне от салып шабатын шөрке де бір, ондай адам да бір. Ендеше бүгін таңертеңнен тал түске дейін түс көрмей ұйқыға қамшы бассам ұзындығы бір метр, ені жарты метр бұжыр-бұжыр шөркеге айналдым деген сөз.

Құрылыс отрядіне келгелі осындай қайдағы бір көңілсіз ойлар басымнан шықпайтын боп жүр.

Қапырық. Қапырықтығы сондай вагон іші мықтап жағылған үлкен мартен пешіне айналғандай. Заттар да оу бастағы табиғи бояуынан жаңылып біркелкі өңсіз ақ сүр түске айналыпты. Бақтиярдың терезе алдында көкпеңбек боп мөлдіреп тұратын шампуні қазір ашық көк. Жасыл еден ашық жасыл. Төбенің қызғылт сыры қызғылтым ғана.

Ел-сел терлеппін. Қос жауырынымның сайы мен мойным удай ашиды. Жезсауыр шыбын тас төбемде дұрыс элипсис сызып айналып-айналып жүрді, жүрді де, ұшудан жалықты ма, балтырыма қона кетіп, арлы-берлі жорғалай бастап еді, кешегі пневматикалық балғаның сартылы жүйке тамырымды әбден жұқартып тастаған ба,өзімді тап бір отыз тонналық шынжыр табан танктің астында қалғандай сезіндім. Сыртқа шықтым.

Сағат он екі шамасы. Сап тұратын алаңға көз жіберіп ем, сырық үшіндегі жалау сан қолдан өткен ескі сүлгідей салбырап тұр. Желп еткен жел жоқ, тымырсық. Асханадан қасық, шанышқының салдыры естіледі. Әлден соң асхана-вагон есігі сарт ашылды да, көк шелекті құлақтан тартқан қос қоңыр білек қылт етіп, сиыр тіліндей сумаңдай алға қарай ұшқан су құм үстіне көлбей төгілді. Өзге тырс еткен дыбыс жоқ. Тым болмаса шегіртке шырылдасайшы. Бозторғайлардың да үні өшіпті. Мына ыстықта байтал түгіл бас қайғы деп, бұта-бұта түбін паналап жоғалса керек. Балағын су шалған қамыс-қияқ еңкейе-еңкейе қап, айдын бетінен өз келбетін тамашалап тұр. Іштен бүлк-бүлк қайнап, шымырлай ағып жатқан лай өзен ұзыннан-ұзақ сұлап түсіп күнге қыздырынған сарыала жыланға ұқсайды. Құлақ-мұрнын басқан жым-жырт тыныштықтың себебін сонда барып түсіндім. Дыбыс атаулыны мынау алып абжылан алдап-арбап қақшып салып, түк білмегендей анда-санда құйрық ұшын ирелеңдете қозғап қойып монтаны жатыр.

Қызған құм табанымды қарып түспеуі үшін еріксіз ескектей басып, өзенге беттегенімде абжыланның мені де арбай бастағанын түсіндім. Алып жыланның аузына мені айдаған мына жер-дүниенің апшысын қуырған аптап. Жақындаған сайын сұлаған сары айдаһар жайыла түсіп, беті шымырлап қайнаған кәдімгі жалпақ бел, жазық төс өзенге айналды. Айдынның әр жері кейде ойылып кетіп, сылқ-сылқ, күліп, біраз жерге дейін сол күйі ағып барады да кенет, көрінбес бір қол сипап өткендей қайта теп-тегіс қалпын табады. Жақыннан қарағанда өзен күнге қыздырынып жатқан емес, басы да, аяғы да жоқ мәңгілік бітпес салбурын жүріске түскен жуан бел жыланнан аумайды.

Су иесі Сүлеймен пайғамбарға жалбарынғандай қолымды жоғары көтеріп тұра қап, сәл серпіле секіріп, доғал жасап күндегідей қарғығанға не жетсін. Ондайда айдың әуелі шапалақпен қарыннан, төбеден тартып қап, сосын өкпелеп қалды ма деген алды ашу, арты шуақ мейірбан ападай салқын қойнына шым тартып жөнелер еді. Бүгін бірақ өйте алмадым. Суға өйтіп секіру кемінде он адам тамашалап тұрса ғана қызық. Дем ішінде екі қолын. екі қанатқа айналып, өзен бетін арлы-берлі сыпырғыштап тұратын ауа мұхитында жезқармақша майысып, сорғалап келе жатқан мұндай нән қармақты көргенде тереңдегі балықтардың да зәре құты қалмай, шошығаннан шалбарларын дымдап қоятын шығар.

Он адам түгіл, бір адам көрмегесін жарлауыт қабақтай жайлап түсіп, біртіндеп тереңдедім. Қос табаннан қос дөңгелек жасай көтерілген су беліме тамам тұтас шеңберге бірікті. Кеше ішіме түскен ыстықты салқын су сорып алып жатқандай тегі рақат! Сүңгіп шығып, шалқалай жүздім. Тақ төбеде шөкім бұлт тіл тартпай еріп барады.

Бас айналғанша емін-еркін шомылып, жағаға шықтым да, жалғыз аяқтап секіріп, құлаққа кірген суды төге бастадым.

— Қалпақ жоғалтқан жігіт, бері кел!

Жалғыз аяқтаған күйі қиралаңдап барып, құм үстіне отыра кеттім. Кеше құм төбесінде қалпақ жоғалтып тұрып естіген шыңылтыр үн! «Қайда тұрмын? Кешегі құм төбеде ме, әлде бүгінгі өзен жағасында ма? Қай уақыт?!» Шымырлаған ыстық толқын қаратұяғымнан құйқама дейін аралап өтті: қуаныштан ба қорқудан ба, оны бір тәңір білсін.

— Ас-са-ан...

Дұрыс, тілін тістей сөйлеген мына шолжық үн кеше құм төбесінде тұрып естіген үн!

Барынша салмақты рай танытуға тырысып, қасымды қайшылай, сәл теңселіп бұрыла беріп ем... жоқ, өзен аяң ағысынан жаңылмапты, арғы жағадағы жартастар қақ жарыла құламапты. Күн әдеттегі шығыс, батыс деп аталатын миллиард жылдық қасқа жолына түсіп ап, тоқтаусыз тартып барады. Дәнеңе де өзгермепті, тек жағаға жете бере арнасы күрт кеңейіп, тереңделе түсіп, айдынға ұмтылатын жүлге табанын Жамал жастанып жатыр екен. Дәрігер қыздың ал қызыл денесі құм бетін доғал бұрышты қисық сызықтармен қиып қана елбіреп жатыр. Жерден толас таппай көтерілген ыстық ағым қыз жамбасына төселген жасыл одеялоның жиектерін желбіретіп, кен аспанға келесі минутта оны шынымен көтеріп алып кететіндей дірілдей толқып тұр. Жанарымды алып қашқанмен шыдай алмай қайта қарасам, күннен қалқалаған алақанының астынан мені қылмыс жасап жатқанда үстімнен түсіп, ұстап алғандай мысқылмен қараған үстем көзқарасына жолықтым. Сол мұң, кежегем кейін тартып, кідістендім де қалдым. Сонда да бәрібір, бәрібір, жасыл төсеніш үстіндегі еңкей бір айра-жайра ширек, жарты шеңбер, сан түрлі элипсистердің таңғажайып көркем қиылыстары —тамаша геометрия!— тағы қара, ақ, қоңыр, қызыл түсті бояулардың— тамаша химия!— бір-бірінен ажыратып алмастай кірігіп кеткен тамаша жиынтығына — дәрігер қыздың қасынан кетіп қалуға құдірет жоқ.

— Кел, отырса-ай...

Балқыған құм табанымды қарып түсіп жатса да, жаңа модалы костюм киіп, сахнаға шыққан манекен құсап, өрі іштей сол ыздиған кейпімді елердей жек керіп, кісі күлерліктей шоқақтап басып, төсеніш шетін бір жамбаспен кертіп қана отырдым. Немқұрайды пішінде өзеннің арғы қабағындағы жартас басына геологтар шаншып кеткен сопақ, ақ тасқа жанарымды талдырып кеп қарадым.

— Қайда қарап отырсың, Ас-сиан?

Ас-сиан... Менің атымды осыған дейін кім естіп әр әрпіне дейін балдай әдемі созып, үзілтіп айтып керіп еді? Ешкім де, ешкім емес.

Жалғыз тастан қызға көзімді аудардым, Тобылғы торы қарапайым қыз. Біз, яғни мен, көкем, мамам болып өткен күзде көшіп келген облыс орталығымда ондай қыздың жүзі, мыңы көше таптап, жосылып жүр. Көрші кластағы гимнаст қыз бет-бәден жағынан мұны екі орап озады. Қалада жүзі, мыңы көше таптап жүретін қыздардың бірі — Жамалдан көңілім қалып, өзеннің арғы қабағындағы жалғыз тасқа екінші рет қарадым. Өзінен мың есе үлкен жартастың мысын басып, оқшырая мен мұндалап тұр. Сонда барып төсеніш жастанған тобылғы торы қыздың мені ылғи да өзіне тартып тұрар сиқырының сырын аштым — Жамал арпа ішіндегі бір бидай, басқаша айтқанда, құрылыс отрядіндегі отыз сегіз жігіттің арасындағы екі қыздың сыңары, ал сыңар қыз қашанда көптің арасында көздің жауы. Ернімді тістедім. Сол жау көздердің, жігіт көздердің бірі, көптің бірі мен екенмін, Aл көп ішінде қадірің бола ма?

— Көңіл күйің қалай, Ас-иан?

— Жақсы...

Сұқ саусағыммен құм шұқылап отырып, арғы қабақтағы шаншылған жалғыз сопақ ақ тас есіме сап ете түсіп еді, біреу өзен суын іліп ап, қойныма құйып жібергендей денем суып сала берді — дәл бүгінгі сәске түсте Жамал сөйлесер, Жамал көңіл аулар жігіт-желең атаулыдан қос басында жарбиып мен қалыппын, ендеше қыз үшін мем үй салып, тіреу орнында тас ойып жүрген отыз жеті боздақтың орнын уақытша болса да жоқтатпай толтырып тұрар пенде есебінде екемін. Анау қай жағынан қарасаң да заңғар жартастың көзге шалынбай, сол жартасқа шаншылған жалғыз сопақ ақ тастың мен мұндалап тұратыны сияқты...

— Бері еңкейші...

Мәңгіріп отырып еңкейгенімді байқамаппын да, ыстық алақан маңдайымды сипады. «Аһ!» дегенде ата жөнелуге әзір спринтер сияқты қолымды білезігімнен құмға көміп, жер тіреп тұрып, жоғары қарап ем, қыздың маңдайымды сипаған қоңырқай білегі төбемдегі аспанды қақ екіге бөліпті. Ал иегімнің астындағы құм шұқырда екі қара қоңыз құмалаққа таласып, тырбаңдап жүр. Қоңыздарды да, құмалақтарды да терең етіп тепкілеп, құм астына көмгім келді.

— Ыстығың қайтыпты...

Сосын жеңіл күрсінді.

— Асан, бюстгалтерімнің түймесі ағытылып кетті...

Оу, бюстгалтері несі?! Ол бюстгалтердің жүз жыл бұрын ағытылып кеткен түймесінде менің қандай жұмысым бар? Мен абдырап қалды екен деп Жамал айылын жияр емес, арқасын маған беріп, әрі қарап отыр. Қос жауырыны кезек бүлкілдеп, екі иығында кішкене шұқыршақтар дөңгелеп ойнап, кеберси қоймаған шашын тарағыштайды. Қыз арқасын бойлай қара өзен әлсін-әлі бұлқына түсіп, беліне қарай тоқтаусыз саулап ағып жатыр. Тартпа астын күн шалмапты — қыз еті аппақ.

Аяқ астынан тынысым тарылды. Бас айналды. Ойбиу, маған не болды? Әрине ғой, кеше күн өтіп кеткен. Мынау соның әсері, соның кесірі... Тартпаның етке түскен ақтаңлақ табы секунд сайын үлкейіп, шапшаң келе жатыр — еңкейіп бара жатырмын ба сонда? Көзімді тас жұмып, қолымды жанталаса ілгері создым. Әйтпесе қыз жауырынына алақан емес, ерін тиетінін сезе қойдым. Жылтыр да жұмсақ материя... Аспан айналып жерге түсіп тұрса да қыз арқасы сап-салқын...

— Асан!

— Иә...

Жамал құмығып сөйледі. Параллель кластағы гимнаст қыз өткен қыста суретке түсем деп — түсіруші мен — қала түбіндегі ауылдан келген шалдың көрші аулаға байлаған биесіне асылғанда ол құрғырың құлақты жымитып алып, азу тісті мейлінше шыныққан балтыр етке салып кеп қалып еді. Гимнаст қыз сонда тізерлеп отырып іштен тығылып, құмығып көп жылаған. Ал Жамал бие тістемесе де, бие жығып кеткендей құмығып сөйледі.

— Осы... Иса қандай жігіт?

Қыз жауырыны алақан астынан сусып кетті. Мен сол минутта түк кермедім, тек қарсы алдыма бақырайып қарай беруді біліппін. Атлант мұхитының ақ езу толқындары тайдай тулап жатыр. Жер шары өз осімен айналып тұр. Самолет Гималайдың үстін басып өтіп, Сингапурға бет түзеді. Тамтам үні қайта дүңкілдеп, күреске шақырады. Әлем өз бояуы өз әуенімен қайта табысты. Ал мен ширек сағат бұрынғы, бар болғаны он бес минут бұрынғы өз қалпымды, өзімді-өзім енді қайтып таба алармын ба?

—...Қандай жігіт?— Қайталап сұрады.

Тамағыма тас тығылды. Жұтынып қалдым. Тамағымдағы тасты ғана жұттым ба? Мүмкін жанарымнан шығып үлгермеген көз жасымды қоса жұтқан шығармын.

Кім?— дедім даусым қырылдай. Оның кім екенін менен жақсы білетін жан жер үстінде бар ма екен?

— Исаны айтамын, Иса...

— Исa ма? Иса алтын асық... алтын сақадай жігіт!— дедім де түрегеп, вагонға беттедім. Жамал қозғалған жоқ. Жамбасын қызыл жолбарыс жұлқылап, талап жатқан джинс шалбар кемпірдің бетіндей мыж-мыж болып, әудем жерде төрт бүктетіліп жатыр.

Мақтасы түйір-түйір жастықты құшақтай өз демімді өзім жұтып жатып, Қапшағайға келгелі бастан кешкен оқиғаларды біртіндеп, ойша тізбектей бастадым. Кешегі үңгір, Иса, бүгінгі Жамал хикметі... Түсініп болмайсың. Студенттердің құрылыс отряді... Әп-әдемі әйел — милиция лейтенанты, балалар бөлмесінің бастығы осы үш сөздің төңірегінде өткен жетіде сағат жарым жарапазан соққан. Бәрі де қолмен қойғандай ұғынықты еді. «Сені өз қатарына қосқан құрылыс отряді Қапшағай ГЭС-інде екі ай еңбек етпек... ГЭС — республикадағы ең ірі құрылыстардың бірі. Отряд мүшелері сайдың тасындай жаланған жігіттер. Студенттер ортасы, озат қауым арасы.,. Әрине, барған бетте қиындықтар кездеспей қойман, бірақ бәрі де қол ұшын береді, далаға тастамайды. Отряд командирінің қамқор көзінде боласың. Көп нәрсені үйреніп, көп нәрсеге тың көзбен қарап, шынығып қайтарсың деген үміттеміз. Қапшағайда еткізер екі айыңды өз өмірінде бетбұрыс жасайтын айлар деп есепте». Балалар бөлмесінің бастығы солай деген. Мамам, көкемнің айтқан ақылдары грамматикалық жағынан басқаша құрылғанымен мазмұн жағынан осы шамада шыққан.

Бір ақыл жаман емес. Екі ақыл одан да жақсы. Үш ақыл тіптен тамаша! Көптеген дана адамдар өстіп айтып кетіпті. Сонша адам сендіргесін алдыңгүні таңертең студенттер лықа толған автобустың есігін жаңа өмірдің есігі болғай деген тілекпен айқара ашып ем.

Мен ашуын аштым-ау, ал сол жаңа өмір мені сөйтті екен деп құшақ жайып қарсы ала қойды ма? Мына қаңсыған өлкеде өткен үш күн бұл сауалға табан астында тауып, жауап қайтара ала ма?

Көзілдірігінің астынан адамға қамбалаша қарайтын командир, әр қадамы құпия Иса, жамбасына қызыл жолбарыс жапсырған Жамал, ойылған алақандар... Бұлар жауапқа жарай алатын оқиғалар ма, жауап бере алатын адамдар ма?

Білмеймін, әй, білмеймін, басым қатты, басым ауырды, белім сырқырап сыздайды, қарым талып тұр, алақаны құрғыр удай ашиды, ашиды...

Қалғып кетіппін...

* * *

...Жұмыстан оралған жігіттер шаң киімдерін қаққанда қанын, соққанда селін шығарып, сілкіп-сілкіп алды да, мойындарына орамал асып, өзенге жүгірді. Кіл жалаңаштар... Вагоннан алыстаған сайын бәрін өзен жағалап жөңкіген сағым шымыр-шымыр қайнаған қазанына салып жіберіп еді әрқайсысы бұлдыраған қызғылт бағаналарға айналды. Жалаңаш бағаналар таңертеңнен бері аэродромдай жалпақ та жазық жон арқасын күнге тосып жатқан жалаңаш өзенге құлап-құлап кетіп еді, сақ, сақ күлкі мен су шалпылы, үзік-үзік айқай аспан астын кернеді.

Исa өйтпеді. Ең алдымен пневматикалық балғаның шаңы жұқалап жұққан шалбарын асықпай тазалады. Және щеткені сулап алып тазалады. Бәтеңкесін күнге шығарды.

Көйлегін бүктеп, сөреге қойды. Тоқсан градустық тік тұлғасының сымбатын бұзбаған қалпы кеше орнатылған білік темірге қарай аяңдады. Бұлшық еті бұлт-бұлт ойнайды. Бұлшық еті шыныққандар аяғын оңға, солға, шығысқа, батысқа ерепейсіз лақтырғыштай еркін басып жүреді. Кітаптар солай деп оқытатын. Фильмдер сөйтіп көрсететін. Ал өмірдің адамдар мен адымдарға беретін бағасы басқаша ма деймін. Бұлшық еті шымыр Иса керісінше абайлай, бармақ ұшымен басып барады. Табанын ыстық құм қауып, күйіп қалмасын дегені. Тым епті, сауысқандай сақ. Кейде шыдамай кете ме, өкшесін біздеңдетіп, жүгіріп, жүгіріп алады.

Иса білік темірдің астына барып тұрды. Қит етсе арсалаңдап, әкесінің мойнына салақтап асыла кететін ерке баладай ә дегеннен білікке жармаспады. Алақанын құмға үгіп, балтырын сілкіледі. Кенет, ине жұтқан иттей имие қап, секіре қолын жазып, лезде білік пен жер арасында нүктесіз леп белгісіне айналып тұра қалды. Нүктесіз леп белгісі — Иса білік темірге атылғанда менің аузымнан: «:Оһ!» деген лепті сөз қоса шықты. Иса қайқия қап, аяғын шірене аспанға лақтырды. Сол мұң, білік темір еркетотай баласынын қолынан мықтап ұстап, ауада шыр айналдыратын көргенді әкедей бір қалыпты ырғақпен сом денені өз осінен дөңгелетті-ай кеп. Иса айналып-айналып кеп, жоғары көтеріле бере алақанын жазып жіберді. Жебедей атылып, траектория жасай, анадай жерге дік етті. Қос табаны құм бетінен қос шұңқыр қазды. Сергек басып, суға беттеді.

Судан шыққасын алан ортасын кесе біздің вагонға қарай салды. Кітаптың сарғылт парағын бас алмай оқып келе жатқандай сап-сары құм бетінен көз айырмайды. Aha! Жамал мен аспаз қыз Алтынға тиесілі көк вагонның тең бүйірлі төрт бұрыш терезесінің пердесі әп-сәтте ақ және қара екі үш бұрышқа айналды. Ағы — бір шеті бүктелген мата перденің жоғары бөлегі де, қарасы — бос қалған, ауа мем көлеңке жайлаған төменгі бөлегі. Вагон ішінің қара көлеңке болатыны қыздар терезе, есіктерін күндіз-түні жамылғышпен тұтып қояды. Қапшағай қасқырдан да, аюдан да аман екенін білсе де тұтады. Шамасы, кешкі сағат оннан таңғы беске дейін терезеден баттиып қарап тұрып алатын Қапшағайдың сазбет қара түні Қапшағайдың қара диюы боп елестейтін болса керек.

Сөз жоқ, іштен біреу Исаның әр адымын санап, ізін аңдып тұр. Мүмкін вагон ішінен таң сәріде сыртқа шыға алмай қорғалақтап қалып қойып, күні бойы қыздардың төсектерінің астын паналап, енді кештің түсуін күтіп, сыртқа шыға алмай отырған түннің өзі қараған шығар. Алаң ортасымен санын сабалап, құйын жүгіріп өтті. Перде жалп жабылды. Пердені үш бұрыштап көтерген қыз ба, түн бе, айыра алмай бір басым екеу. Бас қатыратын ештеңе жоқ, әрине, Жамал. Исаның түк басқан балтырына вагон терезесінен қарап тұрып, жолбарыс жүрісті жігіттерден қауіп алмайтын Жамалды жек көріп қалдым. Төсекке құлай кеттім.

Солай, жер болып, жеңілгенімді мойындау керек. Жеңіс несі — Иса. Бригадирге теңелу киын. Бюстгалтерінің түймесі ағытылған қыз, перде екі үш бұрышқа бөліп кеткен тең бүйірлі төрт бұрыш терезе, вагон ішіне жасырынған түн, әлде Жамал, әйтеуір бәрі мені Исаның астына салып берді.

Солай, Иса біртоға, салмақты. Сырбаз. Әлде монтаны ма? Кеуде қағып мақтанудан, қалқып-шалқудан аулақ. Өзін институт чемпионы деп естігем. Беттен ет жасайтын боксер деседі. Деген Әшір. Өзі беттен ет жасап жүргені жайлы ауыз ашпайды. Ауыз ашса, кеуде соғып мақтанса деп тілеймін іштей. Сонда; «Е, ыздиғаныңыздың бұты бес тиын, жігіт. Кәдімгі көп көпірменің бірі екенсіз. Сіз де кемшіліктен құр алақан қалмапсыз. Жамал сияқты қыздар оныңызды білсе ғой...» деп ойлар едім. Дер едім де бас терім бір кеңіп қалар еді. Амал не, Исаны төңіректеген пендеге бұл дүниеде бас терісін кеңіту жоқ. Ол бөспейді. Чемпиондығы түгіл, чемпиондар жайлы тіс жармайды, Аузын буған өгіздей. Әйтпесе ескерткіш. Кәдімгі алаң-алаңда көкіректері көк тіреп тұратын тас мүсін. Ал ескерткіштерден кемшілік тауып көр. Исадан кемшілік табу одан да қиын.

Жастыққа бетімді көме түсемін...

Сонымен Иса сарбаз, салмақты, сымбатты... Осыншалықты жақсы қасиеттерді бір адамның басына әншейін үйіп төге салған тағдыр да әділетсіз. Бар тәуір қасиетті Иса басып отырып алғанда біз қайтпекпіз? Әшір, Бақтияр, кентавр қайтпек?

Сәкі үстінде Азия сияқты тарбиып жатып жастықты қауып қалып ем, аузым матаға толды.

Көптеген қажетті қасиеттердің қожасы — Иса вагонға кірді. Арасы қою көк түтінге тұнып тұрған елтірі шашын сипап, хал-қадар, көңіл күйімді сұрады. Қалтасына қолын сұғып, әлденені суырды да, алақанын жазды, Қошқыл қоңыр жалпақ тас... Иса секілді жігіт көрсеткесін тасты асты-үстіне аударып, бадалып кеп қарадым. Иіскедім. Жалай жаздадым. Кәдімгі шақпақ тас.

— Өлі де анықтап қарашы.

Тас бетінде көзге ілігер-ілікпес жіңішке сызықтар қатарланып түсіпті. Жапырақтың өн бойын шиырлап жататын жіңішке тамыр сияқты сызықтар...

— Көрдің бе? Миллион жыл бұрын тас боп қатып қалған папоротник жапырары. Мына құмды өлке ол кезде жайқалған орман болған. Біліп қой, бұл динозаврдың тісі тиген өсімдік. Жаңа жолай кешегі үңгірге кіріп шыққамын. Тапқан олжам осы тас. Тілесең саған сыйлайын. Мектептегі табиғат тану мүйісіне тапсырарсың. Әйтпесе Қапшағайда өткен екі айдан белгі еді деп қартайғанда елжіреп қарап отырарсың.

Есікке беттеп бара жатып, кілт бұрылды.

— Мана аудандық штабтың адамдары жұмыс басына келіп кеткен. Устав бойынша құрылыс отрядіндегі жас өспірімдер тек түске дейін ғана жұмыс істеуі керек екен. Бұдан былай жарты күн ғана жұмыс істейсің. Орныңа құрылыс басқармасынан жұмысшы бөлді. Бульдозерші. Біз уатқан тасты канал табанына итеріп түсіреді. Ештеңеге алаңдамай жақсылап демал, емдел.

Ол шығып кетті. Мен төсектен аяғымды салбыратқан күйі отырып қалдым.

Олда-білде, мен осы көңілшекпін. Кім не айтса соған құлдық ұратын бос белбеуліктен басқа көңілшектік. Жылы сөз естісем іш-бауырым езіліп жүре беретін көңілшекпін. Исаның басына манадан бері қасықтап жинаған ызамды шөміштеп төктім. Шөміштемек түгіл, қазанымен қоса ақтара салғым бар. Енді ше? Арнайы келіп, халімді сұрады. Тас болсын, папоротник болсын, көңіл аулап сый тартты. Хал-жағдай сұраса Бақтияр, Әшір, кентавр ай қарап, жұлдыз санап жүр ме? Аз бола ма, көп бола ма, бір-екі күн нық тірестіріп, жұмыс істеп, қолғабыс, септігімді тигіздім. Ал олар... олар бас ауырып, балтыр сыздап жатқанда халімді сұрауға жарамады. Хал сұрайтын мықтылық қайда, шешініп тастап, су шалпылдатып мәз.

«Устав бойынша құрылыс отрядіндегі жас өспірімдер тек түске дейін ғана жұмыс істеуі керек екен... Ештеңеге алаңдамай жақсылап демал, емдел...» Әй, өзі ешқандай грамматикалық қатесіз сөйлейді. Бастауыш, баяндауыш, пысықтауышы орын-орнында, ешқашан да бір-бірімен ауыспайды, қызыл кірпіштей қаланып тұрады. Сүймен сұғып бұза алмайсың. Жік жоқ. Сүйменің не, пневматикалық балға да түк тындыра алмайтын шығар,

Онысы несі екен?

Түскі асты қолға алдық. Ассортимент — көже-көлмек, етсіз ботқа. Іштің ауруын құдайға тапсырып қойып, жұттап келгендей апырып-жапырып соғып жатырмыз. Қайтейік, аспазда жазық жоқ, бізде азық жоқ. Кентавр асханаға топырлап кіргенімізде-ақ ұстамдылықпен: «Мұның өзі алғашқы күндері кездеспей қоймайтын уақ-түйек ағаттықтар және жүре түзелетін кемшілік» деп түсіндірген. Жаппаның іші жанып тұр. Иық, арқа терілерін ультракүлгін сәулеге алдырып, қозғалған сайын тыржыңдап отырған бес-алтаудан басқасы белуардан жалаңаш. Асхана терезесінен арпа ішіндегі екі бидайдың бірі аспаз қыз Алтын жалпымызға да, жекемізге де емешесі үзіле мейірбандықпен қарап тұр. Жіңішке бел, мықымды сары қыз бүйірі шығып, сүтке мықтап тойған бұзау аула ішіне қалай қараса, жаппа астына солай қарайды. Кеше кешке естіген Қара шолақ — Әшірдің сұңқылы есіме түсті: « Біздің отрядта екі гитара бар. Бірі — менің, oтыз екі сомға сатып алған жеті ішекті гитарам да, екіншісі Алтын. Менің гитарамның ішегіне сан адамның саусағы тиіп, сан рет ойналды, ал Алтын қанша мәрте ойналды, өлтірсеңдер де білмеймін». Сонда Бақтияр бүлінді: « Басқа қанша адам ойнады, білмеймін, бірақ дәл Алтын ойната қоймайтын шығар». Оны қаперіне алса Әшір Әшір бола ма: «Сенің денең тауық етіндей тып-тығыз...» деп әндетті. Оған тек сөйлесе болды. Сөз ол үшін күніне ауызға ырғытып лақтырып отыратын витамин, яки анальгин секілді нәрсе. Әйтпесе аурып қалуы ықтимал. Оның денесі ор клеткасына дейін «Сөз»-бен әбден спирттеліп қалған. Айдалаға лағып, ауық-ауық сөйлеп алмаса оның басы ауырады.

Алтын — гитара. Былай қарағанда мұнда тұрған ештеңе жоқ сияқты. Бәріміз де қосанжар аттан құр қалмадық, Мәселен, Шыңғысхан, Маймақ.,, Әйтпесе қара шолақ, ұйқыдағы ару, кентавр... Бізің кластағы бір қызды Кәбира деп те шақыратынбыз. Бірақ көзінше шақыратынбыз. Ал Әшір Алтынның сыртынан айтып отыр, Ал көзінше: «Алтын. Алтынка, Алтыша...»

Жалпы, Алтын тәуір қыз. Мейірімді қыз. «Алтын секілді қыздан жақсы әйел шығады» деген кешегі гитара туралы әңгіме соңында Иса. Оның көрсең былтыр барған шүйгін шөпті, аң-құсы мол, қалың орманды жайлау, табын-табын сиыр мен отар-отар қойлар есіме түседі. Жуаның кермек иісі танау ұрады. Әйтеуір тоқтықты сезінесің. Тек адамға сүтке тойған бұзауша қарайтыны жаман. Өзінен ылғи да сүт иісі жіңішкелеп жетеді де тұрады. Ондайлардың сол бұзау көзбен бетіңе қарап тұрып, тіке меңіреп жібермесіне кім кепіл. Сүзіп тастауы да ықтимал. Әйтеуір осы қызға жуып кетсең болды, бір түрлі есінеп-құсынап, ұйқың келе бастайды.

Алтын жігіттердің бетіне кезекпен мейірбан раймен қарай кеп, маған тоқталды. Тұмсығымды тәрелкеге тығып, тұқшыңдай түсемін.

— Кел, Асан, үстеме құйып берейін!

Құп болады, Алтынжан, Алтынай, әйтпесе Алтышка! Үстемеге біз әрқашан дайынбыз. Жұмыс ауыр. Ертеден қара кешке дейін сүйменмен алысу, шәугім тастарды лақтыру... Жұмыс ауыр болса тыңқиып тойып жүрген жөн. Әйтпесе денсаулық кемиді, көңіл күй бұзылады. Мамам бері аттанарда осы тақылеттес қағиданың оның қалтама салып берген. Қаншама керексіз, пайдасыз деп санасаң да сол он қағиданың кемінде бірін орындаған 1 дұрыс. Болар бала сөйтеді.

Тәрелкемді сорпаға мәймілдетіп толтырғасын Алтын ай-шай жоқ, зәремді ұшырып, қолын шашымның арасына сұғып, сапырып-сапырып жібермесі бар ма. Шамасы, көз алдын қамаған кіл тақырбастардан зерігіп кетсе керек. Иса, кентавр, Бақтияр және менен басқасы келген күні кір-шаң ұстайды, күтуге қол тимейді деп : бас салып, бір-бірінің шашын сыпырған да тастаған. Шеке тамырлары адырайып, құлақтары қалқайып, шеттерінен мұсылманға айналып шыға келген.

Алтынның алақаны майда да жұмсақ екен. Басымды көтеріп, көзіне қарап ем, олда-білде, маған шын, сізге өтірік, тоқ бұзау мөлиіп қарап тұр. Шыңғырып жібере жаздап, тіл тістедім. Басымды кегжең еткізіп ем, желкем тесіктің қырына сарт тиді. Бұрқ еткен көз жасымды жұта-мұта, тәрелкедегі сорпаны төгіп-шашып орныма беттедім.

— Ха-ха-ха!

Күлкі иесі — Алтын. Құдай Алтынды дене, бетке қоса күлкіден де жарылқаған. Және күлгенде де еш дайындық-әзірліксіз, бірден өте биік нотада бастайды да, кілт тынады. Ондайда күлуін күлсе де іле: «Осы мен неге күліп тұрмын?» деген ой басына сап етіп, күрт тыйылып қалатын болса керек. Жалпы, күлмей-ақ қойғаны дұрыс. Сөйлемегені жөн. Күлсе, сөйлесе, қозғама. Алтын бірдеңені бүлдіріп алады.

Жаппа астынан шыға беріп, керіліп қойып, қарсы алдыма көз тастап ем, сабылған сағым етінде жыбыр-жыбыр толқып жатқан құм төбешіктердің қойнауынан қоңыз домалап шығып келеді екен. Кәдімгі теңбіл-теңбіл ел қалай көшеді. Ел қалай көшедінің соңынан шұбалып шыққан шаң не шырқап әуелемейді, не қайта шөкпейді, жерден сәл көтеріле қалқып, өркеш-өркеш болып қатып тұр. Жоқ боп кетіп, қайтадан қайқаң белге ағып шыққанда күміс мүйізіне қос күнді іліп алған ба, жарқ-жұрқ етіп, іле өшті. Күміс мүйізді қызыл қоңыз біртіндеп, қос бүйірі қампиған тайқы маңдай «Жигулиге» айналды.

Қызыл машина сумақы иттей сыпылдап, қос ортасына кірді де, соңындағы тұнған шаңды бөксе-багажнигімен бір қағып тастап, лықси тоқтады.

— Асанжан!

Өз көзіме өзім сенбедім... «Жигули» есігін айқара ашып тастаған кек'көйлекті мамам құшағын жайып, бері жүгірді. Жыл асқан сайын жасара түсетін мамам, әдемі мамам, шырт етпе мамам, менің мамам... Тұмсығымды иығына тіреп тұрып, ежелден таныс сүт иісін іздеп едім, аңқыған әтір танау жарды. Мамам мені ана мен бала арасындағы сүйіспеншілік пен сыйластықты дәлелдеуге жетерліктей уақыт кеудесіне қысып тұрды.

— Жүдепсің... Жұмыс ауыр ма?.. Айтпап па едім... Тәбетің қалай? Қатты ойлап... Шыдай алмадық... Ұлым менің! Сен болмасаң кім... Ас-сианжан!

«Ас-ианжан, Ас-сиан!» Құдай-ау, қайдан естіп ем осы бір шолжың үнді? Осы жуықта, жоқ, жоқ тап бүгін естігемін. Еһе, Жамал аузынан мана өзен жағасында шыққан сөз! Дәп өзі.

Ақ шалбар ақ торкөз кеудеше, қоңыр кенеп туфли киген көкем сол үр жаңа қалпына қысылғандай бір қырындап кеп, ұялшақ жымиыспен қолымды қысты.

— Хал қалай, Асан азамат?

Соңында аюдың қонжығынан аумайтын біреу балағына жармасып, домалаңдап жүр. Қолы ербең-ербең етеді. Тәрізі, мені құшақтағысы бар. Милықтатып киген кепкісі — сірә, көкемдікі — бетін жауып алған. Маңдайшасын көтергенде барып, түймедей қос көз жылт етіп, кепкі астынан ағып түсті. Маймақ! Ешкімді оңайлықпен мойындай қоймайтын Маймақ!

— Сәлем, Маймушка!

Ол ұсынған қолды алмады. Аяғын алға тастап, бүйірін таянды. Оймақтай аузын ашып қап еді, ащы шырыл құлақ тұндырды.

— Ішінде бес бөлмелі үйдің жатып алдың,

Күләшті мергендікпен атып алдың.

Өзің бас бух. болғасын аяйсың ба,

Үнемдеумен тиынды «Жигули» сатып алдың,

Ха-ха-ха!

Бала «Қыз Жібектегі» Бекежан ариясының әуенімен өлеңдетіп тұр.

Әннен кейін Маймақ көкеме қарап, көзін қысты.

Мамам күлді.

Менің жүрегім айныды.

— Мынаның,— мамам көкемді нұсқады,— бір қылжақбас досының үйреткені... Көкең көптен көздеп жүрген көлігін қолға қондырды, Асанжан. Тұрмыс-тіршілігіңді біліп қайтайық деп келдік. Алыстағы аға сәлем берем деп қыңқылдағасын мына азаматты ертіп алдық. Көкеңнің қызыл тұлпарына көрімдігің қайсы, Асанжан?

Mен үндемедім. Мұны өзінше жорыды, білем, мамам көкеме бір, маған бір қарап алды да, бәсең дауыспен үзіп-үзіп:

— Ұлым, бұл «Жигули» түптің-түбінде өзіңе бұйыратын көлік. Өзіңнің көлігің... деді нықтап.

Мамам шайқалақтап алға түсті. Таспалап тоқылған жазғы туфлиінің биік өкшесі құм қауып қап жатса да, тігінен дік-дік түседі.

Көкем соңда. Маймақ далбаңдап жүгіріп кеп, қолтығымның астына сүңгіп кетті де, жымыраң-жымыраң күліп, қалтасынан бір сомдық тиынды суырып алды.

— Көрдің бе, бәлем-ау? Әпкем берді!— Әудем жерде кетіп бара жатқан мамама қарап қойды.— Өлеңді жақсы айтсаң тағы аласың деген. Жаңа қатырдым, ә? Әпкем таныстардың бәріне өстіп сәлем бер деген. Асан ағаңа да сөйт деді.

Мен біреу итеріп қалғандай теңселіп кетіп, тепе-теңдігімді әупіріммен әрең сақтап қалдым. «...Таныстардың бәріне өстіп сәлем бер деген. Асам ағаңа да сөйт...» Мамам үшін сонда таныс не, мен не, бәрібір болып шыққаным ба?!

Шақырайған күн астында дір-дір қалтырап тоңып тұрған көкжиекке көңілсіз жүзбен қарадым. Бес жыл бұрынғы қыста өткен туған күн тойындағы көңілсіздік тағы да қара албастыдай екі иығыма мініп алғанын қорқынышпен сездім. Ол қорқыныш — мамамнан алыстай түскенімді, арадан анау айтқан шаң-шұң шықпаса да, елеусіз алыстай бастағанымды сезінген қорқыныш еді. Айтып айтпай не керек, көкем де мені сағынғандықтан құрылыс отрядіне келмепті. «Мені үйден аттандырып салғандарына бар-жоғы үш күн; үш күнде аяқ астынан қыса қалған қай сағыныш, бұ келісі қай келіс?»—• деп өзім де ойлап ем. Әншейін су жаңа «Жигулидің» ала екпе қуанышы екен ғой мына сапардың мәнісі.

Осының бәрі қалай басталып еді өзі? Ә, былтыр қамсыздандыру мекемесінен келген жылпос жас жігіт, иә, содан басталды. Сол жігіт жеңіл машинаның есіктеріне сүйеніп, сынық тұрған жас жұбайлардың түрлі-түсті суреті басылған рекламаны стол үстіне тастап кетіп еді. Әлгі әйел мен еркектің жанында таңдайға түссе еріп сала беретін конфеттей әдемі бүлдіршін тұрған.

Күліп жібере жаздадым.

Жарадың, мама! Мықтапсың, көке! Жарнамадағы сол сылқымдардан асып түспесеңіздер де құйрық тістесіп қалыпсыздар. Қазан аттай қызыл «Жигули», барын киіп, бақанын асынған әйел, еркек және бүлдіршін... Ата-ананың уысынан шығып кеткен Асан сияқты он жеті жасар қоңыр бозбала емес, бір сомға оп-оңай алдана салатын конфет секілді сүйкімді бала... Жана сатып алынған машинаға тіл-көз тимеу үшін кабина маңдайына іліп қоятын амулет маймыл қандай, сондай сүйкімді бала... Көкем, мамам, Маймақ және қызыл «Жигули»— тап мына қалпында сол жарнама қағаздан ыршып-ыршып түсіп, вагондардың ортасына тұра қалған сияқты. Тек көлемі әлденеше есе үлкен жарнама қағазы...

Қарадан қарап ішім толып кетті. Күнқағарынан басып, Маймақтың қалпағын көзіне түсірдім де:

— Шыңғысхан қайда? Шыңғыс...— дедім тығыла сөйлеп.

— Ауылдағы атама кетті. Таудағы атама... Тауда бәрі көк. Тау — көк, аспан — көк, қарағай — көк...

Шекеңнен күн солқылдатып соғып тұрса қайдағы бір тауда көк қарағай жайқалып тұр екен деп қайдан жырғай қалайын, сырт айналып, машинаға қарай тарттым.

Кәдімгі «Жигули»... «Жигули!» Тіл үшіне жып етіп, қалай-қалай жеңіл оралады, ә? Нақ бір әдемі жазылған әннің сөздерінен алынған дерсін. Қос-қостан тізілген төрт шамы қас сұлулардың көзінше күн сәулесіне шағылысып, жарқ-жұрқ етеді. Радиаторының никель белдіктері, дөңгелектері, әйнегі, кабинаны бойлай тартылған қапсырма темірлері бар, осы тұрқында «Жигули» тісін ақсита емен жарқын күліп, мәз-мейрам боп тұрған бақытты адамның кейпін елестетеді екен. Мыңдаған жансыз вольт, гайка, шайба, подшипниктерден құралса да маңдайындағы ор затқа әдемілік қосып, әсемдендіре түсетін қасиеті бар ма деп қалдым. Қызыл автомобильді қаумалай қоршаған вагондар тіпті шымқай жасыл, қызыл. Мамам мына машинаның қасында тұрса кемінде он жасқа жасарып сала береді екен. Әрқашан да бір тоға, салмақты, деймін-ау, мүмкін жуас, өлез шығар, көкемнің де бүгін еңсесі биік, қабағы ашық. Маймақ бұрынғыдан да сүйкімді. Яғни темір-терсектен құралған бір жансыз, үш жанды төртеу — қызыл «Жигули» және көкем, мамам, Маймақ, «Шат-шадыман көңіл және ерке» деп аталатын салтанатты симфонияның бір-бір ноталары тәрізді. Құдай біледі, апшыны қуырған аптап куә, біреу осы тұрған төртеудің көңіл күйін бейнелеп, симфония жаз десе, сөз жоқ, атын «Шат-шадыман көңіл және ағыл тегіл береке» деп қойған болар едім.

Е, бұл қызыл «Жигули» біздің үйдің жырына айналғалы қашан...

Әр кешкі асты алдыға алған сайын мамам мен көкемнің арасында «Жигули» жайында әңгіме, ал әңгіме тереңдеп кетсе қызыл шеке қақтығыс, дау-дамай туатын, Айтыс, әсіресе, көкем еңбекақысын алған күні лаулай түсуші еді. Әлқиссаны бастайтын, әрине, мамам. Онсыз да тап-таза стол бетін орамалмен ерекше бір қажырмен сүргілеген үстіне сүргілей түсіп, елеусіз ғана күңк ете түсуші еді: «Көкесі, бүгін кассаға тиын-тебен салдың ба? Кезек те келіп қалды. Әйтеуір сол күні елге алақан жайып қалмайық. Әлгі право беретін курстерің қашан басталады. Автоинспекцияның жаңадан келген бастығымен танысып, жақаурата беруді де білмейсің...» Осы сияқтас әңгіме-дүкенді, амал жоқ, құлаққа қорғасындай құйып отырып, сол сиқырлы «Жигулиді» әр түрлі бейнеде, қасиетте көз алдыма елестетіп, әлекке түсуші едім.

Кейін «Жигулиді» көрдім. Іші-сырты жып-жылмағай көлікті көкемнің досы сатып алып, бәрімізді үйме-жүйме отырғызып, туыстарын аралап, көрімдік сұрап шыққан. Бұрынғы дау-дамай енді одан әрмен лаулай түсті. Біртіндеп «Жигули» туралы әңгімеге құлағым үйреніп, әбден етене болып кетті. Техникалық түстер көретін болдым. Түсімде «Жигулимен»—сатып алған екенбіз деймін — Тайбурылдай талай қырқалардың белін басып, ұшқан құстың құйрығын тістегемін. Ондайда қатарымда көрші кластағы гимнаст қыз отырар еді. Көкемнің жазу столында жатқан «Автомобиль. Үшінші класты жүргізушінің оқулығын» оқып шыққасын ол автомашина ойша сан рет бөлшектеліп, қайта құралған. Келе-келе автомашина туралы арман. қалтадағы тарақ, әмиян, яки әр класс сайын қайталап оқитын «Робинзон Крузо» кітабы сияқты керек затқа айналғанын аңғарғаным да жоқ.

Сол «Жигули» міне, төрт-бес адым жерде жұтынып тұр. Түсімде бұ шіркіннің дөңгелектері жерге анда-санда бір тиіп, мұз-шатқалдардан қарғып кете баратын дарадылау еді, мынау, байқаймын, одан гөрі әлдеқайда сылқым, сері, мәдениетті. Кейде әкесі шетелден алып келген қызыл джинс шалбарын құбылта киіп, үлкен көзілдірігін танауына іліп, тайраңдап шыға келетін гимнаст қыздай өр көкірек. Бәрібір, бәрібір төрт дөңгелекке .артылған қызыл қорап кеп қиялыма азық болған «Жигулиімнен» садаға кетсін! Бір түрлі мұғалім бес қоям деп тұрып, аяқ астынан айнып, мол кеуде, жуан бөксе үшті қонжита салғандай қарным ашып қалды. Әлденені күтіп жапақтаған көкеме құтты болсын айтқаным жоқ. «Жигули» басқа үшін сыры көшпеген шыт жана жиһаз болса да, мен үшін, мейлі түсімде көрейін, мейлі қиялдайын, бәрібір, бәрібір гимнаст қызбен көк пүлішті орындығына нығыздала отырып алып, сан мың шақырымды ызғытып артқа тастап, тозығын шығарған салдама дүние, Жалпы, тіл алсаңыз, қиялдай көрмеңіз. Қиялдасаңыз болды, бүгіп көрші кластағы гимнаст қыз көпе-көрнеу кереметтің құдіретімен Қыз Жібекке айналады. Ертеңінде әлгі жел қиялдан сейілгесін қарасаң, қайдағы Қыз Жібек, кәдімгі сұңғақ бойлы сары қыз. Сондықтан ертең көңілді, шат шадыман жүргіңіз келсе бүгін қиялдай көрмеңіз. Қиял жиі алдайды. Әсіресе, ұйықтар алдында құйрық бұлғап кеп, қойныңа кіріп кетуге тырысатын қиял атты мысықты төсек маңынан қуып тастаңыз. Ол мияубайды еркелеткеннен гөрі — қиялдау деп ұғыңыз басты көрпемен тас орап ап, қор-қор ұйықтаған жақсы.

«Жигулиді» бір жақтырмай, бір жақсы көріп, толқып тұрғанда көкем қолын иығыма салды. Он. қолы қызыл машина кабинасының есігіне . асылыпты. Көкем мына қалпында тетелес екі баласын — мені және «Жигулиді» ерткен, өмірге дән риза, бақытты әкенің нақ өзі! Сол қанатында тұңғыш ұлы — мен, он қанатында күні кеше сатып алған кенже ұлы — қызыл машина!

— Обкаткадан өткізіп жүргесін саған келіп қайтуды ұйғардық. Моторы өгіздей күшті, ең соңғы үлгі! Зәуде-қалам жарыса қалса «Волгаңның» өзінен қалыспай ма деп қалдым. Ауланың бұрышынан гараж соқпақпын. Арыстанға да жұмыс табылды. Гаражы бар, «Жигулиі» бар, он мың сомды күзету итке үлкен абырой.

Арғы сөзі құлағыма жетпеді. Тым аяйтын, яки жек көретін адамымның сөзі қашаннан зейініме қонып көрген емес— көкемді аяп тұр ем. Бес жыл бұрын жапалақ-жапалақ қар астында боздатып виолончель тартқан көкем, шот тастары және виолончель пернелеріне ғана әмірі жүретін жуас көкемді дәп бүгін мына «Жигули» көпе-көрнеу тартып алғандай сезіндім өз-өзімді.

Ішім қан жылап тұрып, бір жағынан оның жан дүниесінде қай қорқау ұлып, қандай ит өліп жатқанын сезіп те тұрмын. Көкем осыған дейін жалғыз еді... Мамама ер, маған әке болса да жапалақ қар ішінде, қалын цифр ішінде маңып жүрген жалғыз еді. Мамам болса түрлі-түсті телевизор, сервиз, гарнитур, хрусталь, кілемдер дүниесімен ішек-қарны араласып кеткен. Сол кіл жарқылдақ әлемнің ортасынан мамамды сүйреп шығу басқаның қолынан келе ме, жоқ па, кім білсін, ал жуас, жасқаншақ көкемнің шама-шарқы оған жетпеді. Мен болсам ертеңнен қара кешке дейінгі уақытты мектепке, мектептегі әр түрлі үйірмелерге, кинотеатр, кептер мен Арыстанға өткізіп қойғамын. Пионерлер сарайындағы жас суретшілер үйірмесіне қатысқаннан бері сабақтан соң түскі асты шала-шарпы іше салып, келген ізбен кері қайтамын. Үйірмеден кейін кино бар. Сосын иә шаңғы, иә футбол... Кешке үйге қара самым үзілердей шаршап-шалдығып ораламын. Сабақ та қиындады. Алгебра, тригонометрияның арифметикадан, ал Дәркембай образының халықтығы туралы шығарма жазудың диктантты сүйреңдете салудан арасы жер мен көктей. Жолдас-жора да көбейді. Тек қасапхана тарихының тұсында әжептәуір жақындасып, ұғысқандай болдық та, бағыты басқа-басқа желқайықтарша бет-бетімізге ажырап кете бардық. Алыстаған көкем емес, мен едім. Бірақ, бірақ... тым тез есейгеніме мен кінәлімін бе?

Ал көкемнің кімі бар?

Еріккендегі ермегі кәні?

О, көке, сені менен басқа кім түсінуші еді?

Мен тәрізді сурет салып, кептер ұшырып, Арыстанмен алысып ойнай да алмайды. Виолончелінің өзін көршілер сан-саққа жүгіртіп, тәлтек ете бастағасын қолға алуды қойған. Мамамның оң жағынан шыға алмаған бірен-саран достары біздің үйдің есігін ашуды пышақ кесті үзген. Мамамның көңілі құп көргендермен көкем жұғыса алмады. Бір сөзбен айтқанда, мамама мүйіз бұғаз киіз де, мамама киіз кекеме мүйіз. Сөйтіп, өз отының басынан жылу таппай қыстығып жүргенде оның да айтқанына көніп, айдағанына жүретін көнбіс зат табылды. Ол — мына «Жигули», талпақ тұмсық, жылмаң «Жигули»! Рулін оңға бұраса оңға, солға бұраса солға бұрылады. Ұрыспайды, керіспейді. Тек аптасына майлап, сулап, күніге жағар май құйсаң болғаны, қайда салсаң сонда жылжып тұр. Әйнегін жуу, босаған бұрандаларын қатайту, сына қалса жаңа бөлшек сатып алу —аткөпір ермек деген осы. Тіпті ішің толып бара жатса көршіңді шақырып ал да, аула шарбағына асылып тұрып, осы бір тоннадан астам темір терсектің жайы мен күйі туралы әңгіме соғып, құмардан шық. Қорытынды — жұмыстан соңғы уақыттың үңірейіп бос қалған кем-кетігін толтырып кеткен «Жигулиге» көкем дән риза. Бақытты! Жайына тыныш жүрмей көрінген қасапханаға от ала жүгіріп, педсоветтен педсоветке сүйрелейтін Асанның орнына «Жигулидей сенгіш те көнбіс «бала», серік тауып алғанына алақайлап, жар салмағанмен іштей мәре-сәре. Өзі секілді иі жұмсақ, тіл алғыш машина...

О, көке, сені менен басқа кім түсінуші еді!

Онда да бүгін ғана түсініп тұрған секілдімін. Көкемді «Жигули» тартып алып, жалғыздықты осы сәт керемет сезініп тұрғанда ғана көкемнің ғұмыр бойы жалғыз боп келгенін түсініп тұрмын. Соған қарағанда «Басқа түссе баспақшыл» деген сөз рас болар.

Әлде мамам көкемнің болашаққа даңғыраған үйде жалғыз қаларын — бір жылдан соң, мен де оқу іздеп кетемін ғой — оған да бір көңіл алдар ермек керек екенін сезіп, машина сатып алып берді ме?.

— Ағасы, Асанды қасыңа алып, анау төбені екі-үш айналып шықпаймысың?— деді мамам туфлиіне түскен шаңды қағып түсіріп жатып. Маймақты вагондағы қыздарға тастап, қайта оралыпты. Ертең өзі ие болар дүниенің кілтипанын бүгіннен біле берсін де.

Көкем селк етті. Мамамның алдыңғы сөздерін жайбарақат тыңдап, жем жеген аттай сұлқ тұр еді, «ертең өзі ие болар дүниенің кілтипанын бүгіннен біле берсін»-ге келгенде селк ете түсті. Әуелі «Жигулиге», іле бетінен боран бұрқырап, жаңа көргендей, жаңа танығандай маған жалт қарады. Суық та жат көзқарас... Өз кіндігінен туған баласына емес, жауына қарайтын жат көзқарас.. «Ертең өзіңе тиер дүниенің»... Мамам бүлдірді! Көрдіңіз бе, мамамның айтуынша, бүгін көкемнің астына тайпалып түскен қызыл жорға «Жигули» ертең, ертең, болмаса бүрсігүні оны сауырынан сыпырып тастап, маған басыбайлы дүниеге айналады екен. Нан мен су сұрамайтын сенгіш те көнбіс, адал деп тұрған қызыл машина кім рулін ұстаса соның айтқанына көніп, айдағанына жүретін опасыз боп шықты.

О, көке, сені менен басқа кім түсінуші еді. «Жигули» тап бір жарып тастар қызыл қасқырдай тәлтіректеп, кейін шегінді. Автомашинадан көз айырмай қалтасынан «Көктөбені» суырып, бір талын қолы қалтырай тұтатты да, ұрты қомпаңдап бұрқ-бұрқ сорды. Шылым түтіні көзге шалынған жоқ: жеріне жете қызған ауа қолма-қол ерітіп, сейіліп, жоққа айналып кетіп жатыр, Жақ еті бүлк-бүлк ойнайды.

О, көке, сені ұлыңнан басқа кім түсінуші еді. Тұнжырап тұрды, тұрды да;

— Жігіттер, араларыңда машинаның тілін білетін кім бар?— деп күңк етті.

Топ қозғалақтасып қалды. Сыбыр-күбір көбейді. Сәлден соң біреуі сытылып шықты. Бұйра бас Иса! Оқу бітіріп, офицерлік погонды жаңа таққан курсантша серпе басып көкем қасына келді.

— Мен білемін, отағасы!

— Шофермісің?

— Правоны мектептен алып шыққамыз.

Көкем туфли тұмсығымен құм бетіне ирек салып тұрып:

— Мен шаршап тұрмын. Асан екеуің біраз сейілдеп қайтарсыңдар,— деді. Басын көтеріп, Иса екеумізге бұйырайын деп тұрған қызыл автомобильге қарап ап, маған:

— Асан, құтты болсын көлігің!— деді өлген дауыспен.

Екі-үш болса да өзі иемденіп, өзі мініп үйреніп қалған дүниесінің, бүгін басқаның, әсіресе, менің тақымыма тигенін көрмеу үшін автомашинаға әдейі мінбей тұр.

Шынымды айтсам, көкемнің «Асан, құтты болсын көлігің»-іне дейін«ЛТА-81-10» ның кабинасын селк еткізіп отыра кетуге құлқым соғып тұрған жоқ еді. Онда да көкемді аяғандықтан. Бірақ кекесін иісі аңқып тұрған: «Асан құтты болсын көлігің»-нен кейін еш ойланбастан автомашинаға қарай аяңдадым. Қызыл автомашинаны менен аяса, мен аянамын ба?

«О, көке, қызыл «Жигулиіңіздің» бауы берік болсын!» Бұл сөздерді естіртіп айтпадым, ал ой атты түссіз тақтаға жазып салғаным рас еді.

Ыстықтан ісініп кеткен башпайларын туфлиге суға алмай әуре сарсаңға түсіп жатқан мамам еңкейген қалпы көкеме көзінің итімен қарады.

— Бұл не еткенің, ағасы-ау?! Еңіреп тұрған дүние, мына бала байқаусызда төңкеріп алса қайтеміз?

— Жаңасын сатып аламыз. Саспа, ақша — пішен.

Мамам көкеме қадала қарап тұрды да, кілт бұрылды.

Туфлиі қолында. Жалаң аяқ. Құмды қос өкшесінен кезек атқылап, «Жигулидің» артқы есігін айқара ашты да, отырғышта жатқан көк орамалды тамақ астынан шарт байлап, маған жалт қарады — о, мама, қандай әдемі едіңіз осы минутте! Ашуланса болды, мамам қашаннан әдемі болып кетеді.

— Кел, Асан, отыр! Қыдырып қайталық. Өзекті жанға бір өлім. Қираса қиын болғанда сүйегіміз қоса шашылып қалар. Бұл заманда кімнің құны көк темірден артық дейсің.

«Кімнің құны кек темірден артық дейсің...» Іш жиып қалдым. Менің де, Исаның да, оның ішінде мамамның өзінің де парқы мына жан, қан-сөлсіз «Жигулидің» бағасынан кем түскені ме? Арыстай үш адамның құны бар-жоғы жеті мың сом ба?

«Жигулидің» есігінің тұтқасына қол салып тұрып, мерекедегідей сықиып киінген көкем мен мамама кезек-кезек бұрылып қарадым. «Жигулимен» қыдыру үшін барын іліп, бақанын асыныпты. Бала кезімде мені қолымнан тәй-тәй жетектеп, көшеге серуенге шыққанда да екеуі өстіп жайқалып киінуші еді. Енді оларды «ЛТА-81-10» жетектеп жүр.

Басым салбырап кетті.

— Отыр деген соң ыбылжымай отыр енді. — Мамам бұл сөздерді ақырын да анық айтты. Бірақ жекіріп ұрысқаннан гөрі өтімді, зәрлі еді.

— Мам...— Одан әрі демім жетпей, сезім бел ортасынан шорт үзілді. Дұрысы: «Көке!»—дегім келіп еді, қолқамды қапырық ауа қапты. Тынысымды тарылтқан ауаны қайраңда қалған балықтайын екі екпемді соға жұтып тұрып, тұп-тура бес жыл бұрынғы, он екі жасқа толған түннің суық ауасы есіме сарт түсті. Бұл өткен шақ деген үйіңе бір түн қонып кетсе келер жолы есік қағусыз кіріп келіп, етігін шешпестен тапырақтап төрге ұмтылатын үр да жық қонаққа ұқсайды екен. Сол қыс* тың көктемге ұласқан түні боздаған виолончель шектерінен пыр-пыр ұшқан саздың аппақ ноталары мен қапалақтаған қар қиыршықтарына араласа алыстаған көкемнен айрылып қалам ба деп зәрем зәр түбіне кетіп еді«

Ол бір түбіне түйе бойламас зымыран түн еді.

Көкем ол түні жалғыз еді.

Әйтсе де мен жалғыз емес едім. Мен сол түні көкемді тауып, шын көкемді танып, шын қуаныштың таза ауасын жұтып едім...

Ал мынау шақырайған тал түс мені қорқытуға айналды. Шақырайған тал түсте көкемнен көне-көрнеу айрылып қалып едім.

Иә, иә, қорықтым — себебі әуе ашық, жер жазықта жалғыздықтың тұс-тұстан анталай кеп, жағаға жармасқанын ішім қалтырай сезіп тұрдым. Жармасқанда қандай! Жаныма жақын санайтын жар дегенде жалғыз адам бар еді. Сол маңдайға басқан жалғызымды, көкемді мына талпақ танау «ЛТА-81-10» сиқырлап қойғандай төңірегінен шығарар емес. Жалғыздықтың құшағы қашан да тастай суық. Ыстық құмға тобықты толарсақтан кешіп тұрып, табаннан өтіп, тас төбеме зырлап жеткен ызғар табын сездім. Бүйте берсе жалғыздық жағама жармасқанды былай қойып, күндердің күнінде жағамды қақ айырар. «Білмеймін, білмеймін,— деп ойладым «Жигулидің» жұмсақ орындығына жайғасқасын шырма-шату айқасқан аяқтарымды жаза алмай жатып.—Он жеті жасқа бүйтіп жайқалып толғаныңа болайын. Жыл өткен сайын жаңа дос, туыс табам ба деп үміттенсем, жылдар жоғымды жоқтамақ түгіл, барымның өзін тонап жатыр ма, немене? Жетегімдегі Арыстан қайда? Кептер ше? О бастағы қырық төрт әріпті әліппенің келе-келе мың сап ережесі бытысқан грамматикаға бастайтыны сияқты анық, та түсінікті дүние уақыт өте ұдайы күрделене бере ме, қалай?

Қызыл «Жигулиді» көргенде Иса аяқ астынан неге құлшына қалды?

«Жигули» құм төбелер етегін басқан борпылдақ жолды бауырымен сызып, салып ұрып келеді. Шұқанақ-шұқанақта мөңкіп-мөңкіп алады, Қос көз ұшында лыпылдап қалқып тұр. Жөңкіліп аққан сағым мұхитының түбінде қалған абажадай вагондар аптап көрінен қалай құтыларын білмей үйездеп тұрған егіздер секілді. Қыздар жататын көк вагон электр найзаның үшінде кеткен баяғы қара бұқадан аумайды. Ө.і салмағын өзі көтере алмай, төрт тұяғы төрт дөңгелегін құмға көміп жіберіп,жыбыр-жыбыр қозғалып, өзенге қарай беттеп бара жатқандай. Бір түрлі тітіреп кетіп, басымды кілт бұрып, алдыма қарадым.

Қамалаған құм күргейінен құтылып, жазира жазыққа шығыппыз. Иса газды аямай басып отыр. Бүткіл жер-жаһан сол қанаттағы жусанды сұрғылт дала, қамшылар жақтағы төбе-төбе құм, бұйра бас бұталар, құйрықтары ағараңдай ебедейсіз тойқаңдап қашқан тышқандар тұм-тұқияны қалмастан ешбірі құтыла алмай кезекпен зымырап кеп, дөңгелек астына құлап жатыр, құлап жатыр.

Қара сайтаны әбден ұстаған-ау деймін, Иса рулмен руль боп, тас қатып қапты. Білек тамыры білем-білем. Бізге бұрылып қарамайды. Бар ынт-жынты «Жигули» жеп келе жатқан жол үстінде. «Жигулиді» де, өзін де аяйтын емес. Бет түктері шығып кетіпті. Бір түрлі сескеніп кейін ысырылып отырдым. Айтары бар ма, мұндай адам қашса құтылады, қуса жетеді. Қашса—соңына, қуса — алдына түсірмесін деп тіле.

Қатарында отырған мамамда үн жоқ. Редикюлін жүрегінің үстіне басып, тігінен тік отыр. Байқаймын, бәріміз де желдей жүйткіген жылдамдықтың ырқындамыз. Бәріміз де қос басында қоздаған бір қорқынышты ойдың құшағынан қашып келе жатқан сияқтымыз.

Жол жалықтырмайды десетін. Жұтынған «Жигулидің» ішінде шалқайып отырғанда тіптен жалықтырмауға тиіс еді. Көз талдырып, қарай берсең жол жалықтырады екен. Есінеп тастап, кабинаның әр шаршы сантиметрін көз бен көңіл сынынан өткізе бастадым. Бәрі жалт-жұлт жарқ-жұрқ. Тілі дірілдей теңселіп, май көлемін, жылдамдық, уақыт мөлшерін, аккумулятор күшін көрсететін ампер секілді аспаптар бұйра бас Иса мен жел тараған балапан шашын қайырғыштаған мамамның әдемі жүзіне бек жарасып тұр. Үшеуміз де «Жигулиге» қажет деген бөлшектерге айналып, орнымызды тауып, мықтап винттеліп, автомашинамен қоса алға зырғыған тұтас денеге айналып кеткен екеміз.

Ептеп көңіл күйім көтеріле бастады.

Төрт доңғалақпен дала бетіне үлкен-кішілі екі жалпақ, «О» әрпі секілді концентрациялық шеңберлерді таңбалап, кері бұрылдық. Үшеуміз де қостан ала шыққан наза-ызамен алысып отырып, жолды едәуір ұтып тастағанымызды аңғармаппыз. Ойматаз төбелер қосты мұқым жұтыпты. Емен-жарқын жайраңдап кетпесек те үшеуміз төбемізге тегене-тегене жеміс қойып көтеріп отырғандай сірескен тіп-тік қызық, халден ажырап, демді еркін алым, қоңыржай қалыпқа ауысқандаймыз. Иса сол білегін кабина терезесіне артып, оң қолымен рулді емін еркім шырқ үйіріп отыр. Мана айрылып қалардай он саусағын баранкаға жапсырып тастап еді, енді бас бармақ, балалы үйрекпен ғана шымшып ұстапты. Мамам ақ шаңқан орамалды сұқ саусағына орап ап, ұрт, көз ұштарына жұққан шаңды сүртеді. Туфлиін шешіп қойыпты. Соңғы жылдары репетсіз өсіп кеткен ұзын сирақтарым ұйи бергесін алдыңғы отырғыштың астына созып жіберіп, көк пүліш арқалықты жауырыныммен армансыз жаншимын. Сызылтып ысқырдым. Жайшылықта ысқырық естісе қабақ қайшылап, кіржие қалатын мамамда үн жоқ. Иса кабина айнасын түзетті. «Жигулидің» бір қалыпты жұмсақ гуіліне құлақты салғырт салған мамыражай бейбіт қалпымыз бар. Қос басында «ЛТА-81-10» маңында туып кеткен егес елесін және сол түтін-жалынсыз өрттің куәгерлері — қыз-жігіттерді жоталар астына басып, үнсіз жатыр. Кабинадағы үшеу тайталасатын басқа сылтау жоқ. Қайта үшеуміз де «ЛТА-81-10» сынды төрт доңғалақты тар қобди ішінде отырып, үшеуміз де іштей сезіп, ішің білсін әлулай деп келе жатқан шуақты сезім төңірегінде бас түйістірген сияқтымыз. Ол сезім — тырбаңған екі, төрт, санай берсе қырық аяқты жан-жануар, бақа шаяннан озып, бәрін артқа тастап, зымыраған өз жылдамдығымызды, өз артықшылығымызды түйсінген сезім еді. Қысқасы, кемедегінің жамы бір...

Айта берсе жалт-жұлт кабинада өзіңді мәдениетті, асқан ізетті жан сезініп кетесің бе деймін. Жай тірліктегі ашу, ыза, реніш анау айтқандай мақтарлық тірлікке жатпайтынын мойындайсың. Кабиналас көршіңе бұрылып, әп-әдемі әзілдер айтқың келеді. Жалпы, «Жигули мінген адамның қасиеттерінің сапасы, сөз жоқ, кем дегенде он процентке артып кететін секілді.

О, көке, мен сізді енді түсіне бастағандаймын!

Жаңа білдім, жылдамдық шіркін жатқан сиқыр екен. Екі аяғыңа сенсең төбеңнен төніп, еңсе басатын төбешіктер қазір теңселе қозғалақтап, ізетпен жол беріп, кейін шегініп қалып жатыр. Әйнектен бас шығарып, төңірекке тесіліп ұзақ қарасаң бүткіл төңірек қол ұстаса «ЛТА 81-10»-ды қошеметтеп, гимн шырқап, айналып жүргендей тамаша әсерге бөленесіз. Ол гимн, әрине, автомашинаның үзіліс жоқ тыным таппас ұзақ гуілі. Шаш тарап, жағадан кіріп, тұла бойды салқын ернімен еппен өбіп, сергітер самал желді айтсайшы. Шіліңгір ыстықта қостағы қыз-жігіттердің шекелерінен күн өтіп, табандарын құм қарып, алты айрықтарынан тер кетіп жүргендерін ойлағанда самалын да, салқынын да қатар сыйлаған «ЛТА-81-10»-ның төрт доңғалағынан айналып кетпеймісің. Жігіт, жігіт ағасы, кекселерді қайдам, он бес, он алтыдағы бозбалалар танын жаяу атырып, кешін жаяу батырады. Яғни қаз тұрып, тәй-тәй басқаннан өз қолың өз аузыңа жетіп, аулана автомашина, мотоциклді мүйізінен сүйреп кіргізбейінше тек екі аяғыңның амандығына сыйынған өнімі жоқ саяқ тірлік. О баста балалар бақшасына, кейін мектепке салпаңдап жаяу тартасың. Алда-жалда экскурсия жасап, тау-тасты кезсең де, қыл аяғы қызбен қыдырсаң да сүйенерің сол он башпайлы күрек табан. Даланы білмеймін, облыс орталығындағы өмірдің сиқы солай қасапхана тарихынан кейін ауданды тастап, облыстан орын тепкеміз. Сол қадірсіз көп жаяудың бірі менің күн етіп, күрек сабы алақан ойып, месел қайтқан кешегі-бүгінгі жүдеу шағымда тақымыма «Жигулидей» темір тұлпар түсіп қалған мына минутта көңіл күйім қандай болмақ? Әрине, басынан аяғына дейін тұнып тұрған жыр мен ән! Оның үстіне «ЛТА-81-10» үшінші класстық білімі бар Исаға, қара шолақ — Әшірбекке, ұйқыдағы ару Бақтиярға емес, менің көкемнің, оның баласының Асанның, қорасына кіретін мүкәмал-мүлік екенін бес саусақтай біліп отырсаң ше? Әне, сонда қайтпексің? Қайткені несі, төбең көкке жетіп, ауаны айдаһарша тартып ап, ұрт томпайта «Түрік маршын» құйқылжытып ысқырмайсың ба?

Басты жерге салып жіберіп, «Жигулиге» қарсы шапқан бес-алты вагон көрінген кезде сағынышты сылтауратып, «ЛТА-81-10»-ды елге көрсету үшін жүгіртіп келе қалған көкемді де, ертең кабинасына өзім отырар машина руліне бізден басқа бөтен жанды жолатқысы жоқ мамамды да әбден түсініп үлгіріп едім.

Түсінген адам кешіре де біледі...

* * *

«ЛТА 81-10» вагондар күргейлеп қоршаған алаңға оқыралаған сиырдай тасыраңдап кірді де, былқ етіп, бірден тоқтады. Сап-сары жалғыздық алаңның бетімен бет болып, шалқақтай жалқылдап жатыр. Манағы даудыраған қара-құрым тон жым-жылас: ыстық пен мелдектеп ішкен түскі ас бәрін вагон-вагонға қуып тықса керек.

Мамам кабина есігін шалқайта ашып түсе берді де, Исаға бұрылып:

— Рульге бекем жігіт екенсің, бауырым!—деді.

— Рақмет, әпкей — деді Иса бәсең дауыспен, басын сол иген ырым жасап. Неғыласың, өзін сұлтандардың сұлтанынша ұстады. Сосын мамам еңкейіп, іште отырған маған кабина терезесінен үңіліп, қызық мағынамен ұзақ қарады. Көзінен: - Міне, мына жігіттен үлгі ал. Көрдің бе, жап-жас болса да қандай салмақты. Мұндай жігіт болашақта пешенесіне жазылған үлесін құр жібермейді...» деген жазуларды оқыдым. Mен бір түрлі екі иығымды құныстырып, әдейі бүрісе қалдым. Қайтадан Исаға бұрылды.

— Әдемі келін мен әсем «Жигули» саған жарасар еді. екі қолына алды да, соңына бұрылып қарамастан қыздардың вагонына беттеді.

Иса кабина есігіне қолын асқан күйі сұлқ отырып қалған.

Кабинадан шығып, табаным құм қызуын сезуі мұң, күн балқыған кірпігінің бір талын көзіме тастап жіберді. Өзен жағасында, алаң ортасында күнге қыздырынып жатқан аптап атып түрегеп, базарлық күткен балаша жалма-жан тап беріп, ып-ыстық құшағына алды. Иса бір аяғын автомашина доңғалағына салып, ойланып тұр. Көпе-көрнеу көңілсіз.

— Көкең... директор ма?—деді қырылдап. Қиналып айтты. Көзі айдаланы кезіп жүр.

— Бухгалтер...— дедім көкемнің директорлық мансапқа жете алмағанына қысылып қалып.

— Бас бухгалтер ме?

— Иә...

— Мамаң ше?

О да бухгалтер.

Бас шайқады. Бір езулеп қана жымиды. Қабағы қайта кіржиді.

— «Жигули» әлі-ақ саған бұйырады, ә? Солай ма?— Ежірейіп маған төнді. Иса емес, маған аш қасқыр қарап тұр еді. Кәдімгі тік құлақ көкжалдың өзі... Мен қорқып кеттім. Қорыққандығымды білдірмеу үшін жайбарақат, немкетті түрде иығымды қиқаң еткіздім.

— Мен өз құлағыммен естідім— «Жигули» саған тиесілі. - Жигули» бар, әке-шешең бар. Енді саған не керек. Не керек, а?—Кенет «Жигулидің» капотын алақанымен сарт еткізіп салып қалды.— Не керек деймін?

Сасқанымнан:

— Сен керексің!—деппін.

Ол төбесінен жай түскендей аңырып тұрып қалды, Сосын көзін ежірейтіп, өз кеудесін нұқиды.

Мен бе? Мен де біреудің керегіне жараппын-ау,— Күлді. Әке шешеден ада, тұл жетім, әй, Иса, сен де біреудің керегіне жарайсың, ей! - Маған жалт қарады.— Жоқ, сендер маған керексіңдер. Сені! —деп, кеудемнен түртті. Бәрің де! Қыл аяғы мен «Жигули» де керек.

Менің білгенім көз жыпылықтату.

— Бәрібір түптің түбінде «Жигули» сатып аламын. Не пропадет наш скорбный труд, во глубине Капчагайских руд... Деп күлді. Өз тізесін өзі кемірген кекті күлкі. «ЛТА-8І -10-ның багажнигіне жата қап, ериін жымқырып, тапырақтай итерді дейсің. Білек тамыры білем-білем. «Жигули» бір-екі адым алға жылжыды. Иса бойын жазды да, үсті-басын қақпастан вагонға беттеді.

Алыстай беріп, қарғып кетті де ауаны қақ айыра, қолын құшырлана сілтеп-сілтеп жіберді. Барылдап айқай салды.

— Ио-хо-хо!

Мен жағамды ұстадым. Құдай қолдағанда вагондардан ешкім шықпады. Бәрі де ұйқыны соғып жатса керек.

Жалпы, түк түсінсем бұйырмасын...

Қыздардың есігі айқара ашылды да, ағал-жағал Маймақты көк вагон алаңға түкіріп тастады. Қолында қызыл алма. Оң жақ ұрты бұртия қалыпты. Қыздардың комодтарын ақыр-тақыр тазалап шықса керек, шамасы. Мені көре сала омартадан қашып шыққан қонжықтайын қамыт аяқтары арлы-берлі ойқастап, бері жүгірді, ай-шай жоқ, мойныма асылды.

— Кәмпит пен алмаңды алдым, аға-оу. Ана екі апай мені неге қытықтайды?- Вагон жақты иегімен де, саусағымен де емес, қампиған қарнымен нұсқады.— Аға-оу, кәмпиттеріңді енді қашан келіп алып кетейін?

Бұл қасқаны үйде жүргенде дәндеткендігім соншалықты, кім не берсе, соның бәрін Асан ағаныкі деп танитын кісі дейтін халге жетіпті. Қазір де қыздардың комодындағы алма мен конфетті менікі деп ұғып тұр.

Күліп жібердім.

— Сәрсенбінің сәтті күні.

— Сәрсенбі? Ол қашан?

Жүрелеп отыра қап, кішкене саусақтарын бүгіп, біртіндеп санай бастадым.

Бүгін сенбі ме? Сенбі. Одан кейін жексенбі. Дүйсенбі, сейсенбі. Сейсенбіден кейін сәрсенбі.

— О, онда төрт күннен соң келемін!—Маймақжан қолын шапалақтап, тұрған орнында қос аяқтап секірсін кеп. Іле сенбі, жексенбі, дүйсенбі, сейсенбіден кейінгі сәрсенбіде қалтасына түсер уыс-уыс кәмпиттің қарымын қалай қайтарудың амалын іздесе керек, аузы сүйірленіп, қабағының үстіне көлеңке үйірді. Арсалаңдап, менің тіземді құшақтады, түйме көзін көзіме қадады.

— Сені ылғи көріп жүремін, аға-оу. Кеше де көрдім,— жағымпазданды.

— Ау, кеше мені қалай көрдің? Сен өзін мұнда бүгін келдің емес пе?

— Бәрібір көріп жүрмін. Кеше папам әткеншек жасап берді. Тебуді үйретті. Теуіп едім, қайда-а, өзім ұйықтайтын үйдің төбесіне шығып кеттім. Ағаштардан да астым...— Көзін тас жұмып, қолын аспанға шошайтты.— Әне, анау жерге жеттім. Сені, әне, сонда көрдім.

Кішкентай жағымпаз бен құртақандай қиялшылдың мына тірлігіне іштей мырс-мырс күліп тұрмын. Бірақ өзіне білдірмеу керек. Білдірсең бітті — жатқан бойы өкпе.

Мен ие істеп жүр екемін сонда?

Көзін тағы жұмды. Нәті, сол мезетте шынымен не істеуім керек еді, соны табан астынан ойлап таба алмай тұр. Көзін ашты.

— «Міне, кәмпитті көрдің... Бұл сенікі, кел, алып қайт!—деп мынаны көрсетіп тұр екен.— Жұмырығын жазып, алақанындағы қожалақ-қожалақ «Гриляжды» көрсетті.

Кереметтей іші-бауырым езіліп сала бергені ғой.

— Шын, шын айтасың, Маймақ, көрсеткенім де, шақырғаным да рас,— деп бауырыма қысып, бұлтиған бетінен сүйе беріппін.

— Ұлым!..

Мезет... басымды көтерсем, қарсы алдымда көкем тұр. Жасқаншақ, жанарында кілкіген мұң, маған арнаған мейір ме, әлде өкініштің өзі ме, мүмкін мойындау шығар, қалай айтса да сапырылысып, бір-бірімен мидай араласып жатқан толқу бар. Баяғы жапалақ қар жауған түнгі виолончелді көкем — қарсы алдымда сол көкем! Жалғыз қалып, менен көмек күткен әлсіз көкем...

Бой жазып, Маймақты жолдан ысырып, көкеме қарай қадам баспақ едім, жоқ, үлгіре алмадым, көкем үлгіртпеді, кері айналып, «ЛТА-81-10»-ның жүк сандығын ашты. Апан ауыз багажник көкемді басын иығына қосып, тістей қалды. Қылғи салуға шақ тұр. Ол оған қыңқ деген жоқ, күйбеңдеп багажникті актарды да, үлкен картон жәшікті алып шықты. Әлдебір қағаздарды қобыратып ашты. Желі үрленбеген резеңке қайық, қалаққа ұқсас қыздың баласындай әп-әдемі шағын екі ескек, насос, спинниг қармақ...

Көкем қайық түтігіне насос нифлін бұрап әлек.

— Өзен жағасында дегесін сатып алдық. Ара-тұра демалыста балық ауларсың. Өзің білесің, мұндай уақ-түйекке құмарлығым жоқ қой. Енді қол ұзарды, көлік бар, жазда алай-бұлай сейілдеп шыға қалсаң кейін де өжетіңе жарайды деп мамаң дігерлеп болмады... Кел, үрлейік!

Қуанып қалдым. «Дігерлеп болмаған» мамама ризамын. Суға шомылын, қайық есу, балық аулау — о, рахмет, көке, мама! Өзен жағасындағы, әсіресе. Іле секілді шалқар да кең өзен жағасындағы қайықсыз ғұмыр қарның шұрқырап жатып, қол созымдағы сорпадан мақұрым қалған қол-аяқсыз томар тірлікке тең азап. Иса да бұдан былай түстен кейін жұмыстан мойның бос деп отыр.

Енді ермек табылды.

Насосқа тас кенеше жабысып, жел үрлеп жатқамын. Кенет иығым тиген ауыр алақанның салмағын сезіндім.

— Асан...

Басымды көтердім. Көкем... Ол сабаққа баратын күні таңертең мені ылғи өстіп оятатын. Қолы иығыма тиіп кетсе болды, қандай қатып жатсам да ұйқым шайдай ашылушы еді. Жүзі жылы, мейірбан.

— Сен ұйықтап жүрген жоқсың ба, Асан?

Аң-таңмын.

— Ұйықтағаны қалай?

— Сурет салуды ұмытқан жоқсың ба? Қағаз-қарындаш, бояуларыңды ала шығып па ең?

Аузыма амалсыз құм құйылып, сасқанымнан төбемдегі шаңытып тұрған аспанға бағжаңдап қарай бердім. Не айтайын? Отрядте сурет салып, ерігуге қол тимес деп ойлағамын. Өйткені, құрылыс отряді жайлы кітап, газеттер тек жатқан бойы бас көтермейтін қырғын еңбек деп жазатын. Студенттер таңның атысы, күннің батысы тыным таппай кірпіш қалайды. Балшық илейді. Шатыр тұрғызады. Сарт-сұрт балға мен шеге, қалақшалардың тықылы жерге түспей тұрған осындай жұлымыр әлем де ақ қағаз бен әлеміш бояуға кезек тимес деген оймен тастап кеткемін.

Сурет салудың өзі қалай басталып еді?

...Баяғы қасапхана мәселесі педсоветте қаралып, ақыры құрылыс отрядіне тіркелетінім шешілгесін біздің үйдегі виолончель кілем үстіндегі «тағынан түсіп», арзандатып сататын дүкенге түсіп кеткен. Ауданнан көшерде мамам: «Ескі жұрттың пәле-жаласы осымен қалсын»— деп, бізге жымын білдірмей жарты бағасына сатып жіберіпті... Көкем ол мәселені естіген күні мамам тарапынан: «Ботадай боздап, баланы бұзған сол неме» деген келте жауап айтылды. Виолончельдің көзін жоғалтқанына некем мысқал өкінген жоқ. Өзіне қаншалықты азап пен мазақ әкелген аспаптан құтылғанына қуанбаса қайғырмады.

Ол едәуір көкем екеуміз қасапхана хикаясы үшін айып тартып , жүніміз жығылып жүрген тар заман тұсы-тын. Іздегенге - сұраған! Мамам шебіміз селдіреген сол қолайлы сәтті барынша сарқып пайдаланып бақты. Облыс орталығына көшіп келісімен мен Пионерлер сарайындағы сурет үйірмесінен сопаң етіп бір-ақ шықтым. «Күй-сүй деп гөлейттеп өзіңнің де, басқалардың да басын қатырма! Көзге көрінетін, қолмен ұстайтын іспен айналыс. Міне, бояу, міне, өшіргіш, ақ қағаз! Сыз, өшір, сыз, жыртып өшір, қайтасыз! Қысқасы, сурет сал! Суретшілер ақшаны күректеп табады дейді. Сыза берсең құдай қолдап, күндердің күнінде сенің де маңдайың жарқырап шыға келер».

Онсыз да сурет, сызу сабағын кіл «беске» оқып жүргесін келісе салғанмын. Әрі қасапхана мен виолончель төңірегіндегі кластас, көршілер арасындағы пыш-пыш пен жиналыстардың тойдырғаны соншалық, бәрін де— Арыстан, кептер, қара бұқа, қасапхана, Шыңғысхан дей ме, тобықтай түйінін айтқанда, қасапхана дуалының түбінде тартылған бір тал шырпы төңірегінен тараған оқиғаларды таза-тақыр ұмытқым келді, ұмыттыра алатын басқа мекенге ауысып, алды-артыма қарамастан қашқым келді.

Сурет үйірмесі сол мекен еді...

Сонымен аузымдағы маржан төгіліп қалатындай көкеме жауап қайтара алмай састым. Не сөйлеп, не қойғаныма мән беріп жатпайтын балдыр-батпақ жастан ассам да сурет салып жүрмін бе, жоқ па, ол мәселені айтқызбай, тілімді байлаған басқа себеп бар. Ол себеп —көкем көкірегінде кемерінен асып-төгіліп жатпаса да, маған деген жылу барын аңғарып қалуым еді. Шаршап-шалдығып, пәс қайтып жүргенде біреу жаны ашып, бастан сипамасын деңіз. Ол біреу және туған-туыс, жақын-жұрағат боп шықпасын деп тілеңіз. Біреу аяды екен, ендеше шынымен аяуға татырлық ауыр жағдайды бастан кешіп жүрмін деген ой сап ете қалады да, тіпті өз-өзіңді аяғандықтан бақырып жылап жібере жаздайсың. Көкемнің жаңағы жып-жылы сөзінен кейін соңғы екі-үш күнде көрген «қорлықтарым» есіме түспесі бар ма. Ел аман, жұрт тынышта кезбе құйынның киіз қалпағымды алақайлап ала қашуы, ауыр жұмыс, ойылған алақан, талған бел дейсің бе, кентаврдың көзілдірік астынан зәрені ұшырып, мұздай қарып қарайтын суық көзқарасы, үңгір ішіндегі қиямет-қайым, Жамалдың түймеленбей қалған тартпа бауы дейсің бе, бәр-бәрі көз алдымнан кезекпен шапқылап-өтіп, лықсып келген наза тамағыма тас боп тығылды Көрген-білген жақсылықтарды еске түсіруге тырыссам да, көзімнің еті өсіп кеткен бе, Исаның қамқорлығын, отряд жалауын көтергенімді дәрігердің алақанымды таңып бергенін таза тас ұмытыппын. Арыз-арманымды ақтарып, аз күнде көрген көп қиындықты көгенге тізіп, толып жүрген ішімді бір босатқым бар. Көкемнің сурет туралы сұрағы жайына қалды. Арыз-арманымды көкем алдында ақтарып салмаққа тас бекініп, ауыз аша беріп ем, ми қайнатқан ыстықтың әсері ме, ит мініп, ирек қамшылап, мүлдем басқа жаққа қаңғып кеттім.

— Көке, виолончельді... неге сатты?—деппін сандалып.

— Сатқан жоқ, саттырдым. Менің басыма виолончельі әкелген пәле-жалаға сен жолықпасын деп саттырдым, деді қылғына сөйлеп «ЛТА-81-10» қобдиынан шүберек суырып, әйнек сүрткілеп кетті. Қолы дір-дір етеді.

Мәссаған! Виолончелді мамама көкем саттырды деген ой үш ұйықтасам түсіме кірсейші. Жеңінен тарттым,

— Олай деме, көке. Сен... сен жақсысың, сенің жүріп өткен жолың да жақсы, көке.

Іле өзіме ыза болдым. Сенің жүріп еткен жолың да жақсы,.. Жетістірдің! Жүріп өткен жолы жақсы болатындай көкем өліп қалып па еді соншалықты? Жалпы, мен нәзік сөйлей білмеймін. Суырылып кететін тұстарда ернім ерніме жуыспай, ебім қашады да тұрады.

«Жүріп өткен жолы жақсы» көкем бұрылып та қарамады. Тек:

— Есіңнен екі елі шығарма, ұлым, —екі дүниеде жақсылыққа жетудің жолын білмей жатып, жақсы болуға тырыспа,— деді күңк етіп. Сосын «Жигулиге» отырып, от алдырды.— Мен машинаны өзенге апарып жуып келейін. Мамаң шықса айта саларсың.

...Көк вагоннан мамам, Жамал шықты. Қашып кетердей-ақ мамам дәрігер қыздың шынтағынан қапсыра ұстап апты. Темен қарап, тынымсыз сөйлеп келе жатыр. Ол ұзын бойлы толық та, Жамал талдырмаш аласа. Шешесі мен қызы дерсің. Вагон баспалдағында теріс қарап, резина қайықты үрлеп отырған мені олар танымады.

Мамамның үні үзік-үзік естіледі.

— Оң көзіңмен қарарсың... Ыстық өтпесе... Өзен де тиіп тұр екен... Бақылап жүрерсің... Дәрі-дәрмектен кемшін болсаң тасып тастайық... Таныс-біліс бар.

Мамам Жамалға айтып келе жатқан бұ шыбық тисе шыңқ етері кім?

— Қияли... Басы айнала ма, кім білсін... Аты жаман аурудың беті әрі. Қасапхана, қайдағы такатто... Қорқамын, сенсең сондай қорқамын... Құйрық-жалсыз жалғызымыз ғой.

«құйрық жалсыз жалғызымыз». Басы айналады... Аты жаман аурудың беті әрі...» Мен туралы ғой, мен туралы мына сөздер! Мамам айтса айтқандай, бір сәтке басым айналып, көз алдым, қарауытып кетті. Өзімді осынша қасиетсіз екем деген ой осыған дейін, үш ұйықтасам түсіме кіріп пе. Өзіңнің кім екеніңді білмей, басқалар білгеннен асқан қорлық жоқ екен. Баспалдақтан былқ-сылқ басып түстім де, екеуінің қастарынан өте шықтым. Сол сәтте, сол минутта:

— Асан, тоқта! Тоқта деймін!—деген мамам сөздері маған: «Асан, кет! Кет деймін!»—деп естілді. Егер мені басы айналатын жындыға санаса, ең жаманы — жынды-сүрейге санайтынын маған айтпай бірінші кездескен Жамалдың алдына жайып салса жатқа санамағанда неткені?

Кет дегенде ит те кетеді. Мен кеттім.

Вагондарды талақ тастап шыққанмен барар Балқан тау қайда, сандалақтап кеп өзенге бәтеңке тұмсығын тіредім. Айдын беті әжім — толқыннан аман-сау, қамыс-қаудан көлеңкесінен де тап-таза, шашын жаңа алған жас баланың төбесіндей жып-жылмағай, өйткені, күн тұп-тура тас төбеде-тін, тым болмаса балық та шоршымайды, ұшқан құс та көрінбейді: айнадай жарқырап жатыр.

Жоқ, алданыппын, тіл тістедім, кіреуке тұман жапқан көзім алдапты, айдын беті айнадай таза емес екен.

Дәл өзен жағасында көкем «Жигулиді» суға салып қойып, жуып жатыр...

Өзі бар киімін сыпырып тастапты. Қысқа шортты есепке алмаса лыпасы жоқ тыр жалаңаштың нақ өзі, жалаңаш көкем тыр жалаңаш қызыл шақа «Жигулиді» өзен деп аталар кең шалқар ваннаға шомылдырып жатыр.

Келісіп білсе жуудың өзі тұнып тұрған жыр екен!

Көкем маңдайына білтеленіп түскен шашын кейін серпіп тастауды да ұмытыпты: аспан құлап, жер сілкініп жатса да төңірегіне қарайлайтын түрі жоқ, бар ойы, бар ынт-шынтымен «Жигулидің» үстіне түсіп, соны өбектеп жүр. Қолындағы су жаңа шелектің бөксесін әлсін әлі жарқылдата су іліп алып, «ЛТА-81-10»-ның сауырын құлаштап кеп ұрады кеп, ұрады кеп, сосын еңкейе қап, тізерлей қап, ұшып тұрып, каиотты, буферді, маңдай әйнекті түкті шүберекпен қышырлата жанығып кеп сүртсін, сүртсін-ай... Жалаңаш көкем, қып-қызыл «Жигули», автомобильдің сауырына соғылып, шашыраған су құраған шелек сілтенген сайын бір, жанып, бір өшіп тұрған алуан түсті кішкене кемпір қосақ — осының бәрі қан сонарда ұмар-жұмар қауышқан қызыл түлкі, қара бүркіт, ақ қардың кереметіне тең келетін тамаша көрініс...

...Қан сонарда бүркітші шығады аңға,

Тастан түлкі табылар аңдығанға, аңдығанға-а...

Мүсінші ең жақсы мүсінін, өлгенде басына орнатар ең жақсы мүсінін өстіп, осындай шабытпен мұндай құнтпен қашайтын болар.

Жо-жок, оның бірі де емес — ес білмеген, еңбектеп жүрген шақта мені ваннаға отырғызып қойып, осы шабытпен, осы іждағатпен жуындырған шығар.

Өз ойымнан өзім шошып кетіп, қадам кейін шегіндім — сонда көкем үшін мен не, қызыл шақа «Жигули» не, бәрібір екен ғой, тап қасына кеп тұрған мені байқамай «ЛТА-81-10»-ға шұқшиып жатса бір тонна темір-терсек, әр түрлі сым, гайкі болт, көк пүлішті жұмсақ орындықтардың құны менің бағамнан асып түсіп жатқаны да.

Бойыма біткен бар күш-қайратымды, осыған дейін әкеме арналған бар сезімімді бойыма шоктай жинап:

— Көке, дедім құмығып.

Көкем естімеді, әлде естірте алмадым ба, «Жигулидің капотын ашып тастап, Европаның картасына үңілген Наполеонша мотордың ұңғыл-шұңғылына басымен сүңгіп кетіпті. Тек қысқа шорты мен түк-түк балтырлары ғана көрінеді, қалған денесін капот жұтып қойған.

Қосқа қарай қайта қаштым, асхана алдындағы ет шабатын жәркеш ағашқа сылқ етіп отыра кеттім.

Қанша уақыт, қаншама ғасыр өткенін білмеймін, әлден уақытта маңдайыма ып-ыстық ерін табы тиді. Сүйір иекті, күн шалған бұғақ пен ірі гүлді көгілдір матаны көзім шалды — мамам ернін маңдайыма үйкеді. Қос қолыммен жер тіреп отырып, самай шашынан ақ іздеймін. Қылтанақ ақсыз тапа-тал түсте төбемнен төнген қара түн — қара шаш...

— Ерте піскен қиярдан біраз тастап кеттік. Өзіңе сақ бол, Асанжан, сақ бол. Бас-көз болатын шешең жоқ қасыңда. Біз әлі келеміз.

Келетіндеріне келіскен райда бірдеңелерді мұрын астынан мыңғырлаймын. Көкем арқамнан қағып, қолымнан қысқан сияқты. Маймақ құлағыма сыбырлады. Мен түк те ойламадым, түк естімедім. Ит қапқан адам не ойлаушы еді. «Осы жұмақта да ит бар ма екен?»— деп ойладым қаңғырып отырып.

Мені көкем мен мамам ерткен «Жигули» атты Қызыл ит қапты.

Мамам, көкем, Маймақ сары сағымның бұлың-бұлың ағысын кешіп, қызыл машинаға — қызыл итке міңгесті. Қызыл машина суға батып бара жатқан қызыл шылапшын сияқты теңселе шайқалып, біртіндеп еріп, алыстай бастады. Он — он бес минуттен соң сабылған сағым көкжиек атты кемері жоқ кең табаға түскен қасық басы қызыл майды — «ЛТА-81-10»-ды шыжғырып жатты.

Орнымнан созалаңдап тұрып, вагонға беттедім. • Жигули» келді, кетті, оған менің нем кетті. Өкінбедім де, өкпелемедім де. Кімге өкпелеймін. Өзіме ме? «Қияли... Басы айнала ма деймін...» Айналса айналатын шығар. Енді айнала бастайтын болар. Қазіргі жағдайыма қарағанда айналып та тұр ма деп қалдым.

Вагон баспалдағына көтеріле бере көйлегін жүре киіп, сыртқа шыққан Исаға соқтығып қала жаздадым. Жанай өтіп бара жатып:

— Сен қоста қалатын шығарсың?—деді.

— Иә...

Иса кішкентай қара нүктеге, автомобильге — қай зат, жан болмасын, алыстағанда қап-қара боп көрінеді — көзін қадап тұрып сөйледі.

— Еңсесі тым түсіңкі... Әкеңді айтамын да. Ондайлардың астына машина түспесін де. Мөңкіп, жығып кетеді. Машина да адам таңдайды.

Мына сөзі үшін атылып барып, бетін тырнап тастауға болар еді. Тырнағым келмеді. Біреудің бетін қан-жоса еттім деп жүргенде ол өз бетің болып шықса ше?

Үшеу — Иса, Бақтияр, Әшір өзен жағалап, көпір тіреуіне беттеді де, қалған қарақұрым топ жүк машинасына жапырласып мініп, ГЭС қалашығына қарай шаң шұбалтты.

Қос басы тым-тырыс. Аптап шын сөзіне жаңа көшіпті. Шегіртке шырылы пышақ кесті тынған. Ауа — күйік пен қаңсыған иістің қосындысы. Аяқ-табақпен алысын шаршаған Алтын аяғын еспе құмнан әрең алып, көк вагонға сүйретіле басып барады.

Төсекке жантайғаным сол, жүрегім жиілеп соғып, тынысым тарылды. Сүмек бон терлеппін. Маңдайға алақанымды басып ем, қызу бар екен. Кермедегі орамалды мойныма ілдім да, сыртқа шықтым. Суға малып, кеуде, маңдайға баспақпын.

Су құйылған бөшке тұрған асханаға беттеп бара жатып, не түлен түрткенін қайдам, көкемнің: «Сурет салып жүрсің бе Acaн? Қарындаш, қағаз, бояуларыңды ала шығып па ең?»—деген сөздері есіме түсті. Әзір аттанып кетсе де көкемді керемет сағынғанымды сезіндім. Біреуге қимайтын секілдімін. Әкесін мың жыл көрмегендей мендей-ақ сағынар. Мен тек: «Сурет салып салып жүрсің бе, Асан? Қағаз, қарындаш, бояуларыңды ала шығып па ең?»—деген көкемді сағынғанымды түсіндім. Ал «Жигулидің» иесі — қызыл шорт киген көкем мен үшін бөтен, жат адам еді. Ауыз ашсам: «Көке, көке, қайдасың?» — деген айқай аспанды тігіс-тігісінен қақыратып, ортасына түсіретін еді. Айғайлап жіберемін бе деп қорыққанымнан орамалмен аузымды басып алдым. Бәрібір мың жылғы сағыныш бүйір түрткілеп, бой ұйыта шымырлатып келе жатты. Алақан қышыды. Алақаным осы қағаз бен қарындашты тартып тұрмаса игі!

«Сурет салып жүрсің бе? Қағаз, қарындаш, бояуларыңды ала шығып па ең?» Көкем сөздерін іштей күбірлеп қайталап келеді екем. Расымен-ақ ыстықтың өтіп кеткені ме?

Көзім құм бетін қыдыра келе ас үйдің алдында сулап жатқан құлашқа жуық қайың шөркеге тусті. Манағы өзім отыратын жәркеш ағаш. Алтын ет шабатын қайың шөрке. Көлденең де, қиғаш та, ұзынынан да айқыш-ұйқыш тиген балта барынша мылжалап бағыпты. Шалдың бетін торлаған быт-шыт әжімнен аумайды. Қан сіңіпті.

Ac үйге кірдім. Жуылып сүртілген қасық, шанышқылар, үлкенді-кішілі пышақтар сөреде көмескі жылтылдайды. Нам турайтын жалпақ та ұзын селебенің жүнін сипадым. Ойдан ойып, қырдан қыратын көк болатқа паң нәті ме, тәйірі, қайда салсаң содан шығып, қылпылдап тұр.

Пышақты алып, сыртқа шықтым. Тіктеп түскен күн сәулесін қақ бөлген селебе жарқ-жұрқ етіп, көз қарыды. Селебе сабын қыса түстім де, неге екенін өзім де аңғармай көтеріп қалдым. Қақ алдымда беті быж-тыж қайың шөрке көлденең түсіп жатыр. Сілтеп қап ем, жалғыз жаңқа шырқырап, адым жерге ұшып түсті. Құм үстінде бүрісіп жатқан жаңқаңа еңкейіп, қол соза беріп... тұла бойым дір етті. Үлкен-кіші сақиналы өзектің жіңішке жіпшелері өрнектеген жаңқа Исаның дөңгелек көзінен аумайды.

Енді жаңа көргендей шөркеге қайырылып қарадым. Тыртық беті көкке қарап, шалқасынан жатыр. Еш есепсіз, бет албаты тиген балта барынша қиқалапты... Жез қармақша майысқан епті қол мен қырағы да байқампаз көз, өткір пышақ шөрке бетінде бас түйістірсе ғой, құлаш ағаштан сан қилы бейне шығар еді... Қолымдағы селебе жүзіне қарап едім, дір-дір етіп, қайрат пен бұрқақ шабыт танытып, үсті-үстіне зырқырап ұшатын жаңқа тілеп тұр. Шөркені қолтығыма қыстым да, өзен. жағалай жүріп кеттім. Қызған құмнан көтерілген леп бетті шалады. Астын қайдам, айдын беті қойдан қоңыр жуас. Балық шоршымайды. Шағала шаңқылы да жоқ. Әншейінде аспаннан түспей жағы сембейтін бозторғайдың қарасын қайда жоғалтқаны беймәлім. Апшысын қуырған аптаптан жеңілген дүние шалқасынан түсіп, етек-жеңін жинай алмай қыздырынып жатыр.

Өзенге тұмсығын сұғып, су сімірген кертеш маңдай мүйісті айнала беріп ем, жалтыр шеке жартас етегінен қаракөлеңке ұйыған кісі бойы күнгірт ауыз көрінді. Еркін басып, үңгірге беттедім.

1 июль, 197... жыл.

Үңгір іші көзге түрткісіз қараңғы. Қол созса сол қараңғылықтың сіреспе қабырғасына соғып, саусақтарын сындырып алардай қою түнек. Он алты жасар бала кеше көміп кеткен сүйек-саяғына бүгін қайта оралған қанден күшіктей үңгір аузында емініп тұрды.

Үңгір аузында құлағы ербиіп, сәуле мұхитына малтыққан жарық дүниені қия да алмай, көлеңке әлемге баса көктеп кіруге жүрегі дауаламай тұрып-тұрып, қолын бір сілтеп, қайтып та кетер ме еді, қайтер еді, егер белгісіз жәндіктің өлеусіреген ызыңы іштен естілмесе. Үн еш қыбыр-қозғалыссыз ауаны, тұнба ауаны сыналай келіп, әзер-әзер үзілмей жетіп тұрды. Бозбала құлақ тікті. Ұзақ тыңдады. Кірпік айқастырмай бақырайған көздеріне жылы жарқыл жүгіріп, тас қымқырған еріндерін жымиыс табы жылытты. Кеше кешке Иса екеуі кіргенде тыным таппай құлақ етін жеген масаның үні.

Дистрофик маса мұны, Асанды танып, тіршілік сигналдарын жолдап жатыр. Тырнаққа да тұрмайтын әлжуаз маса сайранды салып жүргенде мұның жауырыны аспанға шығып, нан сұраған жетімдей үңгір табалдырығында тұрғаны неткені?

Батыл басып ішке енді.

Көз үйренгесін үңгір ішін тұтқан түнек ғұмыры ұзаққа созылмады. Төңіректі қымтаған қара перде самарқау сейіліп, ыдырап бара жатты. Үңгірдің алыс бұрыш-бұрышында, қақ ортада көйлек-штансыз тырдай жалаңаш тоңқиған кілең безер қойтастардың ығына бұққан көлеңкелер үруге шамасы жоқ, тіл-құлақсыз бір-бір иттерге айналып, бозбаладай көз алмай қатып жатыр.

Қаз-қалпы кешегі көрініс... Тас қабырғалар, ортадағы қоламта орны, оның маңайында консерв қалбырлары... Иса үйірген таяң анау жерде қақ бөлініп, қырқай түсіп жатыр« Масаның қанаты талды ма, үні өшіпті. Тым-тырыс. Бозбаланың бойы тоңазығандай. Құлағы шыңылдайды. Иығын құныстырып, тітіркенді. Ол үңгірдің тұрақты тұрғыны — өлі әлемнің қара көкірегіне дем үрлер тірлік үнін тағатсыз тосқан. Исаның кеше кешке аттандаған айқайын аңсады. Арбаңдап аспанға қарғығанын көргісі келді.

Айқай түгіл сайтан да жоқ. Құлаққа ұрған і анадай тыныштық.

Жоқ тіршілікті бозбала қолдан жасауға кірісті.

Ең алдымен ортасы ойық тасқа құйрық басты. Қолтығына қысқан қайың шөркені тізесіне сүйеді. Сосын қойнынан селебені суырып, сілтеп қалды. Шөркеден жаңқа ұшып, ағашқа жанасалап тиген селебе Жаңғырығы үңгір ішінде дыбыстан көзге көрінбейтін иір-иір керме құрды. Қуанышы қойнына сыймады — қараңғылық қойнауында софы басы сорайып отырған сорақы халден құтылды. Бір қалыпты қайталанған жаңғырық бар, одан артық не тіршілік белгісі керек? Тек сол тіршіліктің тынысы таусылмасын, демі үзілмесін деп тіле. Қайың шөркені біресе құшырлана қиялап шауып, бірде жалпағынан сыр-сыр жонды. Тас төңірегіндегі жаңқа аткөпір — біреуі екеуге, екеуі төртеуге, төртеуі сегізге еселеп көбейді. Мұрнының шуылын, пысылдаған өз тынысын рахаттана тыңдады. Бозбаланың бар ой-мақсаты — селебе сырылы, өз демі және пышақтың ағашқа тиген тақ-тұқ үнімен тыныстап тұрған тіршілік ғұмырын үзбей ұзарта беру...

Көмескі жылтылдаған селебе кіруі бар да, шығуы жоқ, ағынсыз қара суда бауыры мен арқасына кезек аунап бұлаңдап жүрген аққайраң бейне бір.

Қарасуды қыдырып жүзген аққайраңның бұлқынысы бақандай екі сағатқа созылды.

Қарының талғанын сезді. Селебе қолынан сусып, табан астына түсті. Тізесі дірілдейді. Қос жауырынының сайы мен маңдайын тер шылапты. Көзін жұмып еді, қызыл, жасыл шеңберлер тербелді. Арқасын тасқа тіреп, шалқайған күйін құлағындағы шуылдың тынуын тосты.

Қалғып кетіпті. Біреу түртіп қалғандай болған соң оянып кетті. Сол екі арада көзі қараңғылықты жатырқап қалса керек, әуелі ештеңені көрмеді. Сосын тас қасына ұзынынан түскен селебе ағараңдап шалынды. Бұйра-бұйра қалың жаңқа жартылай көмген қайың шөркенің кедір-бұдыры айқындала бастады.

Бозбала ішін тартты.

Қатарынан екі сағат сілтенген селебе қайың шөркенің бетін адам кескініне айналдырыпты.

Шөркеден шабылған мүсінді тізесіне салып, ықтиятпен ұзақ үңіліп қарады. Мүсіннің қабағы шытыңқы. Ашкөз жанары шүңірейіп, ішке түсіп кетіпті. Ұрты қалта-қалта.

Көкесі... Дәл соның өзі! Бірақ жүдеп, азған көкесі.

Тepic айналды да, тұрып кетті.

Aйтып айтпай не керек, ұрты қалта-қалта ашкөз көкесінен — мүсіннен көңілі қалды. Еңсесі тым түсіңкі екен...

«... Еңсесі тым түсіңкі... Әкеңді айтамын да. Ондайлардың астына машина түспесін де. Мөңкіп, жығып кетеді. Машина да адам таңдайды». Иса ма еді осыны айтқан?

Мөңкитін машинадан жығылып қалатын адам кімнің көңілінен шықсын.

Ол көкесінің қабағынан налыс ізін емес, қайта қысылтаяң қиын шақта дем беріп, қолтығынан сүйер қайрат пен жігер іздеп еді.

Қайың шөркеден шабылған көкесі ол қасиетті таптырмады.

Күрсінді де, орнынан тұрып, балағын қақты, сыртқа беттеді. Селебе пышақ пен мүсін бас түйістіріп, құлап жатыр. Үңгір аузы — жап-жарық сәуле.

IV БӨЛIМ

Аспан аузы уылған баланын таңдайындай ақтаңдақ.

Аптап сорып, кемерінен кеміген Іле саябырлап, аяң ағынға көшіпті. Момын. Әлде аяр ма?

Ал төрт құбыланы түгел көмкерген көкжиекті кемерлеп жүгірген мың-мың оқжылан бірінің ізін бірі иіскелеп, ұдайы бүктетіле ирелеңдеп, мені айнала жөңкіліп жатыр, жөңкіліп жатыр. Не тоқталыс жоқ, не өзгеріс жоқ, бір қалыпты жыбыр-жыбыр сағым толқыны...

Жусаны мен қияғы күйіп кеткен құм төбелер бір-екі апта бұрын күмпиіп пісіп келе жатқан кемеш нан тәрізді қызғылт сары тартып еді, соңғы күндері қоқыр шала бастапты. Таңдай кермек дәм татиды. Күйік иісі кеңсірік жарады. Аспан атты аузы тас жабық тандыр пештің ішінде әлем бықсып жанып жатыр.

Өзек талып, буынымыз құрып құлаған төртеуміз қазір кішкентай, кішкентай, кішкентай және кішкентай төрт төбеге айналғамыз.

... Әшір тарғыл тастың көлеңкесін жастана құлаған. Иса мен Ұйқыдағы Ару шланг іздеп, қарсы беттегі қызыл вагонға кеткен. Мен сүт пісірімнен бері тұмадан су таситын шелекті бетіме төңкеріп ап, бейжай жатырмын. Ой, шіркін о баста қасқыр тартқан қойша әр тарапқа бытырап қашқанымен көп ұзамай жалғыз сөздің төңірегіне шоқтай жиналып, сеңдей соғыласың. Ол аптап — кептіріп, қолқа қапқан аптап! Ақтаңдақ аспан, аяр өзен, оқжылан сағым, көмеш нанға ұқсас синонимдестер — бәрі-бәрі осы аптап атты зат есімнің синонимдері! Мырс еттім. Жалпы, менің жан сарайымның қабырғалары мрамор, әйнек, хрусталь тәріздес төңіректегі материалдардан қаланған ба, білмеймін, төңіректегі табиғатқа қарасам болды, қайдағы бір әсем сөздер тіл ұшыма байлана кетеді. «Аспан аузы уылған баланың аузындай ақтаңдақ», «Аптап сорып, кемерінен кеміген аяр өзен», тағысын тағылар... Тым жарқ-жұрқтан кейде жалығатындығым сондай, кейде «аузы уылған баланың таңдайындай ақтаңдақ» аспанға қарап тұрып: «Аспан ей, ақсың, кәдімгі ақ аспансың»— деп айқай салғым бар. Айқай да салар да едім, бірақ көмекейден баяғы «Аспан аузы уылған баланың таңдайындай ақтаңдақ» деген сөздер шығатынын жақсы білемін.

Кеудемді қайдағы бір күдіктер қамады. Көзімді ашпаған күйі қолымды созып, Әшірді түртіп едім...

Ой, алла-ай, Әшір көзін жұмған күйі сыбырлай сөйлеп, сандырақтап жатыр.

— Ой, әкеңнің... Әшір! Сенікі не сандалыс осы? Сөзің көп, ісің жоқ бейшарасың! Кеше ғой қызға бардың. Қу сөзден қуырдақты қуырдың кеп, қуырдың. Қайдағы бір ғашық-машық өлімсіреген өлең оқыдың. Не болды, не тындырдың? Үйінен қуып шықты. «Ұйқымыз кеп отыр деді. Өйтіп бет албаты, лақылдағанша: «Жамал ей, жүр өзен жағалап қыдырып қайтпаймыз ба?— демедің бе. Әрі қысқа, әрі нұсқа. Мылжыңсың, әй, жуық арада түзелмейтін мылжыңсың. Бетіңді ет қып жіберейін бе осы? Өй, бір уыс бетіңді, Әшір!

Шошып кетіп, қабырғасынан нұқып қалдым.

Оян, Әшір! Оян, дұрыстап жат.

«Сандырақтаған» Әшірім «дұрыстап жатпақ түгіл» басын көтерді де, бетіме бажырая қарап, күліп жіберді.

— Мен онсыз да ояумын.

— Онда балағатың не?—дедім сенер-сенбес.

— Жай әншейін. Өстіп оңашада өзіңді өшіртіп, жерден алып, жерге салып, сөгіп алсаң ішің босап, бойың жеңілдеп қалады. Аналар келген жоқ па?

Mен басымды шайқадым.

—Әй, сен Жамал жайлы тісіңнен шығарма. Ticіңнен шығармайсың ғой?

Басымды изедім. Ол шалқалай кетті.

— Е, болды... Не айтпақ едің жаңа? Мен тым әсем де салтанатты ойлайтыным жайлы айтып бердім.

— Қорықпа,— деді Әшір,— саспа! Есің дұрысы... Өз басым төңіректегі табиғат жайлы әсем ойлай алмайтын адамды кем-тар жан деп есептеймін. А, жоқ, айтпағың басқа еді ғой? Қайсысы еді?.. Е, Европаның сен сияқты Асандары сөйтіп ойлай ма дедің бе?

Ойлап қайтсін... Ойлануға мұршалары да жоқ. Ызы-қызы қалада, у-шу машиналардың арасында жүріп мұрындарына су жетпейді... Қазаққа құдай сыйлаған мына көл-көсір кең табиғат оларда жоқ... Құм төбелер, жусан жартастар —• жоқ, жоқ... Барының өзі қайшы-тарақтың астынан шыққан күтімді. Күтімділігі сондай көз тоқтамайды, көңіл сенбейді... Сол себепті қасында, көз алдында жоқ табиғат туралы ойлана алмайды. Ал сенде бар. Табиғат бар. Сосын ойланасың. Сондықтан да біздің романдарымызда табиғат туралы құлаш-құлаш пейзаж бар... Біреулер мұның өзі кемшілік дейді. Бұл кемшілік емес, жетістік. Бар табиғатты бар деп әлемге жар салу керек. Біз Сараң сері емеспіз. Ұқтың ба?

Әшір мұның бәрін ыңырси созып, тоқталып-тоқталып, аяғына әупіріммен әрең шықты. Соған қарағанда мына ыстықта сөз екеш сөздің өзі еріп, қоймалжың ботқаға айналып кететін болу керек.

— Ұқтым, — дедім.

— Ұқсаң қалғып ал. Мен шаршадым. Aна екеуі келгенше мазалама.

Алғашқы күндерге қарағанда өмір бір қалыпты сарын мен суретке ауысқан тәрізді. Сүймен, күрек, пневматикалық балғамен жусанды беткейде пышылдап белдесеміз де жатамыз. Бірде сүймен, күрек, бірде біз жығамыз. Өзен бойын ылдилап соққан самалға маңдай тосып, таң сәріде тіреу орнына беттейміз. Көз байлана төртеуміз төбемізге құжынаған маса-шіркейден төрт қол шатыр ұстап, қосқа қайтамыз. Взвод солдат секілді ұқсас күндер осы тірлікпен өтіп жатыр.

Күн өзгермесе де біз өзгердік. Аққұбалар тобылғы торына айналды. Тобылғы торылар бұл күнде шойын қара көк тасты қопаруға кіріскелі өз-өзіміз болып, бір-ақ күн тынықтық. Шындығына келсек, тыныққандар отыз жеті жігіт. Менің өмірім болса, түске дейін мүйіз, түстен кейін киіз. Яғни түске дейін тіреу орнында жүрсем, түстен кейінгі шаруам — ұйқы соғу, балық аулау, шимайлап сурет салу, аспаз Алтынға су әкеліп, отын жарып беру, «Студент дос! Үшінші семестрді табысты аяқтау саған байланысты» деген шамалас ұрандар жазу.

* * *

... Ақыры кірпіштей қаланған қоңырқай шақпақ тастардың қабатын алып бітіп, түске қарай жік-жарығы жоқ тайғақ та жылтыр көктастың тұтас, қалың жігіне жеттік. Сүймен сілтесең үшінен от жарқылдап, түтіннің жіңішке жібін тарқататын көкбет тас. Кері тепкен сүймен топшыны зырқыратып, тіс сақылдатып, бетті қайтарып, қайта сілтеуге жүрек дауалатпайды. Бірақ сілтеуін керек. Пневматикалық балғаны қанша майлап, сайлап салғанымызбен жаңқа-жаңқа боп ұшқан аткөпip тасты есептемесек, бойлап кіре алмай құр қалшыл мен сартылдан басқаға жарамады. Сөйтіп, маңдайды тасқа ұрғандай боп отырғанда Самат Қалиевичтің жүк машинасы қосар каналды жиектей салып ұрып отыратын жол сорабын жеп келіп, беткей етегін баса тоқтады. Прораб пен шофер жерге секіріп-секіріп түсіп, қорапты ашып жіберіп, қарындашқа ұқсас алты қырлы, ұзын темірлерді саудыратып лақтыра тастады. Сосын шофердің Самат Қалиевичтің қолынан самауырын секілді әлдебір аппаратты құндақтаулы баладан қатты еппен алып, жол шетіне тізіп қойып жатты.

Қиядан тайғанақтай сырғып түсіп, қасына барған біздің бетімізге Самат Қалиевич бас көтеріп қараған да жоқ, тізерлеген күйі теодолиттің гайкаларын бұрап отырып, иегімен әлгі айбақ-сайбақты нұсқады.

— Мыналарды тіреу орнына тез жеткізіңдер!

Жеткіздік.

Прораб кеңи-кеңи кәдімгі шаршы тас алаңға айналған тіреу орнының ені, ұзынын сан қайтара өлшеп, теодолиттен әр бұрышын ұзақ сығалады. Маңдайына түсе берген шашын төрт саусағымен тарай төбесіне лақтырғыштап, қағаз түртіп, әлденелері ұзақ есептеді, Аланның құбылаға қараған қабырғасынан тас құлаттырды да, бәрімізді шақырып, қасына шырқ иіріп алды.

— Дұр-рес-с... Бағыт дұрыс. Қуырдақтың көкесі де, атасы да, бабасы да әлі алда. Бүгінге дейін әншейін бой қыздырып сүйменге қол үйреттіңдер. Ана көкаяз тас әлқиссаның басы ғана. Алаңды әлі жеті метр тереңдетесіңдер. Тереңдеген сайын тас қатаймаса жұмсармайды. Әрі-беріден соң күрек, сүймен, түгіл пневматикалық балғаны да шыбын шаққан құрлы көрмейді. Онымен жауаптаса алатын ендігі техника — жаңа өздерің тасыған перфоратор,— деп, табанының астында бір-бірін жастанып жатқан «самаурындарды» туфлиінің тұмсығымен түртті.— Перфоратормен тас бетінен тереңдігі бір жарым метрлік тесік — шуруфтар тесесіздер. Сосын оған жарғыштар аммонит толтырып, алаңның аяғын аспаннан келтіреді. Ал қираған тастарды пневматикалық балғамен бөлшектеп, канал табанына сендер құлатасыңдар.

— Пневматикалық балғамен қиқалап, берекесін кетіргенше, ол тасты бульдозермен неге ысырып тастамайсыз? — деп қалды Иса.

— Егер дайындаған мына алаңдарыңда трактор айнала алса... Қысқасы, алаң әбден кеңігенше пневматикалық балға, сүйменмен амалдаймыз. Бүгінше ауа трубасына ана шлангіні жалғаңдар да, көктастың бетінен топырағын үрлен тастаңдар. Есебі, кешке алаң «ТУ-1И» қонатын аэродром қандай, сондай тегіс болсын. Ертеңнен бастап бұрғыға кірісіңдер. Шуруфті қайтып, қалай теседі, перфоратордың мінезі, анатомия мен физиологиясы қандай, оны бақай-шақайына дейін шағып, құлақтарыңа қорғасындай құю үшін маман жұмысшы бөлеміз. Тек қол қусырып, бас иіп сый-сияпат" .пен қарсы ала біліңдер,— деп көзін қысып қойды.—• Сонымен прорабтың ресми сөзі тамам. Әумин!—Тасқа құйрық басып, қалтасынан «Көктөбені» суырды,— Шылым алыңдар, жігіттер!

Қара шолақ пен Ұйқыдағы ару қол созып, Иса екеуміз қалыс қалдық. Шылым тарту маған дарымаған талант. Даруы дарыған, бірақ кейін қайтып кетті. Мұғалімдерден жасырып шеккен темекі қашан да бұ дүниедегі соңғы шылымың сияқты көрінеді ғой. Өстіп қудай деп шылым шегіп жүріп жатқанда гимнаст қызбен биыл қыста мектеп дәлізінде бетпе-бет кездесе қалғаным. Барынша басынан аса жайбарақат та немқұрайды қарауға тырысып: «Кеше «Қыз Жібек» фильмін көрдің бе?»—деп лақ еткіздім. Жалпы, мен ішім жылитын қыздарға жолап кетсем болды, барынша нақты, қысқа, суық сөйлеп, кепкен нан секілді қатыр-құтыр ете қалатын ит қасиетім бар. Қайдан, кімнен жұққанын өзім де білмеймін. Сонымен гимнаст қызға қатыр-құтыр сөйледім. Қыз: «Бардым»,— деді. Қатыр-құтырыма өкпелеген жоқ, өйткені, қатырладым не, қатырламадым не, оған бәрібір еді. Мақтады. Бекежандай жігіт, Төлегенді, қызық болғанда, мігіт деді. Кенет қыз жақтан жіңішкелеп келіп тұрған темекі иісін сезіп қалмасым бар ма. Иіс жаңа ғана қасымыздан «Көктөбесін» құлаштап өткен мұғалімнен қалды ма, әлде өз қалтамдағы «Беломордан» шығып тұр ма, о жағын оншама парықтағам жоқ, әйтеуір аяқ астынан ит жыным кеп, қызды да, өзімді де таң қалдырып, үн қатпастан тайып тұрдым. Раушан гүлден темекі иісі бұрқырай қалса қандай халді бастан кешірер едіңіз... Сондай халді бастан кештім.

Келесі үзілісте қалтадағы сіріңкені де, «Беломорды» да қоқыс жәшігіне атып ұрдым.

... — Аз-мұз тынығайық!

Самат Қалиевич көзін қысыңқырай шылым бұрқыратып отыр. Көз сығырайту — көбіне қымбат шылым шеккендер мен шахмат ойнап отырып, келер минутте атпен қырғын жүріс жасайтындардың әдеті. Маған салса қымбат шылым түгіл, сигарет ішіне алтын толтырып шексең де тал түсте тартқан темекінің еш қызығы жоқ дер едім. Езуге қыстырған шылымды есептемесе шеккен-шекпегеніңді тап басып айырып алу да қиын. Аптап ерітіп жібергендей түтін түгіл тук те жоқ.

...Сонымен Самат Қалиевич сигаретті сыздықтатып шегіп отыр.

—Аспан айналып жерге түскен ыстық мынау..„ Қапырық... Таңдай кепкенде су іліп алар бұлақ та анау қырдың астында жатыр. Жә, оны қойшы. Әңгіме — мына алан тереңдеген сайын жағдайларың қиындай түседі. Жарты айдан кейін қапқа түскен тышқан құсап, тас қабырғалардың қоршауында қалмасаңдар арғы қолды бері әкеліңдер. Ыстық табаға түскен майша шыжғырыласыңдар. Сонда қайтпексіңдер? — деп, тұқылды саусақ ұшымен әудем жерге секіртіп жіберіп, жалт қарады.

Теріс қараған Әшірдің жауабын жауырыны түсіндірді. Оңтайы түссе жауырын да сөйлейді екен. Жауырыны көрер көзге қушиып бара жатты.

Бақтияр түк естімегендей есінеп-құсынап отыр.: Өзінің бетіне, қимыл-қозғалысына қарасам болды, «Ұйқыдағы ару» балетінің ырғақтары есіме түсе кетеді. Мықты министрлікте істейтін бөлім бастығының баласы деп естігеміз. Мына мәңгіруі алғашқы жұмыс күнінен кейін басталып еді. Зорығып қалса керек. Келесі апта бойы ұзын қолдары желсіз күнгі диірменнің қанатындай салбырап, екі қарап, бір шоқып, күні бойы теңселді де жүрді. Сол теңселіс әлі сол теңселу. Аз күнде ыңыршағы шығып, сылып алғандай арып кетті. Қатардан қалмауға тырысқанмен тас нан емес, тастың аты тас, сазайын мықтап тартып жүр. Өзінің ойда жоқта отряд комсомол ұйымының секретарлығына сайланып кеткеніне әрі іштей таңырқап, әрі ұялады, шамасы. Қазір де тас жыртқан балтырын тыр-тыр қасып, ойылған алақанының жалбыраған терісіне үңіліп отыр.

Мен тас қапшық жайлы оншалықты бас қатырмадым — ол заманға дейін кім бар, кім жоқ. Оның үстіне жарты айдан кейін қайтетінімізді бес минуттен кейін Самат Қалиевичтің өзі де айтқалы отыр. Алдын ала жауабын әзірлеп қоймаса бүйтіп қадалып сұрақ қоймас еді.

Иса да менің ойымды ойлап отыр ма, үндемеді.

Айтқаным айдай келді, бес минут өткесін прорабтың өзі сөйледі.

— Дұрыс, бәрі дұрыс,— деді даусын әндете созып. Мұнысы оның тап әзірде бізге қойған сұрағына өзі мана дайындап қойған жауабын іштей құптағаны.— Қайтесіңдер, көртышқанша әрі қарай қаза түсесіңдер. Кезінде біз де қазғамыз. Қазір қайрат қайтты, күш кеміді.— Екі жүз жетпіс бес сомдық «Орск-4» мұздатқышы секілді жалпақ, жауырыныма кекесінмен қадала қалғанымды сезді ме, сөз арнасын бұрып жіберді.— Күш кеміген жоқ-ау. Шүкір, тоқсан килограммды қос қолымның ұшында ойнатамын. Ал кеуде кемірген уайымды қайтесің. Күнделікті қам-харекет, сары уайымның салмағы тоқсан килограммнан асым түспесе кем түспейді. Жартас басынан шаршап шалдығып қайтқандарыңмен сендерді қоста қазір ас, жаюлы төсек тосып тұр. Біз ше? Біз әйелдің аузына қараған, әйелге күйеуге шыққан еркек жұрағатынан боламыз. Сегіз сағат чертежға шұқшиып, теодолит сығалағанға заман ақыр, жер тақырды төндіргені несі деп іштей күлесіңдер, ә? Күлсеңдер бастарыңа келсін. Келеді де. Ала шапқын жүгіріс жұмыста емес, жұмыстан кейін басқа түсетінін үйленгесін түсінесіңдер. Кім бізді үйде қол қусырып, қуырдақ қуырып, қарсы алып отыр? Әзір ас па саған? Дайын төсек пе? Мынау керек емес пе?— Самат Қалиевич бас бармақ, балалы үйрек, ортан теректердің көмегімен сөлекет қимылдар жасады.— Кешіріңдер, жігіттер, ағаларың өз-өзін әнтек ұстай алмады... Жігіттер, тоқып алыңдар; екі дүниеде бас теңдігін баяғыдан алған әйелден гөрі тендікке қолы жаңа жеткен әйелге тәңір жолықтыра көрмесін деп тілеңдер. Бәленше ғасыр бойы еркекте есесі кеткен әйел аузы жемтікке жаңа тиген аш қасқыр ғой, аш қасқыр. Уий дегенің, бетіне зәр шауып жүзіне қаратсайшы. Ұзын сөздің қысқасы, жеңгелерің сызып берген жолмен қызметтен соң бала бақшасы, одан гастроном қайдалап, екі өкпені қолға алып, құстай ұшамын. Қонақ шақырылған күндері тіпті қызыл танаусың. Сөмкені мойныңа іл де, шаппақ болсаң зымырап бақ. Исатайдан айрылып, құсалықпен өтті күн дегендей, біздің өмір қос туфлиді қолтыққа қысып ап, үй — кеңсе — бала бақшасы — гастроном арасын шаңдатумен жүріп жатыр. Сендер ше? Жайлы жатақхана, стипендия бар. Төкпелетіп айына келетін үйдің тиын-тебені мұның сыртында. Айтпақшы, стипендияларың қанша сом?

— Қырық,— деді Иса.

— Аздау, — Самат Қалиевич басын шайқады. — Аз.

— Ал сіз кезінде бұдан көп алып па едіңіз?

Иса аңқауси қалыпты.

— Аз алдық. Бар-жоғы жиырма екі сом.

— Неғып өлмей қалғансыздар?

— Өлмедік. Өсіп шықтық.

— Темірден жаралған екенсіз...— Иса енді ашыққа көшті.

— Ол кезде есесіне кафе, ресторан, театр аз болатын. Сол аз кафе, театрдың өзіне аз баратынбыз. Туған күн бір жәшік арақ-шараппен емес, бір бөтелкемен аталып тынатын. Иыққа ілген жалғыз костюм майлық та, сулық та еді. Сендер жылына қос-қостап костюм сатып алмасаңдар күндерің қараң. Екі-үш костюм — екі-үш жүз сом. Күнара қыз ертіп баратын концерт, киноларың мұның сыртында.

— Заман жақсара түссе біз айыптымыз ба?..— Күңк еткен Әшір.

— Айыптамаймыз. Заман тоқ, көйлек көк. Түсінеміз. Планета жастары солай киінеді, солай ішінеді. Ал солай киініп, солай ішінуге степендияларың ылғи да жете ме?

Үшеуі — Иса, Бақтияр, Әшір үндемеді. Тегі мен секілді олар да аттың басы қайда бұрылып бара жатыр, аңғара алмай мәңгіріп отыр-ау деймін.

— Жетпейді,— деді сеніммен Самат Қалиевич.— Әрине, қайдан жетсін. Ал алатын степендияларыңа үйден келетін тиын-тебенді қосқанда орташа есеппен сексен сом делік. Үш уақыт ас — үш сом. Сексен сомның басына сонда үш уақыт астарың-ақ су құйып шығады...

Иса күңк етті.

— Суша ағып кетеді.

— Ал, киінуге, қыз-қырқын жорығына ақшаны жерден қазып табасыңдар ма?

Бақтияр жиырма жылдық ұйқысынан әлі оянбапты, Оянған күннің өзінде бұл сұрақ министрліктің бөлім бастығының баласына арналмаған еді. Сұрақ кімге к.ойылды сонда?

Әшір қалпағын шешіп қолына алды да, шыр көбелек айналдырып дөңгелетіп жіберіп, әлгінің айналысына қарады да отырды. Тоқтап қап еді, қайта дөңгелетті. Ақысы сонда қалғандай тағы қадалды.

Исаның қалтырай қалған қолы жер сипалап жүріп, тас тауып алды да, отырған күйі тістеніп тұрып, құлаштай лақтырды. Жұқалап кескен тілім нан сықылды жалпақ тас секундта кішкене нүктеге айналып, ауаға сіңіп, көрінбей кетті. Сосын Самат Қалиевичке көзінен жек көрінішті жамырата қарады.

— Біздің орта қалтамызды сіз толтырып бересіз бе, Самат Қалиевич... Сонша қадалатындай?

Әшір айналған қалпағын тоқтата қойды. Сосын қолындағы шошақ тасқа нығарлап тұрып кигізе бастады. Әй, қара шолақ десе, қара шолақ-ау! Қалай дәл тауып қойғамын десейші. Жұмыссыз, іссіз, жай отырғанның өзінде қолы жыбыршып, тыныш отырмайды. Былтыр жайлауда түсте үйездей қалғанда құйрықтарын шипаңдатып, сауырын сабалап, сона-шыбын қағатын атамның қара шолағын қара, мұны қара, бәрібір.

— Иса, сен жүз сом жоғалтқан жоқсың ба?

Самат Қалиевичтің жүзі суық сора қалыпты.

— Неге өйтіп сұрадыңыз?

— Жүз сом жоғалтқан адам сен сияқты шақар, ызалы келеді.

Жаңағы тыныштық тыныштық па, енді құлақ шыңылдайтын тыныштық орнады. Аспанды кішкене күміс кездіктей сыра тіліп өткен самолетті керсем де үнін естімедім. Әшір шошақ тас төбесіне шоңқиған қалпағын майпаздап сипалай берді. Ұйқыдағы Арудың мойны ұзара түскен.

— Жүз сом дейсіз бе?— Иса ойда жоқта қырылдап қалыпты. Жоғалтқаным жүз сомнан көп. Өте көп.

— Қанша?- - Самат Қалиевич дік ете қалды.

Мен балалық шағымды жоғалттым...

Сен... жетім бе едің? Мең өзім де жетіммін, содан соң сұрап отырмын.

Иса жауап қатқан жоқ. Иегін созып жіберіп, қос тізесіне асып қойып, екі бүктетіле сағым жөңкіген көкжиекке қарап қапты. Қайнап жатқан сағымның терең тұңғиығынан нені іздеп отыр екен? Мен де бақырайып қарай қалғаныммен де, ештеңе де көре алмадым.

Әшір сызылып сөйлеп отыр. Мына ойда жоқта ортамызда ойнай қалған шиеленістің жібін тарқатпақ боп, әдейі сөз бастады, білем.

— Қырық сом, әрине, жетпейді. Етігін қоныштан басып отырған әкеміз бар ма? Папочкасы без пяти минут министр мына Бақтиярдан сұрау керек, стипендия жете ме, жетпей ме деп.

Бақтияр:

— Әшір, сен, сен...— деп тіріліп келе жатыр еді, Қара шолақ;

— Мына ыстықта мозгамды майыстырмашы, деп суырдың айғырындай шақ ете қалды.

Самат Қалиевич қолымен қабағын көлегейлеп, күнге қарады да, орнынан түрегелді.

— Жә, мен кеттім. «Әңгіме бұзау емізеді, бұзау таяқ жегізеді»,— деп, беткеймен сырғанай тайғанақтап кете барды.

Әшір шырт түкірді.

— Жаңағы прораб не деп кетті? А? Біз не дедік, домбырам не деді? A? — Алақтап бізге қарады.

Иса омырылып түсті.

— Мазақ қып кетті. «Аш бала ток баламен ойнамайды, тоқ бала аш боламын деп ойламайды».— Сосын Әшірге жалт қарады.— Өзі онда сенің не жұмысын, бар? Сөйлесе ауыз өзінікі. Біздің білетініміз — «Аяз, әліңді біл, құмырсқа жолыңды біл». Кәне, тұрыңдар! Әңгіме бұзау емізеді, бұзау таяқ жегізеді». Енді ұқтыңдар ма?

Мен түк ұқпадым. Қырық сомдық стипендияның жайы қозғалды екен деп Иса мен Әшір неге зыр ете қалды? Самат Қалиевич неге сол стипендиясы құрғырға сұқтана қалды? Әйтеуір тұнығымызға бір тас түсті — соны жақсы білемін. Тіреу орнында бір оқиғалардың басы қылт еткен секілді — соны жақсы сеземін.

Жақсы сезім емес...

...Күн шыжи түсті. Пневматикалық балғамен тастарды қауынша тіліп, көтеріп те, домалатып та алаң шетіне шығарамыз да, темен қарай сорғалатып кеп лақтырамыз. Оллаһи, бар ғой, тас емес, тура от құшақтап жүрміз. Жалын ыстық тілімен бет жалайды. Жалтыр шеке жартастар мартен пешіне айналып кеткен бе, немене? Ағыл-тегіл акқан терде тоқтау жоқ.

Бүйте берсе жуық. арада Антарктида, Арктиканың аязы түсімнен шықпайтын шығар... Түс қайда, бұл күнде, дұрысы, түнде түс көруді де қойғамын. Қайдан көрерсің, шаршап-шалдығып келіп, басың жастыққа тиюі мұң, қор етіп қата қаласың.

Алыстағы қиырларда күміс сауыр сансыз киіктер күміс өзенге айналып жосылады. Енді бір қарасаң күміс өзенің не, сансыз киігін не, кәдімгі сабылған сары сағым! Сол күміс сағымның бір үзігі тоңқаң-тоңқаң тас көтерумен әуре Әшір екеуміздің арамыздан бұлың-бұлың ағып өтті де, Әшекеңнің жіңішке қамыт аяғы әп-сәтте отқа түскен сым секілді бұралып-бұралып майысып қалды. Әшірдің мінезі осы бұралып қалған балтырына ұқсас-ау деген қырсық ойға кеттім. Мына жалын ішінде сондай қырсық, ой ойлап жүрсең уақыт та тез өтеді, шаршағаныңды да мезетке ұмытасың. Шарт та шұрт шақар. Тілі удай. Бала кезінде іші өтіп, оңбай ауырып, сол қорлықты әлі ұмытпай жүрген адамға ұқсайды.

Әйтпесе аузында кермек дәм бар жуса кетпейтін. Сол кермек дом ауыз уылтып, зар қақсатып тұрғанда басқалар «Мэри-члеримен» тісін қытыр-қытыр тазалап жатса қайтер едің? Қайтушы ең, мына дүниеге Әшірдің ашулы көзімен қарар едің. Жаңа да Бақтиярды жазықсыздан жазықсыз қауып тастады. Әкесі министрлікте істесе Бақтияр кінәлі ме? Әкесінің айыбы не? Басқа түскен қиындықтың есебін өз бойымыздан іздегеннен гөрі басқаға жаба салуға тырысатынымыз қалай?

Өйткені, сол жол оңай. Тоқта, тоқта...

Біреу қос қолдап құлақтап қондырып жібергендей басым айналып қоя берді. «Бар кінәны басқа жанға жаба салу оп-оңай... «Құлақ тұндырған осы сөздер еді... Кімге күліппін? Екі жыл бұрын қасапхана тарихының тұсында мен де Әшірдің кебін киген жоқпын ба? Менен басқаның бәрі бауырын жерден көтере алмай жорғалап қалған жандар боп көрініпті. Мамам бая, көкем мен Арыстан өз, Шыңғысхан қиясы Бір және он метр! Не нәрсе, кімге болсын қара қылды қақ жарып, әділ бағасын айту үшін әуелі бір метрден, сосын он метр қашықтап кетіп сырттан қарағасын барып айту керек. Сол бір метр аудан орталығы да, он метрім құрылыс отрядіне келу болып жүрмесін. Жалпы, Қапшағайға келгелі басқадан гөрі, өз-өзіме үңіле бастағандаймын. Әлде салыстыруға татитын озық ортаға тап болдым ба?

Қарсы алдымдағы қотыр тасқа құмырсқа жабысып, өрлеп барады. Тырнақтай-ақ. Ара қашықтық шамасы он сантиметр. Белінен шымшып ап, көзіме жақындаттым. Он сантиметр бірге қысқарды. Ғажап! Құмырсқаның қыбырлаған қылдырықтай аяқтары лезде оңды-солды, жоғары-төменді зуылдатып үйірген жуан бөренелерге айналды. Зәрем зәр түбіне кетіп, саусақты жазып жіберіп ем, алты аяғы алты бөрене дию жерге құлап, титтей құмырсқаға айналды.

Мәселенки, алыстан қарасаң, Бақтияр жуас. Жуастығы соншалық, aлақанмен арқасынан салып қалсаң дүңкілдеген дыбыс қана естіледі, сыңайы. Қол-аяғы ұзын, серейген жіңішке жігіт. Сұрақ белгісіне ұқсас еңкіштігін есептемесең жә деген көрікті жігіт. Ақ құба. Үлкен қарашығы жай қозғалар қап-қара көзі адамға биязы қарайды. Көз сөйлей қалса: «Тиіссең тиісе бер. Бәріміз де доспыз, жолдаспыз», — дейтін көздер... Мұндай махаббатқа толы гуманист көз Архимедтің маңдайына жазылған шығар. Жұмсақ қара шашын ұйпалап-ұйпалап сапырып жібергің бар. Жалпы, жағасын түзеп, көйлегінің түймесінен болсын ұстап, әйтеуір сылтау тауып тиіскің кеп тұрады. Бақтияр картоп сақтайтын погребте күн бетін кермей аппақ боп, ұзара өскен әйеншек есімдікке керемет ұқсас. Ал ондай өсімдікті бір жағы емешең езіле аяп, екінші жағы жұлып ап, лақтырып жібергің кеп тұрады ғой. Жалпы, нағыз қала балаларында көп кездесетін қасиет. Жұмысқа ынтасы қырғын. Әттең оралымы, ебі аз. Отырса опақ, тұрса сопақ. Тасты көтергенде иық сүйектері шығып, киім ілгішке ұқсап қалады. Білек тамырлары лезде адырайып, тізелері дірілдейді. Бір түрлі Хеопс пирамидасын салған құлдарды есіңе түсіреді.

Жұмсақ, жасқаншақ күлкісі бар. Әшірдің азуы алты қарыс шақарлығын көбінесе осы жымиысымен жеңіп жүр. Өзінде жоқ Әшірдің сол мінезін ұнататын да сияқты.

Он метрден көрсең Иса екеуі бой, тур жағынан ұқсас та. Иса да ұзын бойлы, ақ құба, қара бұйыра шашты. Ал осы екеуіне бір метрден, жақын жерден үңіліп көр. Гипноз! Арасы жер мен көктей екі адам. Исаның тұтас құйылған сом денесі кере тартқан жебедей түп-түзу. Ылғи бір бұлшық еттердің қызғылт қоңыр жойқын толқынына қарап отырып, сүйегі жоқ па деп қаласың. Қаны бетінде. Қара бұйра шашы тұнған көк түтіннен ғұмыры арылмайды. Анда-санда көзімен көз қағыстыра қалсаң жанарынан клоун, яки крокодил қарап тұрғанын айыра алмайсың. Әйтеуір сұлу көз. Рафаэль, Тицианға Исаны көрсетсеңіз, кескініне бір сызық, салмағына бір килограмм ет пен сүйек қосып, ала алмас еді. Себебі, онсыз да әбден жетілген дене... Ал Бақтияр ше? О, о, Рафаэльге де, Тицианға да Бақтиярдың денесінен жұмыс жетіп артылар еді. Тұлғасы ылғи да түзетуді, толықтыруды тілеп тұратын жан. Кейде ол маған полотносын салуды бастаса да аяқтай алмай миы ашып жүрген суретші сияқты боп елестеп кетеді.

Мына қызықты қараңыз. Әшір Бақтиярды «маубас» деп келемеждесе де, бертінгі кезде екеуінің арасында көзге шалынбайтын, көңілмен танитын қарым-қатынастың берік жібек жіптері тоқыла бастағандай. Қажай беруден жалықты ма, әлде Бақтиярдың қын деп тұяқ қимылдатпауын мұқым жер болып жеңілдіге санады ма, қалай десе де Әшірдің әпігі басылыпты.

Бір сөзбен айтқанда, бүгін аптап аузынан жалын атып тұр...

Бір сөзбен айтқанда, «Құрылыс отряді» деп аталар әлемнің он қадам қашықтан қарағанда мен байқап үлгірген көрініс, мінез, нышаны мұның бәрі. Бір қадам қашықтықтың кезегі де көп ұзамай кеп қалар. Бірақ қашан? Ертең бе? Жарты айдан соң ба? Қашан?

Маңдайым терге бөгіп, қойтас түбіне бүгіліп отыра кеттім.

— Не болды, Асан? Басың айналды ма?

Исаның есепсіз үлкейіп кеткен көздері маған үңіліп тұр.

— Бір және он метр... Мен... қазір,— деп кез келген сандырақты бората беріппін.

Бригадирдің алақаны маңдайыма жабыса қалды.

— Жарты сағаттай демалып ал. Қызу бар. Байқа, зорығып қалма.

Басымды үсті-үстіне изей бердім. Иса тағы сүйменге жармасты. Шаңқай түсте шақырайған күн астында отырып, шешімі әжептәуір қиын ойларға баттым.

Иә десейші, өткен үш жылдағы оқиғаларға бір және он қадамнан қарай алдым ба? Жоқ, жоқ... Мамам, көкем, Шыңғысхан, қыл аяғы Арыстанға да өзіме ғана ұнайтын жанға жайлы, қолайлы қашықтықтан қарасам керек. Өзімді жақсы атқа, оларды шетінен құлақтан тізіп, жаман атқа қалдыратын қашықтықтан, жалғыз немкетті көз салыппын.

Мен осыған дейін өз ортама — мектепке, үйге, Шыңғысхандарға бір қашықтықтардан, жақын қашықтықтан, былайша айтқанда бір метрден қарасам керек. Мына жазда құрылыс отрядіне еріп, Қапшағайға келдім. Мұның өзі үйреншікті ортадан он метр алыстау деген сөз. Бір және он метр! Әр заттың құбылыстың, адамның, жануардың шын парқын тап басып білу!

Япырай, менің туған үй, өскен қала, ата-ана, Шыңғысхандардан биыл жазда қашық кеткенім дұрыс болғаны ма? Мүмкін, мүмкін, өзгерген орта оларға деген көзқарасымды түбірімен өзгертіп, басқа құпия да қызық әлемнің есігін ашар? Ол қандай әлем? Мына жігіттерге қай қашықтық, қандай қырдан қарап жүрмін?

Бір қызынып, бір тоңдым. Қызық та қорқынышты...

* * *

Қоста дүниенің төрт құбыласы секілді төрт бұрышы бар хат тосып жатыр екен...

... «Жигули» торт аяғынан тең басып жылпып тұр. Қит етсе фуражкасының күнқағарына қол тигізіп, талон тескіш мырт мінез автоинспектор жуықта руль, тормоз системасын тексеріп, кілтипан таба алмапты. Соңғы аптада мамам екеуі ауыл-ауылға қыдыра шығып, туған-тумалардан «Жигулиге» көрімдік сұрап, шиналардың қышырын кетіріп қайтпақ. Әне, қол-аяғы өстіп ұзарды көке-мамамның. Мамамның жүрегі шәлкем-шалыс мінез таныта бастаған екен, дәрігерлердің берген ақыл-кеңесі — жаяу жүріс, жаяу жүгіріс. Қалаға жақын тұратын, біз тұрған аудан орталығындағы Шыңғысхандарға да барып үлгіріпті. Машинаның көрімдігіне деп елу сом ұстатыпты. Қандай жомарт жандар! Маймақ аман-есен, шауып жүр. Саған арнап, хат та жазды. Осы конвертпен бірге салып жіберіп отырмыз.

Бір-екі кластас көшеде кездескен екен, кеп сөйлесе алмапты. Бұл заманда уақыт дегеннің қаны жерге тамбай ,тұр ғой. «Жигулимен» қусаң да жете алмайсың.

Құдай қолдаса құрылысшылар күні өзіңе барып қайтамыз.

Көкем хатының қысқаша мазмұны осы.

Конверттен айбақ-сайбақ жазуы бар бет жерге сусып түсті. Әупіріммен бір-біріне әрең сүйеніп тұрған кіл қиқы-жиқы, қисық аяқ, қыңыр мойын әріптер...

Әріптер маған Маймақтың көзімен қарап тұрды.

«Асан аға көкем аман мама аман. Сенің көке мама аман. Машина аман. Арыстан аман. Бәрі де аман. Сен амансың? Бүгін сиырды қасқа бұзау емді. Мәһ-мәһ жедім ол үшін. Шыны аяқ сатып алдым. Шыны аяқтан сүт ішемін. Әнеукүннен сендемін (біздің үйде болдым дегені ғой қасқаның!). Таңертең бақшаларың түстім. Алма жедім. Алма шикі. Алмадан мынадай құрт шықты. (Қағаз бетіне кішкене иір-шиыр құрт жапсырылып қапты. Почтадағылар мөрді тура құрт салынған жерден ұрса керек.) Сені күзде келеді дейді. Рас па? Асан аға келеді ме деп Арыстаннан сұрадым. Ол үш рет үрді. Көрші Аман ах девушка («Ах, эта девушка!» онысы) деген өлең үйретті. Сен келгенде айтамын, жарай ма? Сен алма үзесің. Мен оны жеймін. Мынау Менің алақанымның суреті. Кеше портфелім ауырып қалды (портфелінің бір бауы үзіліп қалды деп есептей беріңіз) дей келіп, бес саусағын тарбитып қағаз бетіне жапсыра і алыпты да, ең соңында сияны ағызып-тамызып шимайлағаны: «Ұйқым келді.» Аты-жөні де жоқ. Ұйқы мұрша бермей алып ұрса керек. Қу Маймақ, мекер Маймақ! Ол бақ ішінде «Ах, эта девушканы» шырқатып тұрғанда менің ағаштан алма үзіп беруім жетпепті. Қу, айтпа, жылпып тұр! Аңқауға (мен ғой!) айласын өткізіп тұрып, әлгі аңқауды өліп-өшіп жақсы көретін Маймақтай мекерлерсіз өмірдің әрі қашып, өмір емес, өртеңге айналар, Маймақтың қиқы-жиқы хатын құшырлана иіскеп едім, сияға қоса алманың жұпар иісі мұрын жарды... Алманы аңсаған тісім сырқырап сала берді. Алма бағы... Қазір әбден толған алмалар қос бүйірін күнге кезек тосып, тәулік асқан сайын қорғасындай ауырлап бұтақтарды ие түсіп, қызыл ең ала бастаған шығар. Жаймалы төсекті бақ ішіне салып тастап, түні бойы жапырақ пен алмалардың арасынан шыға алмай адасқан жұлдыздарды санайтын былтырғы күн қайда, мен қайдамын! Тас төбемде ілініп-ілініп тұрған алмаларды жұлдыздарға қоса қол созып жұлып ап, қарш-құрш күйсеуші едім. Тұмсығын бауырына тығып, үлкен «О» ернін құрап, қасымда жатқан Арыстан қыңсылайтын — түсінде о да өңінде өмірі қолға түспейтін лағыл жұлдыздарды қатыр-құтыр кеміріп жатыр ма, кім білсін! Құйрығы қайқы, салпаң құлақ жетінші атасын түсінде көріп, сәлем беріп жатыр ма әлде? Итке салсаңыз аспан не, ас құятын әйдік табақ не, жұлдыз не, өзі мүжитін жіліктің асықтары не, бәрібір шығар.

... Шаршағанымды ұмытып, сергіп қалдым. Сергіткен Маймақтың хаты. Осы Маймақ шіркінді көрсем болды, жалы желбірей ойнақтап шапқан құлынды елестететінім қалай? Хатын оқып едім, доп құлағымның түбінен құлын шіңгірлеп кісінеді.

Онысы несі екен?

Үй ішін, Маймақты өлердей сағынып кеттім.

Жүгірген бойы вагонға кірдім де, әнеугүні көкем әкелген резина қайықты сәкі астынан суырып алдым. Баттасқан шаң... Сүртпедім. Біздің көшенің, көкем, мамам, Маймақ, Арыстанның үсті-басына, жүзіне қонған қымбат шаң ғой бұл. Сатып алынған соң бұл қайық құрығанда біздің сенекте үш-төрт күн жатпады, біздің үйдің шаңы қонбады деймісің. Қайықты құшақтап, сыртқа шықтым.

Өзен жағасы қан базар. Жігіттер суға секіріп сүңгіп, шыққандары жағада құлақтарына кірген суды сыңар аяқтай секеңдеп төгіп мәз-мейрам. Қарқ-қарқ күлкі мен қалжың қоян-қолтық, арпалысып, итжығыс түсіп, жағажайда аунан жатыр. Жарты сағатқа созылар аз қуаныштың биік ноталары бұл. Ал аз қуаныш қашаннан да қызулы да қымбат. Қысқа өлең, қысқа сөз де, қысқа он де солай. Ал қысқа сурет бола ма? Қысқа тағдыр да қымбат па?

Желін үрлеп, итеріп суға түсіргесін би алаңына шыққан бозбаладай селкілдей қалған қайыққа мініп, ескекті қолыма алдым. О баста денемді билей алмай қолым ербеңдеп, алақанына он сом қыстырып, ойыншық дүкеніне кірген жас балаша төңірегіме алақ-жұлақ қарағаныммен көп ұзамай оң-солды айыруға хал жетіп қалды. Ерепат қуаныш бет машиналарын бұзып жіберген бастар мен су бетін әр жерден тескен қоңырқай көсеу білектерді, атқақтаған су тамшыларын, бір де бір дыбысын айырып алу қиын айқай-шуды қақ жара, суға кетіп өлген негрдің жалаңаш арқасы тәрізді құмдауыт аралға қарай салдым. Жағалаудағы у-шудан қашып барып, спинниг қармақпен өз бағымды, шабақ, сазан атаулының сорын сынамақпын.

Сондайлық игі мақсатты ойласаң, сол ниетің шын ба, жалған ба, орындау ниетінде не істемексің, мызғымас мұратшыл ма едің, жоқ, аузынан сөзі, қойнынан бөзі түскен босбелбеу ынжықпысың, соны безбендеу үшін алдыңа қайдағы бір қисыны жоқ кедергілерді көк бестідей көлденеңдетіп тоса қоятын тағдыр да тым қырсық. Су бетінде тырбаңдап, қайшыласқан қоңыр-қызғылт денелердің қамауын бұздым-ау дегенде қайықтың дәл қара тұмсығының астынан ұзын шашты мақұлық судан сонан өтіп шыға келді де, ай-шай жоқ, ернеуге жармасты. Құтты дүкеннен жаңа ғана сатып алып шығып келе жатқандай борт жиегін қолтығына тас қысып алды да, бетін жапқан шашты қақ айырды; Жамал тісін тізіп тастап, күліп тұр.

— Қайығыңа да, қармағыңа да ортақпын, жас жігіт!

Қолымды создым. Тұмсыққа отыра кеткен қызға: «Бадырақ көз, сен тимесең мен тимеді» танытуға тиіс тәуелсіз түрмен (дұрысында солай қараған шығармын деп ойладым) қарап ем, шүкір, бұл жолы тартпа бауы түгел түймеленіпті.

— Байқа, суға құлап кетіп обалыңа қалмайын!— Даусым қасаң шықты.

Менің қайығыма отырғанымен менің сөзіме құлақ ілген Жамал жоқ. Алгебралық топтамалау әдістері жайлы сөйлеп тұрған мұғалім класс терезесіне тиіп тұрған бұтақта қырғын ойын салып жатқан торғайларға жапырыла қарап қалған оқушылардың алдында өзін қалай сезінсе, мен де өзімді дәл осы сәтте Жамал алдында солай сезіндім. Су бетіндегі көп бастардың ішінен біреуді іздеп отыр — ол анық.

Көзі-бетімді қыдыра қарағанымен тұрақты нүкте таппай бет албаты маңиды. Адам тесіліп, тат басқан ескі шелектің түбіне өстіп қарайтын шығар. Бетіне түскен шашын түзеді де себепсіз күлді. Су ішіндегі жалаңаштарды жіті шолып өтті де, кенет, қолын созды.

— Ескек қайда?!

Өзен жағалап өскен қыз ба, Жамал қайықты қалқыта жөнелді. Ағысқа қарсы бүйірді бір, ағысқа ылди Жақты екі күреп, лезде жағаға сыдыртып төніп қалдық. Жалаңаштардың шалқалай жүзген бірі жол беріп үлгермеп еді, майға түскен пышақша жылпыған қайық қақты да кетті. Әуелгіде шым батқанымен ізінше су бетінен сопаң етіп, қайық ернеуінен сол қолымен шап беріп, ескекке оң қолын салып үлгерді. Иса!

— Көз бар ма? Аудара салып, суға қарық қылайын ба осы?

Онысын маған қарап айтса да, тұмсықта сұлқ отырған Жамал күңк етті.

— Неге?

— Қайықсыз адамның халін сонда түсінер едіңдер.— Қызық, Иса бәрібір маған қарап сөйледі.

— Мен онсыз да қайықсыз жүрген жанмын.

— Ендеше қолыңнан келсе қайық жонып ал! — Иса суға шалқалап құлай бере аударылып түсті де, жағаға құлаштай жөнелді. Тамшы су шашыратпай, шалпылдатпай, алақанымен айдынды әдемілеп кесе кейін ысырып, зып-зып жүзіп бара жатыр. «Жануарлар дүниесі» көрсететін азуы алты қарыс крокодил осылай дыбыссыз жүзетін. Жолбарыс тал қамыс сындырмай қалың нуды қақ жарып өте береді деп еститінмін. Сол жолбарысты Ілеге лақтырып жіберсе қалай жүзер екен? Исаша жүзетін шығар.

Жамалдың жауырыны аспанға шығып, бет моншағы үзіліп, суға мөлиеді. Қара шашы тарам-тарам қара ағын. Әлде Іленің, әлде оз ойының тұңғиығына бойлай алмай отыр ма, оны бір құдайдың өзі білсін.

Аяп кетіп, иығына қол салдым.

— Жамал, Жамал деймін, бері қарашы!

Бері қарады. Көзі жасты.

— Сен неге тәрбиесі қиындардың қатарына қосылғаныңды білесің бе, Асан?

— Жо-жоқ.„

— Білмесең біліп ал. Сен тым тез ер жетуге, тым білуге ұмтыласың. Асықпа. Алдымен не білуге тиіссің, соны біліп ал. Сосын асық.

— А? Не дейсің?

Аяғын салбыратып айдынның кеудесін тесті, еріген майдай жылпып суға түсті, Исаның соңынан салды. Жағаға шығып, соңына бұрылып қарамастан суы сорғалаған күйі вагонға беттеді.

Айдын бетін ескекпен құшырлана көсіп-көсіп жібердім.

«Мен онсыз да қайықсыз жүрген жанмын...» Исаны көрсе бітті, шала бүлініп, қысқа күнде қырық өзгереді. Студент деп мұны кім айтар? Шикі бала. «Мен онсыз да қайықсыз жүрген жанмын» Бүйтіп Шекспирдің кейіпкерлерінше сөйлегенді кім көрген? Біздің кластың қыздары бүйтіп сөйлемейді. Мүмкін ойлауы ықтимал — ал ойды кім ашық айтушы еді — бірақ сөйлемейді. Сөйлесе онысы ойынан басқа. Қыста кластың «штатный» сәуегейі Кәмила кім кімді жақсы көреді, сол жайлы тізім жасаған. Обалы кәні, сәуегей десе сәуегей, гимнаст қыздың тұсына мен жазылыппын. Қыз халқы солай! Гимнастикадан қала чемпионы болған көрші кластағы бикешке гүл тапсырсаң бітті, ғашықсың. Ол сыбыс гимнастың да құлағына тисе керек. Содан бері ол шіркін қарсы кездесе қалсам кемі он мегатонналық атом бомбасын көргендей көзі шатынап, дік-дік басып, өтіп кетеді. Сәлемді алмайды. Менің шынымен Мәжнүннің кебін кигеніме имандай сеніп қалса керек. Ал ішінен, олда-білде, менің жақсы көретініме төбесі көкке екі елі жетпей бара жатыр. «Мен қызға емес, көркем гимнастикаға гүл тапсырғамын»,— деп айтып көр, есі қалмай ақырған есекке адамдар қалай қараса, әлгі сәуегейлер саған солай қарасын. Гимнаст қыз да маған сөйтіп қараса керек.

Түстен кейін Алтын шығарып тастаған ағаш көмірінің арасынан сүйірлерін теріп ап, өзен жағасын жапқан құм бетін сызғыладым. Суреттердің тірі пенде ұғып болмайтын ең шимай-шатпағын, қайдан шықса олай шықсын, іштей «Өмір ағысы» деп атадым.

* * *

... Самат Қалиевич белін сықыр-сықыр жазды да, қолын көлегейлеп, беткей етегіне көз жіберді.

— Әне, қараңдар, бульдозерші де келді ақыры! Жақсы болды. Енді перфоратордың құрылысын Қарекең — Қарабай түсіндіреді.

Көп ұзамай алаң жиегінен жасамыс адам көрініп, қасымызға келді. Тас-тастың арасын байқап басуға тырысып, көзін жерден алмайды. Кейде тепе-теңдік сақтау үшін қос қолы ербеңдеп, қалтырақтап қалады. «Ел тыныш, жұрт аманда қалтаңдап жүргені несі?»— деп ойладым.

Өзі әдебиеттен оқыған көрнекті қазақ совет ақындарының біріне қатты ұқсайды екен. Ұшы сәл сарғылт тартқан сұйқылт ақ шашты. Шанжау-шанжау мұрты бар. Қызыл мұрын. Беті бес гектар. Әттең, бойы кішкене. Адамға тура қарамайды. Пырс-пырс сіңбіріне береді. Ұйықтап жүрген жан секілді. Ұйқысынан ояту үшін деп құлағының түбінен қышқырып тұрып:

— Аулың сенің іргелі,

Ақ көйлегің бүрмелі.

Айтарыңды айтып қал,

Отырмын ғой жүргелі,—

деп басталатын әннің бір қайырмасын айтып жібергің келеді.

Бульдозерші тап қасымызға келді де, басқамызды жан деп санамай тек Самат Қалиевичке сәлем берді,

— Хал нешік, Саматжан... Сәке?

Прорабтың тек ерні жыбыр етті. Көзін сығырайта қалып, бульдозершінің бетіне минут қадалып қарады. Бастық қараған бетке біз де қарадық. Сонда барып бульдозершінің қалтаңдаған сырын түсіне қойдым — Қарабай қызу екен. Тегі түнде ішкен бе, көзінің алды көлкілдеп тұр. Көз ағының тамырлары қып-қызыл.

Ішкен адамның күні құрысын. Әсіресе, бастықтың алдында билеп тұрған күні құрсын. Бульдозерші Самат Қалиевичтің бетіне тіктеп қарай алмады. Бесінші кластың оқушысындай тыпыңдап тұрды да, сыпайы жөткірінді. Қақырынды. Ақыры кепкасын шешіп, қолына алды. Сонда ғана Самат Қалиевич:

— Иә, жол болсын, Қареке!— деді сызданып.

Қарекесі дыбырлап қоя берді.

— Әлей, әлей... Содан сізге жібергені. Тас итер, тазала деді ме... Трактор анда, канал табанында. Шрф (шуруф дегені) тесетін балаларға бар деді. Соларға ара-арасында перфораторды үйрет деп... Содан, сол келіп қалдық.

Прораб сағатына қарады.

— Тым ерте келіпсіз. Сағат тура он бір, міне. Ерте келдіңіз...

Сағат шындығында тоғыз еді.

— Дұрыс, жөн тегі...

— Не жөн, не дұрыс?

— Кешігіп қалғанымды айтамын да. Сол ит ішкіріңді енді ауызға алсам ба... Үлкен балам преми алып, соның құрметіне...

— Сілтеп жібердіңіз, ә, Қареке?—деді Самат Қалиевич еш зілсіз.— Былай, Қареке. Арғы кабактағы анау қызыл вагонды көріп тұрсыз ба? Көр-реп тұрсыз! Мә, кілт, соны ашып, түске дейін мызғып алыңыз. Мына сықпытыңызды менен басқа жан кермесің. Түстен кейін сағат екі ноль-нольде осы жерден табылыңыз. Мына жігіттердің перфораторы қалай жұмыс істейді, соны бақылайсыз. Керек болса көмектесесіз. Бүгін, ертең... Ал бүрсігүні осы жігіттер канал табанына құлатқан тасты экскаватордың алдына итеріп тастайсыз. Ұқтыңыз ба?

— Құп, айналайын, құп!— Бульдозерші айнала беріп, Самат Қалиевичке қайта бұрылды.— Бастықтар бірдеңе деп жүрмей ме?

— Дейтін бастықтың бірі алдыңызда тұр. Үрікпеңіз, қорықпаңыз.

Қарекең енді сыбырлай сөйледі. Кешегі ішістің шалығымен сыбырлап сөйледім деп санаса керек, бірақ онысын біз естіп тұрдық.

— Сәке, трактордың кабинасы ашық-шашық еді.., Балалар шеттерінен ескі екен. Кілт-сайманға түсетін суық қол жоқ па? Ақырын жүріп, анық баспасақ қиын, үй, қиын мынау заман. Қаптың аузы ашық деп құрт ұрлап кете берсе...

Самат Қалиевич жымиды да, басын шайқады.

Әй, Қареке, Қареке, қорқу-үркуді қоятын жасқа жетпедіңіз бе? Оң жақтағы керіскедей жеңгей анау. Бір ұлыңыз еңбек етіп, екіншісі институтта оқып жүр. Кімнен қорқып, қай көлеңкеңізден шошисыз? Қалпақты алшысынан киіп, шекеден қарайтын бақытты заман мынау.

Бульдозерші табан астында қалбалақтап қалды.

— Кеттім, кеттім! Тек ашуланбашы, Сәке.— Сәкесі тіпті де ашуланып тұрған жоқ еді. Кете беріп, басын шайқады.— Әй, Қареке, Қареке, ақырын жүріп, анық бас деп айттым ғой...

Қарекең канал табанына түсіп, көзге көрінбей кетісімен Әшір сақылдап күліп қоя берді.

— О, ішегім-ай! Ақырын жүріп, анық бас... Құрт, гайкі ұрлағыштар! Нағыз Шығайбай! Өз көлеңкесінен қорқып жүрген бұ кім?

Ол күлді екен деп, Самат Қалиевич ыржақтап кете қойған жоқ. Қабағы түйіліп тұрды да:

— Күлме, бала,— деді суық жүзбен,— сол Шығайбайың енбек озаты. Тек анда-санда өстіп сілтеп алатыны бар. Әйтпесе өлген-тірілгеніне қарамай істейді. Қарекең соғысқа қатысқан. Концлагерге қамалыпты. Одан құтылғасын тұтқынға түскені үшін тексеріліп, тағы түрмеге тап болған. Екі арада әйелі басқа біреумен тартып отырыпты. Бұл бір адамның басына аз ба? Аз ба деймін?

— Аз емес, аз емес,— деді сасып қалған Әшір.

— Көп, тым көп. Бақытын соғыс ұрлаған адам. Сонсоң да біреу бір затын жымқырып кетердей қуыстанып жүргені. Бұл да өзінше жетім жан. Жә, мен кеттім.

Самат Қалиевич сырын тым көп айтып қойғанына қысылып қалды ма, кілт бұрылып, тез-тез басып, беткейдің өзен жаққа қарайтын бетіне айналып кетті. Біз аңырып отырып қалдық...

... Қызығы сол, Қарекең түстен кейінгі сағат екі ноль-нольді тоспады. Самат Қалиевич кетісімен мұрнының астынан бірдеңені ыңылдап, жетіп келді. Көңілді. Тегі қызуы да, тыңаюы да тез болса керек. Перфораторды ішек-қарнына дейін шашып тастап, сағат бойы түсіндіріп, қайта жинады. Самат Қалиевич бізге керек адамды жіберген екен. Манағыдай оқыс мінездері болмаса ұстаздық етуден жалықпайтын еңбек ардагері болу керек деп шештік оңашада. «Түсіндік!» дегізіп, бізге бас изетіп барып, қызыл вагонына қайта кетті.

Тас алаңға қатарлап салынған үш перфоратордың тарсыл-гүрсілі түске дейін тынған жоқ.

...Сағатқа жуық уақыт ішінде төрт-бес шуруф тестік. Сөйттік те, техника, техника да, сүйменнің аты сүймен деген мақалды табан астында жанымыздан шығардық. Шуруф тесу тас лақтырудан көш ілгері тірлік. Әйткенмен ап балық, аузыңа қап балық дейтіндей оңай-оспақ шаруа емес. Шеке тамыр шағып, бүкіл денені солқылдататын дірілі бар. Клапаннан он атмосфералық қысыммен атылып шыққан ауаның тарсылы о баста құлақтың қағанағын жарып жібере жаздап еді, келе-келе оған да ет үйренді. Шуруф тесігінен әлсін-әлі атқылап шығатын тастың ақ ұлпа шаңы да оңайға соғып тұрған жоқ. Тыныс тарылтып, өкпе қабатын у шаң.

Ақ мұрт, ақ майдан болған Иса түске таман Қапшағай өлкесін тітірете сіңбірінді де, қолын сілтеді.

— Доғарайық бүгін әкеміздің жұмысы болса да. Он бес минут демалыс...

Құлақ тұнып тур. Басым асын қотарып алған кастрюль сияқты боп-бос. Толымды, тұтас ойлардың орнына байланыссыз ірімтік-ірімтік бірдеңелер бас қауашағының қабырғаларын керіп алған. «Шаршадым... Аспандағы күн алтын жамбыға айналса... Мен ертегідегі апайтөс батыр екемін, күміс зерлі садақпен алтын жамбыны — алтын күнді атып түсірсем... аптаптың беті қайтар ма еді? Суға барудың кезегі кімге келіп еді?.. Соңғы рет жаңбыр қашан тамып еді? Он ай бұрын ба? Он жыл бұрын шығар әлде? Жо-жоқ, он ғасыр, тура он ғасыр бұрын... «Басым асы қотарылып алынған бос кастрюльге ұқсаса, мына ойлар, байқаймын, сол кастрюльдің түбіне жабысып қатып қалған күйік-қаспақтар. Ү әрпі құсап, екі қолды екі жаққа созып жіберіп, шалқалап жатқан күйі аяғымның басына қарап едім, қалың табан бәтіңкемнің әр тұмсығы — көлденең түскен бір-бір Қаратау. Сол Қаратаудың ұшар басында жалғыз құмырсқа бетін құбылаға беріп, алдыңғы қолдарын көтере «намаз» оқып қатып тұр. Қыпша бел қара құмырсқа кей сәтте шуруфқа төбесінен тік шаншылып тұрған перфораторға ұқсап кеткендей.

Жамал! Мен жастанып жатқан жотаның арғы бетін ала қайнап аққан Іленің бір шумақ толқынына ұқсас нәзік есім... Жамал... Әшір Жамал деген сөз арабша «Ару» деген сөз дейді. Бірақ, Жамал аруға ұқсамайды. Кімге ұқсайтынын білмеймін, бірақ аруға еш ұқсамайды.

Солай, соқыр Қиқабай. Күніге он сағаттан жұмыс Істейсіңдер, —Самат Қалиевичтің даусы. Қайдан келіп үлгірген?— Ал әр күндеріңе қанша сомнан табыс келіп тұр?

— Он сомнан...

— Аз емес пе?

— Көп болу үшін не істеу керек? — Бұл — Иса.

— Оны менен емес, өздеріңнен сұраңдар.

Он сом... Он сомды алғаш рет қашан қолыма ұстап едім? Ә, былтыр жайлауға барғанда атам үйінде жалғыз қол сұйық, сақал шал қасына шақырып, маңдайымнан иіскегесін «Жиенімнің көрімдігі»,— деп, он сомды алақаныма қысып еді. Мамамның әкесінің інісі. Яғни менің екінші дәрежелі нағашы атам. Қызыл құлақ, он сом емес, он сом, он манат, дах сум, зече рубле... тағысын тағылар деп он бес тілде сөйлейтін қып-қызыл жалынды ұстатқан. Айтпақшы, он сомға жомарт екінші дәрежелі нағашы атам; «Құданың басына белгі қалқиттыңдар ма?» — деп, сол жолы көкеме көп қадалған. Көкем төмен қарап міңгірледі: «Орнатамыз ғой, келер жылы машина аламыз деп әлектеніп...» Шал басын ұзақ шайқады. Сөйтсем құдасы көкемнің әкесі, менің атам екен. Мен көрмеген, мені көрмеген атам, көкемнің әкесі соғыстан алып қайтқан жарадан қайтыпты.

...Біз жатқан беткейді жиектеген жолдан әрі қазылған қоспа канал табанынан алып «БелАЗ-дардың» гүрілі тынбай жетеді. Кенет, одан да зор гүжіл жаңағы гүрілді басып бара жатқанын шалып қап, көзімді ашып ем, «Антей» самолеті секілді дәу қарын бір пәле төбемді айналып ұшып жүр.

— Сонда деген бауырың ғой,— деді Әшір тісін ақситып.

Талас қыза түсіпті.

— Ол он сомдарың жұмырларыңа жүк емес...— Самат Қалиевичтің нақпа-нақ шыққан даусы «сона бауырымның» гүжілін кесіп-кесіп түседі. Ұстаздықтан жалықпас еңбек ардагері бір шетте басын бүркеп ап, әйда, қорылға басып жатыр.

— Сонда сізше қанша сом жұмырға жұқ болады, ағасы? — Әшірдің шыңылтыр даусы «Максим» пулеметінше сақ-сақ етеді.

Жамал... Бюстгальтердің түймесін салу перфоратордың құлағын ұстаудан қиын ба еді?

— Есепке, есепке жүгінейік, інішек. Кәне, құлақ сал сөзге.— Сосын Самат Қалиевич еңбек ардагері жаққа мойнын құрықтай созып: — Ау, Қареке! — деді.

Қарекесі басын да көтерместен:

— Іһң...—деді.

— Күндік жұмыс сағатың қанша?

— Се-гіз„.

— Ал алатын ақыңыз ше?

Қарекең әуелі қос жамбасына кезек аунап, бір мәрте мөңкіп алды.

— Ой, алла, құдайдың тегін ұйқысын да қимады.., Қу шұнақ! — деп тұншыға ырылдады май-май шапанның астынан.— Үш жүз сом басыңа жақсаң...

Самат Қалиевич қарқ-қарқ күліп алды да, шапанның сыртынан алақанымен қағып-қағып қойды.

— Әңгіме бітті, Қареке. Ұйқыны осы қарқында әрмен қарай соға беріңіз.— Содан кейін бізге бұрылды.— Әне естідіңдер ме? Күніге он сағат тас қопарып —бір, оның үстіне екі аптада бір-ақ, күн тынығып — екі, айына тапқан сендердің табыстарың да үш жүз сом, ал мына Қаракеңнің күні сегіз сағат—бір, аптасына екі күн демалады — екі, жұмыс арасында ұйқының да есесін жібермейді — үш, сонда оның да алатыны үш жүз сом.. Кімнің шекесі шеруен атып жүр сонда?

— Қалай, қалай? — Иса қалың қастарының арасын қосып жіберіп, Самат Қалиевичті көзімен жеп отыр:

Жамал, Жамал... Күн сәулесін сапыратын қара шашыңның ұзындығы қанша сантиметр? Он ғасыр, он сом, үш сантиметр... Бүгін он цифры, дұғалап қойғандай неге басымнан шықпай қойды?

— Қалайы несі, солай, соқыр Қиқабай. Қазір ғой, Қарекең де, сендер де демалып отырсыңдар...

— Ал, демалдық...— Қара шолақ тақымдап отырған.

— Қолыңдағы қаңылтырыңа қарашы. Біз тыныққалы тура ширек сағат өтіпті. Бұл он бес минут еңбек ақы жағынан Қаракеңнің қылын да қисайтпайды. Оған бәрібір. Еңбек етсін, етпесін, оған ақы сағатына қарай жазылады, яғни он бес минут бос кетіп жатқан жоқ, ақшасы жүріп жатыр. Өйткені ол разрядті жұмысшы. Ал сендер ше?

— Біз қайтеді екеміз? — Бақтияр қомпылдай сөйлеп, түрегеліп отырды, О, құдай бүгін бірдеңе берер. Қыл аяғы Ұйқыдағы ару да жатқан жерінен басын жұлып алды.

— Сендер он бес минут тынықтыңдар дұрыс па? Ләпбай, тақсырлар, тынығыңдар. Әйтсе де біліп қойыңдар, осы он бес минутта қалталарыңа он бес тиын түскен жоқ. Сендерге ақы і-с-т-е-г-е-н-д-е-р-і-ң-е қ-а-р-а-й т-ө-л-е-н-е-д-і, ұқтыңдар ма? Мейлі он текше метр тасты жан салып, жан беріп он сағат, әйтпесе бір шоқып, екі қарап, жүз сағат қопарып лақтыр, еңбекақы он да, жүз де сағатқа емес, сол он текше метр тасқа қарап төленеді. Ал бульдозерші сегіз сағаттан әрі қарай тұяғын қыбырлатып көрсін, ақы екі еселеніп төленбек. Сегіз сағат ішінде де құрылыс басында жай жүрсін, иә, ойдан ойып, қырдан қырып, еңбек етсін бәрібір алатыны кесімді еңбекақы.

— Сіз, сіз... Самат Қалиевич, осы сіздің ішіңіз ауырмай ма? — Мұны Бақтияр беткей етегіне қарап отырып айтты.— Сөзін прорабқа емес, төмендегі көрінбейтін біреуге арнап айтқан секілді. Тек жер тіреген саусақтары дір-дір етеді.

Бәріміз қырылып таң қалдық, дұрысы, таң қалған шығармыз, Иса, Әшір, мен, ең аяғы Самат Қалиевичтің өзі де. Себебі, Ұйқыдағы ару оянды, ояну түгіл сөйлей бастады. Жайшылықта үндемес адамның сөйлегені момын бұзаудың. кенет: «О, поэзия!» деп меңірегені секілді ерсі естіледі екен.

— Ішім ауырғанда қандай! — Самат Қалиевич өте ақырын, тістене сөйлеп отыр.— Кей кезде ішімді қос қолдап бүргенде тынысым тоқтап қала жаздайды. Жатырда жатып әкенің басын жұттым. Майданда қаза тапты. Шеше шахтыға түсіп, көмір шауып, ақыры көксау көрге тықты. Студент кезімде құлақшын сатын алуға ақшам жетпей шашыма сүңгі қатып, қыстан картузбен шығатыным да есімде. Сол шашыма қатқан көк сүңгі жүрегіме байланбасына кім кепіл.— Қарсы бетке қарап отырып, зәрмен жымиды.— Кейде іш өстіп те ауырады, жігіттер! Жетімдік әне, менің ауруымның аты, білгілерің келсе.— Орнынан тұрды да, төменге беттеді. Аяғын тас қағып, сүрініп кетіп еді, оған да көңіл бөлген жоқ,-Отырғанда шалбарына жұққан шаңды да қақпады. Дәл бір соқыр, саңырау адам секілді. Бізге тук кермес тұманды көзбен қарап:

— Жетім қозы тас бауыр..,— деді де, жолдың арғы шетінен күрт темен құлап кететін баспалдақпен қосар канал табанына түсіп, жоқ болды.

Басқаны қайдам, сол сәтте менің де ішім жидіп бара жатты. Аяқ астынан жабысқан аурудан емес, Самат Қалиевичті аяғандықтан... Жалпы, сорыма ма, бағыма ма, қайтсе де менің ішімде төңіректегі жақсылық-жамандықты қалт еткізбей қағып алып, қабылдай қоятын сондай бір пысық, елгезек қондырғы бар секілді. Жайшылықта дыбыс шығармай, дәл сабақ қарап отырған кезде дүрілдеп қоя беретін біздің үйдегі мұздатқыштың қырсық моторы секілді уақытсыз уақытта сол қондырғы іске қосылып кетіп, жап-жақсы көңіл күйімді естіп айран-асыр етеді де қояды. Ағам да, жиенім де, нағашым да емес, прорабқа емешем езіліп тұр — басқа лаж бар ма!

— Мұндайда құйысқанға қыстырыла қалатын Әшір бұл жолы да әдетінен жаңылған жоқ.

— Ой, қызық-ай, Самат Қалиевичтің бәтеңкесі әлі су жаңа екен,— деді жерден жеті қоян тапқандай. Біздің бәтеңкеміздің тұмсығы баяғыда-ақ ақжемденіп бітсе, прорабтікіне қылау түспеген. Жер басып емес, аспан мен жердің арасында ұшып жүріп жұмыс істей ме, немене? — Аз үндемей отырып: — Жалпы, бәтеңкесі тозбайтын адамдардан қорқамын,— деп лақ еткізді.

Иса жүзі қарауытып отырды, отырды да, алақанының астындағы жусанды бырт-бырт жұлып отырған Бақтиярға ала көзімен қарап ап, орнынан тұрды.

— Жұмысқа кірісейік. Асан, сен жүгіріп барып, бұлақтан су әкел.

Тіреу түсетін алаңдағы төртеудің ең жасы өзім болғасын су әкелу міндеті бұл күнде таза менің мойныма мініп еді. Жалпы, суды цистернамен әкелетін. Бүгін ол көрінбеді. Амалсыз алыс та болса тұмаға барып қайту керек. Осы жолы анау күнгідей төменге желе жөнелгемін жоқ, тұла бойым қорғасыннан құйылғандай аяқ алысым ауыр. Ой он тарау. «Жетімдік — әне, менің ауруымның атын білгілерің келсе». Прораб сонда нені нұсқады? Жігіттер аяқ астынан неге сүттей іріп, айрандай ашыды? Самат Қалиевич қалай тіреу басына келсе болды, солай аяз буып тұрған көшеден есікті айқара ашып, бір қап суық пен буды ерткен түсі суық бөтен жан баса-көктеп кіріп келген сияқты асып-сасып қаламыз. Ал ол келген аязды өлке, біз білмейтін, тек Самат Қалиевич білетін ол қандай өлке?

Үндемей қабатын аяр иттей бұғып кеп балағымнан ала түскен ойымнан өзім қашып, еңіске қарай жүгіре жөнелдім.

* * *

Тұма табан астынан бүлк-бүлк атқылап, көлшікті беттей аяңдап қана ирек жол сызып жатыр. Көлшік тартылыпты. Жағасы қара қошқыл сасық батпақ. Шіркей, соналар үдере көшіп, ызыңды армансыз салып жүр. Жиек-жиегі өңезделіп, кебе бастаған сол той батпаққа төніп тұрған бақбақтың үлпершек бастары желге ұшып, тек сойдиған сабақтары қалыпты. Әнеугүнгі шымқай көкбалауса бұл күнде жасыл сары. Талай мезеттен бері су мен тарақ тимеген шаш секілді ұйпа-тұйпа. Әр жерінде алақандай ойдым-ойдым ақтаңдақ тақыр пайда болған.

Су ішіп, өңеш жібіткен соң тұма басын күзеткен дәу тарғыл тасқа жайғасып ап, ойға кеттім.

Бертінгі бірер күннің бет алысы ұнамайды-ау, ұнамайды. «Мен онсыз да қайықсыз жүрген жанмын»,— деп шашын жайған Жамал... Тиын санап, сағат санап, қайдағы іш ауруының хикаясын қозғап, сүтке түскен ашыту бактерияларындай көңілді іріткен, бәтеңкесі еш тозбас прораб... Ылғи ұйқылы-ояу шала-жансар күйде жүретін еңбек ардагері. Алғашқы қиын күндерді артқа тастап, енді ес жиып, атымның Асан, фамилиямның Қайырсынов екендігін еске түсіре бастағам шақта сескеністің салқын желі қай тұсымнан соға бастады? Жартас басы бүгін жұмыс орны емес, тиын-тебен санап, кімнің ұтып, кімнің ұтылып жүргенін есептейтін бухгалтерия кеңсесіне айналып кете жаздады. Жалғыз бүгін бе, әнеугүні де... Төртеуміз төрт көртышқанға айналып, төңіректе не өзгеріс бар, көңіл аудармай, көз-құлақты тас басып алып, беткейді қаза береміз, қаза береміз...

«Төртеуміз төрт көртышқанға айналып...» Басыма осы ойдың оралуы мұң, төртеуміздің тіреу басындағы төртеудің құрылыс отрядынан жекеленіп қалғанымызды сездім. ГЭС құрылысшыларына арнап анау қала шетінен үй салып жатқан құрылыс отрядінің санатынан саналсақ та, төртеуміздің оларда еш шаруамыз жоқ, олар бір мемлекет, біз бір мемлекет. Ішкі істерге қол сұқпайтын, суверенитетті сыйлайтын тым тәртіпті мемлекеттерміз. ГЭС жүмысшылары жотаның арғы қабағының астындағы плотина, электростанция төңірегінде. «БелАЗ» кабинасынан қол бұлғап, алыстан ақсия күліп өтер шоферлер, ар-ұр экскаваторлардың кабинасынан күні бойы түспейтін машинистерді есептемесе, көзбен көріп, түңғыш тіл алмасқан құрылысшы жұмысшымыз — Қарекең мен Самат Қалиевич қана... Кентавр екеш кентавр да қайдам, тіреу басынан үркіп кетті. Отыз ойда ойып жатқанда беткейде тас шұқыған төртеуге теңдік тие ме.

Жиналыс сайын талқыланатын мәселе — үй салушылардың жағдайы, олардың еңбек тәртібі, қауіпсіздік техникасы, ағаш, шеге, балға, тағысын тағылар... Жылаған баланы уатқандай анда-санда сөз арасында бізді жүрдім-бардым мақтап қояды —: болды, бітті. Бізге жон сілтейтін — Самат Қалиевич, бізбен әңгіме соғатын — Самат Қалиевич, біздің жұмысымызға баға беретін — Самат Қалиевич, бізді құрал-саймандармен жабдықтайтын да сол Самат Қалиевич! Қысқасы, тіреу басындағы аға да, жаға да, жолдас та, жаран да, бастық та —прораб! Самат Қалиевич атты көзге көрінбейтін жіңішке жіп, бірақ берік жіп мықтап қол-аяғымызды шырмап алған секілді. Онсыз көрер күніміз, атар таңымыз жоқ. Тоқ етері, әлдекім тіреу орнына шашып кеткен перфоратордың сынған-тозған бөлшектері сияқтымыз.

Бас қатып кеткен соң бет шаймақ боп тұманың алақан айдынына еңкейе бергенім сол, жағадан бақа шоршып, суға секіріп түсті де, ағын арнасын қуалай тырбаңдап жүзе жөнелді. Су бетіндегі сыңарымның бет бейнесі лезде қисаң-қисаң қағып, сегізаяққа ұқсап сала берді. Қау-қоғаның түбіне жабысып күн кешкен әнеугүнгі қысқа құйрық қазанбас құрттар қазір қол-аяғы шыққан бақырбас бақалар...

Аяғымды әрең алып, бұлақ басынан көңілсіз кеттім, Өз жүзіңді өзіңе көрсете алмайтын, жағасы құрт-құмырсқа, жасыл бақа жайлаған тұма, тұма ма?.

Қосқа әзіл-қалжыңсыз дүрдараз қайттық.

...Сүймен салдырады, кіл еркек дыбыр-дыбырды жаппай бастап беріп еді, оны әлдекімнің қуана-қуана аса бір шаттаныспен шыңғырғаны үзіп жіберді. Көзімді ашсам, вагон терезесіне жабысқан жалпақ бас нән көк шыбын маған қадалып қапты. Екеуміз үш минут бойы арбастық. Бұрыштан дәу қара өрмекші арбаңдап шыға келгенде барып, әлгінің торға оратылып өлген шыбын екеніне көзім жетті.

Сәкіде етпеттеген күйі мойын созып, терезеден сыртқа бас шығарып ем, астыңғы бөлегін көкжиек асап қойған күн кеудемнен төбе құйқама дейін қызыл түске бойды да салды. Егер әкім болашақта мықты суретші деген атақ-даңқым шартарапқа кетіп, бюст орнатса денемнің тура осы кешкі сағат сегізде терезеден сыртқа шыққан бөлегін қойдыруға тырысар едім. Өйткені, менің ол бюстімді қоспасыз ең таза алтын — қызыл алтыннан қоюға тура келер еді...

Мені алтынға бояған жомарт күн ол үлестен автомашина қорабынан Жамалды көтеріп түсіріп жатқан кентаврды да кенде қалдырмапты. Қапшағайға келгеннен бері командирдің күлгенін көргенім осы шығар. Бетіне күлкіні жапсырып алған Жамалдың жүзін көруім мұң, ішімді қызғаныш оты жалап, кентаврдың мына апырақ-тапырақы артқы екі аяғымен аттың тік тұрып, твист билегені сияқты өрескел де одағай көрініп кетті.

Күле сөйлесіп, жүре киім шешіп, өзенге жүгірген, күрек, сүймен, қалақша, шелектерді автомашинадан құрал-сайман вагонына тасыған жігіттердің оз бойынан он, әйтпесе он бес есе ұзын көлеңкелері қостың күншығыс жағындағы дала бетін жуан қара сызықтармен әрлі-берлі сызғылап, жанталаса тіміскілеп жүр. Сүйір тұмсық глиссер өзенді бауырдай тіліп, ағысқа қарсы қайқаңдап барады. Қос басы ерекше көңілді. Ең аяғы Алтынның тура табалдырықта тұрып шашырата төккен суы да аспанға шапшиды.

Оның сырын кешкі сап анықтады — ертең демалыс! Ұйқы қанбай, кірпік кірбиген, шаршап-шалдығып, қабақ түскен екі аптадан кейінгі демалыс! Сапта тұрып өңешті де, ураны да аямадық. Әшір құм үстінде сальто жасаймын деп, шалбарын тігіс-тігісінен қақыратып, жалақ бұт қала жаздады. Жамыраған айқай-сүрен өзен жағасындағы қалың қамыстан жүз шағаланы қуып шығып, тереңдегі жүз шортан мен шабақты қатты шошытты. Мүйіз сауыттарын сүйреткен төрт-бес ақымақ тасбақа қостан алысырақ қашқанның орнына, тоңқаңдап кеп, вагондардың астына тығылды.

Кешкі асқа бесбармақ әзірленіпті. Ас тарататын шаршы тесіктен Алтынның қабақ асты, ұрт ұштары, көз үясы тәрізді ой-шұңқырлары тым таяз қайғы-мұңсыз толық беті көрініп қап, көңіл-күйімнің бұзылғанын есептемесек асқа тәбетім тасқа тиген пневматикалық балғадай ғаламат болды.

Іш сипап, еріне басып, асханадан шыққанымда түн түсіп, ортадағы бағана басындағы шіркей мен көбелек үймелеген жарық астында бес-алты вагон жусап жатыр екен. Кентавр баспалдаққа газетті жайып тастап, бақытты пішінмен башпайларының тырнағын алып отыр. Барын киіп, бақанын асынған төрт-бес жігіт Күн системасының схемасын еске түсіріп Жамалды ортаға ап, гитараны мыңқылдатады. Инабат пен ғылымның әр тарапынан хабардарлық жағынан алғашқы күннен көзге түсуге ала-бөтен тырысып жүрген бірінші күрестің екі студенті қызыл кеңірдек. Және дауыстары қостық қай нүктесінде болмасын естуге болатын дәрежеде айқын да анық.

— Африкаға барған Артур Швейцер...

— Сен сұлу қалыңдықты, бекзада ортаны, дипломатиялық мансапты тастап, қиянға кеткен Швейцерді неге түсінбейсің?— деген сияқты төбе құйқа шымырлайтын кесімді сөздерге қарағанда таяу екі-үш жыл ішінде менің өрем жетпейтін ұғымдар, сірә. Екеуінің қызынғандары соншалық, тап аяқтарының астында көздері шарасынан шыға тіл салақтатып шіркей аулап, қарнымен жер сызып отырған бес-алты құрбақаны да байқар емес, Әшір мен Бақтияр оңды-солды ырғытқан теннистің ақ добы қою түннің қара тақтасын Хаостың ақ сызықтармен аяусыз шимайлайды. Қалақшалар сартылдамайды. Құмығыңқы дүкілдейді. Батыс көкжиек — бозғылт. Ол— қыраттар қойнауынан сығалаған ГЭС-тің жамыраған жарығы. Транзистордан Луй Армстронг әдеппен барқылдайды.

Иығым алақанның сезілер-сезілмес салмағын сезді, Мойнымды бұрып ем, тынысым тоқтап қала жаздады — түн түсімен шашы тұтасып кеткен Иса... Жалтырсыз қос жанарында қос меңіреу түн қонақтап жатыр.

— Көңілсізсің ғой, Асан?

Иығымды қиқаң еткіздім. Жалғанда нақты қойылмаған екі ұшты сұраққа тура жауап бермеу керек. Иықты екі ұшты қиқаңдата сал — «Сыйға - сый, сыраға - бал», қалай түсінсең олай түсіп, сұраққа жауап сай. Қиқаңдаған иықты қандай жауапқа саярын білмеген әлгі пақыр әңкі-тәңкісі шығып, жаңа ғана өзі қойған жалғыз сұраққа табан астында жүз жауап іздейді. Ақыры бас қатырып кеп: «Мұның меңзегені осы-ay»,— деп, өзі ойлап тапқан жүз жауаптың ең ақылдысының мүйізін ұстайтынын қайтерсің. Бұл тамаша әдісті мен гимнаст қыздан үйренгенмін. Оған, мәселен, кинотеатрдың афишасын нұсқап; «Дездемоно», «Гамлет» әлде «Анжелика мен король» жақсы ма?» — десең иығын қиқаң еткізеді — болған-біткені сол. Әлгі жерде бұл қиқаңның нендей жауап екенін іздеп біраз бас қаңғыртқасын гимнаст қыздың есімі Дездемоно екені еске сап ете түсіп. «Әрине, мына қыз «Гамлет» жақсы деп тұр»,— деген ақылды жауапқа маңдай тірейсің. Бірер жетіден кейін шынында да әдебиет мұғалімі «Гамлеттің» де, о бойынша түсірілген фильмнің де ұлы туындылар екенін көлденең, ұзынынан дәлелдеп береді. Дездемоно! Ха-ха! Сөйтіп те ат қояды екен-ay. Мәселенки сиырды: «Әукім, әукім, әукешім!»—деп шақырудың орнына: «Бонжур, мадам!» — десе не болар еді? Не болушы еді, сүзіп тастар еді. Ал гимнаст қызды Дездемоно десең иығы кейін кетіп, көзі сығырайып, иегі кейкие қалады, Дездемоно! Ха-ха! Айталық, маған: «Ромео мен Сиырбай деген аттың қайсысын қалайсың?» — десе ойланбастан-ақ Сиырбайды таңдар едім.

...— Неге көңілсізсің, Асан?

Сұрақ тура қақ маңдайдан қойылды. Амалсыз:

— Шаршап жүрмін,— дедім.

— Ертең не істемек ойың бар?

Шекшек шырылына, бақалардың жаппай құрылына құлақ салып тұрып, күңк еттім.

— Балық аулаймын.

— Сен ертең балық аулама.

Аңырып бетіне қарадым. Неге балық ауламаймын? Түк түсінсем бұйырмасын. Жалпы, Иса ауыз болды, бұл дүниедегі мен түсінбейтін жұмбақ құбылыстардың санына тағы біреуі қосыла қалатыны несі?

— Іле бүгін-ертең суала қоймас. Балық қашпас. Ертең мен қалаға барып қайтпақпын. Маған еріп, қаланы аралап қайтсай. Астананы бұрын көріп пе ең?

— Көргем жоқ,— дедім. Шыны — көргемін. Бірақ «Көрдім деген көп сөз, көрмедім деген бір сөз,— «Қашан көрдің, кіммен барып едің, әсерің қалай?»— деген құлаш-құлаш сұрақтың астында қалғанша: «Кермедім»,— деп, қысқа қайыру керек.

— Көрмесең көр. Мектептен соң онсыз да баратын Балкан тауың, көшелеріне көз үйрете бер.

Исаның құмығыңқы қоңыр даусы жазғы түннің мақпал қара бояуымен бір сәйкестік тауып, тұтаса шығып тұр. Ол жер бетінен аспанның шыңылтыр күмбезіне дейінгі кеңістікте ұйып тұрған қоймалжың да қарабарқын түннің аузымен сөйлеп тұр еді. Оның үстіне желсіз, тас қараңғы түнде сөйлеген адамның алыс атадан болса да қосылатын туысың тәрізді көрініп кететіні бар. Шамасы, тылсым түн алдындағы қорқыныш адамдарды бір-бірінен көмек, сүйеу, келісім іздеуге итермелей ме деймін.

Бір-ақ деммен:

— Жарайды,— деп келістім.

— Киіміңді қыздарға үтіктетіп ал. Байқа, қаладағы сылқым қарындастардың алдында ұятқа қалып жүрме. Командирден рұқсатты өзім сұрап алармын.

Бір сағаттан кейін Алтын маған әлсін-әлі жымия қарап қойып, өзінен де, қолындағы үтіктен де бу бұрқыратып, көйлек-шалбарымды столға аяусыз жаныштап жатты. Жамалдың төсегі жинаулы. Өзі жоқ. Кеудесін көкке шаншыған аппақ қардай шілтерлі жастыққа, төсек үстінде көк құрақ болып жайқалған әр түсті гүлді одеялоға, көрмеге ілінген екі-үш кеуде тартқышқа барынша қарамауға тырысып, үтікті арлы-берлі қозғаған сайын Алтынның ор жері бүлкілдеген жауырынына, мықыны мен білегінің бұлқынысына көзімді жасаурағанша қадап айырмадым. Жамалдың қай жердің жігіне түсіп кеткенін Алтын айтып қала ма деп үміттеніп ем, ол отыз вагон сүйреткен паровозша пышылдап, үтігін арлы-берлі сермеуден бас алмады. Күрсініп салдым. О заман да бұ заман паровоз сөйлегенді көріп пе ең?..

Ыстық тап тепкен көйлек-шалбарды білекке асып, сыртқа шығып ем, Жамалдың басын жұтқан қошқыл түн жерден аспанға дейін керілген апан аузын кең ашып, бір уыс боп үйірілген бес-алты вагонды қылғи салуға шақ қапты. Өзеннің арғы қабағындағы қорым тастан байғыз бақырды. Жағадағы қамыс су-су дүрлігісіп, тына қалды. Жым-жырт. Вагондар бұрынғыдан да иіріле түсіп, қалтыраған электр жарығының астына құрбақалармен қосыла ентелеп келе жатқандай сезілді маған.

Иса жататын вагонның тұсынан өте беріп, бұрыла салып ем... төсегі жинаулы тұр.

Құм емес, шоқ басып, орныма келіп жаттым. Бір айдан бері төбеден ұдайы төнген аптап қорғасын болып еріп, ішіме түскендей қыж-қыж қайнап жатыр. Етпеттей түсіп, жастық құшқан күйі шкалаға қарамастан транзистордың құлағын бұрай бастадым. «Қыр-ыр-рр... түк- түк-түк!.. қиқ... «Алматы уақыты екі»... «Лондон тайм...» пр-рр... «Индостанн...» Тағы да Армстронгтың саксофоны безілдеп қоя берді. Саксофон түн түнегін емін-еркін кезіп, ешкімге дес бермей сұңқылдап тур. Қапшағай түні А. Қайырсыновты Армстронгтың қарлыққан даусымен әлдилеп, қап-қара алақанына салып тербеп, жұбатады. Кейде: «Қортия берсең, ал, жалғыз тастап кетемін»,— деп қорқытқандай кілт алыстап, тағы жақындап қалықтайды.

Түн неткен қараңғы...

Саксофон үні қандай мұңды...

Астымдағы сәкі түтін-жалынсыз қоздап, жанып жатты. Оны өшіруге менің құдірет-күшім жетпейтін.

Талықси қалғып бара жатып, түн түнегінің алыс-алыс қойнауынан әлдекімнің тұншығып күлгенін естідім... Әлде ештеңе естімедім бе?

* * *

Ертеңінде жол бойы Исаға иттіктер хақында әр түрлі жайсыз сұрақтар қойдым да отырдым. Мәселен: «Австрияда итке ескерткіш орнатылғаны рас па? «Қара құлақ ақ Бим» фильмін бәріміз неге жақсы көреміз? Біз бара жатқан қалада иттер көп пе?» Иса алая қарап қойғанымен жауап қатқан жоқ. Келесі аялдамада жерге түсіп, колонка басына жинала қалғанымызда бір етжеңді жеңгейдің баж ете түскені. Жалт қарасақ, соңына қарай-қарай ала күшік қашып барады. Жеңгей қанаған сұқ саусағын сілкілеп тұр. Аузынан ақ ит кіріп, көк ит шығады.

— Собачья порода! Им хочешь сделать хорошего, а они... Всех надо подряд стрелять!

Сөйтсе Жеңгеміз су ішіп, шөлі қанғасын колонка қасында жүрген күшіктің басынан сипамақ болған екен.

Итке де жан керек, әр саусағы бөренедей тарбиған алақан төбесінен төніп келе жатқасын азуды салып кеп жіберген...

Иса маған қарап күлді.

Жаңағы сұрақтарыңды мына жеңгейіңе қойғаның дұрыс еді...

Менің аузыма құм құйылды.

Алға түсіп ап, көк бері боп қашқан асфальт жолдың сорабын қуған автобус таңғы сегіздер шамасында қыр үстіне қылт етіп шыға келгенде бәріміз де біреу команда бергендей еріксіз шалқалап қалдық. Кеудесі жүн-жүн, қаба сақал, қалың қара көк шашты дәу қол-аяғын қалай болса солай шашып тастап, тауды жастанып жатыр, Еңістегі алып қазаншұқырда жатқан үлкен қалаға басқа теңеу табу киын еді. Көше-көшелердің аңғарымен жосыған сансыз машиналардың гуілі әлгі тау жастанып ұйықтаған дәу— қаланың қорылы дерсің. Шым-шым көгілдір иіл тараған таңға таза ауа өтінде тау қыраттары мен сайлары, қарағайлар, еңістен салып төске озған қала көшелері «4 М» қарындашпен сызғандай ап-айқын, қиылып тұр.

Үш-төрт жыл бұрын көкем, мамам үшеуміз жазғы демалыстың бір айын осы қаланың іргесіндегі демалыс үйінде өткізіп қайтқамыз. Екі-үш рет қалада да болдық. Қала сол жолы ұнады ма, жоқ па, ақы берсе де есімде жоқ. Ол туралы тіпті ойланбаппын да. Ондай жаста қалаға тұтас баға бергеннен гөрі көзге көрінетін нақты, шағын заттарға ғана, мәселен: «Парк ұнады», «балмұздақ ұнады», «бассейн қандай жақсы!»—деп, лебіз білдіруге шама келсе керек. Зоопаркке кіргенімізді білемін, әйтсе де сол хайуанаттар мен құстардың тәп-тәуір түрмесі жақсы, әлде жаман әсер қалдырды ма, оны да айта алмаймын. Әдетте, үлкендер балалар зоопаркті кергенде қырылып қалады деген кесімді пікірде. Ал сол сәбилерден сыртқа шыққанда зоопарк қалай деп сұрап көріңізші, сізге жауап қайтармақ түгіл, тақ алдында мүйізтұмсық тұрғандай саусағын аузына салып, түйме көздерімен ішіп-жеп, қарауды біледі. Олар зоопаркті әсте жақсы-жаман демейді, тек көрген үстіне көргісі келеді. Мен де үш-төрт жыл бұрын таңданбадым да, ойланбадым да, тек қаланы кейін қайта бір көргім келген түйсікпен аттанғамын.

Ержеткендік қой, бұл жолы қала бейнесін ойыма бір-ақ сызықпен тарта салдым —тау жастанып шылым шеккен дәу! Шылым деп отырғаным көше-көшеден көтерілген көзге ілінер-ілінбес көк түтін. Ал қаланың көшелерін есеп дәптерінің сыртындағы көбейту кестесіне ұқсаттым. Бір жерде екі тең болады екі... Кесте солай басталмақ, Қалаға кіре беріс көшелер де ылғи тәйкі тұрған сақа сықпыттас бір-екі қатарлы аласа үйлерден құралады.

Екі жерде екі тең болады төрт...

Орталыққа жақындай бере төрт-бес, кейде алты қатарлы үйлер қарындарын құшақтап-құшақтап жантайып жатыр екен.

Екі жерде үш тең болады алты...

Жаппай алты, тіпті сегіз-тоғыз, он қабатты зәулім ғимараттар әр бұрыштан қол ұстасып, іркес-тіркес., ұбап-шұбап шыға бергенде анау жылы теңеу таппақ түгіл қорыққанымнан көзімді жұмып ала қойғаным. Ол теңеуді бүгін таптым. Қапшағайдың шор-шор қызыл жартастары не, қаланың сегіз-тоғыз қабатты үйлері не, бәрібір. Айырмашылығы — жартастар адам қолы, сүймен, күрек тимеген жабайы да, үйлер — бұрыш-бұрыштары шығып, мұрын-қабақтары жонылып, ысқаяқтанған сыптығыр. Қала адамдары да сол көбейту кестесіне ұқсайтын болып шықты. Кестенің рет саны өскен сайын көбейтінді де артып отырмақ. Үйлер биіктеген сайын көшедегі адамдар қарасы да көбейіп, құрттай қайнап барады. Тоқ етері — қала тура пропорция заңының түкірігі жерге түспей тұрған құмырсқаның илеуі сияқты мекен екен.

Үлкен гастрономды бауырына қысып, жаныштаған тоғыз қабат үйдің тұсында автобустан түсіп қалдық.

Мың сан көзі — терезелері жарқылдап, төбеден төнген сұр үйлер мен у да шудың, секундтық жылдамдықпен жып-жып ауысқан сан бояулы көріністердің әңкі-тәңкі еткені соншалық, сұлқ түсіп, Исаның ақ каучук табанды туфлиінің алма-кезек қылтылдаған қос өкшесінен көз айырмай сөлпеңдеп жүре беріппін. Анда-санда тоқтай қалсам, әр түрлі металдар мен адам атты су, сүйек, белок, қандар жиынтығының, ұлы тасқынының иірімінде қалып, атым батып кететіндей қорқыныш бар,

Әлгі тоғыз қабат үйдің қай қатарына көтерілдік, санай алмадым, бір қарасам, дермантин есіктің оң шекесіндегі қара түймеге Исаның сұқ саусағы жабыса қапты. Бетіне аңырап қарап ем, дермантин есікті пәтерді үптеп кетуге келгендей маған: «Тс-с-с!»— деп ыс ете қалды.

Есікті жүдеу жүзді апай ашты. Ине жұтқандай қабағы сынық. Иса тұтығыңқырап, әлде Мырқымбай, әлде Сәрсенбай, әйтеуір соңғы буыны «бай» біреудің есімін атады. Атын толық ұға алмай қалғаныма ыза боп тұрдым да, іштей: «Мейлі, есімі сол соңғы буын — Бай-ақ болсын»,— дедім. Иә, жағдай онша мәз емес екен... Бүйтіп, дүниедегі дыбыс атаулының, жартысын ғана естіп, жартысын құлаққа жетпесе, ертең көшеде қаңғалақтап жүріп, сигналды естімей көп машинаның астына түсіп қалуым міне тур. Бір жағы, жайшылықта сыпайы, сері Исаның жоқ жерде ысылдай қалғанына ит жынымның келмесі бар ма. Бірақ төрт-бес жас үлкен азаматқа: «Саған жыным келіп тұр еді»,— деп өліміңде айтарсың ба. Айтып қор, тұрған жерде тапаңды шығарсын.

Қуқыл жүзді апайдың қан-сөлсіз ерні қыбырлады да, шегініп, бізге жол берді. Сөздері құлағыма толық жетпегенмен оның да «Байды» қайталағанын ұғып қалдым. Шұлық, былғары, етік майының, иіс судың, есігі ашық ас үйден жіңішкелеп жетіп тұрған пияздың ащы иісі дейсіз бе, не жағымды, не жағымсыз деп айтуға болмайтын иіс жайлаған қара көлеңке дәлізге кірдік. Туфлиді шешіп, таудан тас құлатқандай тастай беріп ек, іштен:

— О ке-ім? — деген қарлыққан дауыс естілді.

— Қазір, қазір, отағасы,— деді де, қуқыл жүзді апай бізді келесі бөлмеге бастады.— Жоғарылатыңдар!

Нақ төрге жайылған ала-құла құрақ көрпеше үстінде бар сарбазының басын жұтып, сопа басы сорайып жалғыз қалған шахмат королінен аумаған ұзын шашты біреу малдас құрып отыр. Өзіне отыз бес пен қырық, бес жастың қайсысын берсең де бек жарасатын секілді. Тізесіне қойған тегіс те жылтыр тақтайша бетіне төселген ақ қағазға тұқшыңдап, қауырсын қаламды — мұндай қаламды тұңғыш көруім — сықыр-сықыр сүйкектетеді.

— Сәлем бердік... бай аға! —деді Иса жалғандау да көтеріңкі, сергек дауыспен. Ту сыртта тұрып, Исаны қақ желкеден көзіммен атып салдым —... байдың алдыңғы буындарын тағы ұстай алмай қалдым.

Бай ағамыз басын көтерген жоқ. Саңырау ма деп ойлағанымша болмады, тұқшиған күйі саңқ етті.

— Жә, сызылмай төрлетіңдер!

Біз құйрық басқасын ғана қағаз-қаламын былай ысырып қойып, еңсе жазды. Сонда байқадым, шашын ақ молынан шалыпты. Жанарының ернеу еттері қызарған ала көз. Жалпақ, қара қасы, келісті қыр мұрынды. Әйтсе де Бай ағаны әдемі деу қиын. Өйткені, беті боран соғып тұрған ескі, әрі өзі балалы үйрек пен ортан теректің арасына қысып, анда-санда сорып отырған сигаретін ораған мөлдір қағаздай жұп-жұқа.

— Мен Әшірдің досы едім. Екеуміз де Қапшағайда, студенттердің құрылыс отрядінде істеп жүрміз,— деді Иса астынан су шыққандай қозғалақтап.

Еһе-һе! Иса таза өтірікке көшті. Иса мен Әшірді бір білетін жан болса ол мына менмін, бірақ екеуі дос емес.

Дос болмақ түгіл, сабырлы, салқын қанды, әр қадамы санаулы Иса мен бірде от, бірде су, кейде қыршаңқы, кейде ақ көңіл Әшір екеуі бір-бірін іштей жақтырмайды. Ол сезімдерін сыртқа әйгілеп шығара да қойған жоқ, дегенмен біреуінің ішінде ит, екіншісінің ішінде мысық отыр ол анық. Зоопаркте қатар екі торға қамалған уссури жолбарысы мен ауылдың дүрегей төбеті бір-біріне Иса мен Әшірдің көздерімен қарайтын шығар. Оны қойшы, маған батқаны: «Оныншы класс оқушысы А. Қайырсынов жер бетінде өмір сүреді»,— деген фактіге Иса пысқырып та қарамады. Бұл жерде мені Бай ағаға таныстырмады деп отырғамын жоқ. Көз бақырайтып қойып, өтірікті суша сапырса сені шынымен адам қатарына санамағаны, ал одан асқан қорлық бар ма. Мен Исаға жаңа көзбен қарай бастағанымды сездім. Өз-өзіне сенімділігінен, жер оярдай салмақтылығынан сылып алғандай айырылып қалған мына жалтақ та жалған Иса мен үшін бөтен, жат осы отырыста.

...— Ә, Әшір ме? — деді Бай аға. Ала көзі кірбиіп, жанары жылыды.— Ақын бала ма? Жалаң төс студент ақын ғой, дәп қарсыдағы қабырғаға ілінген күңгірт зерлі кілемге үңіле қалды. Ол қаракүйе жеп, ескірген кілемнің бетіне Әшірдің бейнесін сызып отыр. Сәлден соң ұйқыдан оянғандай кілт тіктеліп, бізге бұрылды. — Сонымен?

— Бүгін таңертең бері шығарда Әшір ақын ағаға кіріп шығып сәлем бергейсің деп еді.

— Сәлемдерің әлей болсын! Айта бер.

— Өлең жазатын әдетім бар, аға. Әлі жан адамға көрсеткемін жоқ. Әшір білетін, өзім білемін. Сол сызғандарымды сіздің сарабыңызға салайын деп...— Исаның жүзі лып етіп, қызара қалды.

— Мына бала ше? — Бай аға мені иегімен нұсқады.

Иса ойланбастан:

— Інім ғой, — деп салды.

— Інің емес екенін көріп отырмын. Бет машиналарың басқа-басқа. Сенен гөрі осы бала қағаз шимайласа бірдеңе шығар еді, — деді ала көз. — Жасың қаншада, жас ақын?

— Жиырма екіде.

— Жиырма екіде ақындықты бастамайды, аяқтайды. Жә, қойдық. Шығар түрткендеріңді!

«Жиырма екіде ақындықты бастамайды, аяқтайды»... Осы сөздерді өзімше іштей қайталауым мұң еріксіз қозғалақтап қалдым. Әрине, Бай аға өзі туралы айтып отыр. Оның бетіне көз астыммен байқатпай барлай қарадым. Өлең жазылған бет қағазды еденге тегістеп жайып, шетіне шырпы тигізіп, сосын оттан қалған сұрғылт күліне қара да, Бай ағаның пергамент секілді жұқа, ескі жүзіне қара — бәрібір.

Иса қолтығының астындағы портфелдің аузын бақадай ашырды да, әдемі тысты қойын кітабын шығарды, ала көзге ұсынды. Кәрі шал өзін тастап кеткен сұлу қыздың суретіне қалай қараса, Бай аға да блокнотқа солай қарап, мұқабасының сыртынан саусағымен шертіп-шертіп қойды.

— Ақынның қойын кітабына ұқсамайды ғой мынауың. Ақынның қойын кітабы деген не, жүні түсіп, құлағы салбырап қартайған тұлпар не, болмаса қан майданда атыла-атыла бөлшектері тозып, ыс басқан автомат не, бәрібір. Қойын кітап та, автомат та жауынгердің серігі.— Сосын шахмат короліндей қалпын сынық сүйем бұзбастан:—Әй, Күлшара! Дәм әкел!—деді.

Ала мойын коньяк пен табақ толы турама ет келді. Ала көз бұралып-бұралып жатқан толқынды шашына бес саусағын тарбитып салып жіберіп, желкесіне қарай шалқайтып жыға салды да, үш рюмкені шүпілдетіп толтырды.

— Былай, інішек. Өлеңіңнің тілі шығып, сайрап кетсе мына тостан сарқынды қалдырмай көтеріп қоямыз. Және ондай күнде есігім сен үшін қашан да айқара ашық. Ал өлеңің аузынан емес, артынан міңгірлеп сөйлесе, амал не, рюмке шетіне ерін тигізбестен жүзі жарқын, сөзі салқын басқа інішектерді екі көзіміз төрт боп күтеміз де. Келістік пе?

— Келістік...

— Баста ендеше!—деді Бай аға қойын кітапшаны Исаның қолына ұстатып жатып, — Баста!

Иса күмілжіп бастады. Даусы тығылып, дірілдеп шықты. Рссторанда қызды-қыздымен аңдаусызда көрінісінің тарелкасындағы бефстрогоновке шанышқыны салып қалған адам сол көршісінен Исаның осы даусымен кешірім сұрайтын шығар.

Мен көңілсіз жүзбен үй ішін тінте бастадым. Треляж, телевизор, радиола, гарнитура — бәрі де жақсы, жарқырап тұр, тіпті тура біздің үйдегідей, бірақ шкафтың есігі ашық, жазу столының тартпасы жабылмаған, көптен бері су құйылмаған гүлдің жапырақтары сарғайын кетіпті, қабырғадағы А. С. Пушкиннің суреті қисайыңқырап, бізге сексен градустық көлбеумен қарап тұр, екі бұрыштағы түрлі-түсті телевизор мен радиола ассиметриялы орналастырылыпты — қысқасы, сапалы, шыт жаңа болғанмен бір түрлі бәрі де кірген адамға жағасы жайлаудан кеткен бұзық баланың көзімен қарап тұр.

Иса қарлыққан дауыспен өлең оқып отыр.

— Таңның бір керілген шағында,

Тұп-тұнық көкжиекті,

Оранып ояу жаттым.

Сөнбеген жұлдыздар сияқты,

Шексіз ойға баттым.

Самалын желпіп тұрды,

Ертеңгілік еркелеп,

Сұлулық кімге таңсық?

Хош дегенді жоғалтып,

Жолға шықтым...

Исаның ерні аппақ. Көзі шыныланып, шатынап кетіпті. Өзін ептеп аяп та отырмын. Семсер тырнақ қабылан кенет көзін мөлитіп мысықтың даусымен: «Мияу!» десе, қабылан екеш қабыланды да аяйсың. Әйтеуір Иса дермантин есікті ашқалы бұрынғы Иса емес, басқа... өз-өзіне сенімсіз Иса.

— Тұп-тұнық көкжиекті, оранып ояу жаттым... Жақсы, жақсы.— Бірақ Бай аға Исаға суық жымиыспен қарады.— Сырың тереңде жатқан баламысың деп қалдым. Тереңін бойлай алмадым, бауырым. Өз өлеңіңді сыйламайсың... Өлеңді ішің ауырғандай қиналып оқисың. Іштен шыққан шұбар жыланның бағым-күтіміне қиынсынатын, қиналатын ана бар ма. Ал сен қиналасың. Кімдердің қиналатынын білесің бе? Өгей әке-шеше, өлеңге өгей ақынсымақ...

Бай ағаның бұл даттағаны ма, мақтағаны ма, айыра алмадым, Исаның жүзіне қарасам — ақ түтек.

— Жә, қос қолымызды көтердік бұл өлеңге. Ұйқас, үндестіктерің төрт аяғынан бірдей ақсап жатыр, бірақ кеудесінде жаны, тамырында қаны бар. Ал бұлардың басы түгел болса ұйқас шіркін қалтаға жүз сексен сомды басып ап, дүкенге кірсең табыла кететін костюм әшейін. Былай, інішек. Андағы құран кітабыңды маған әпкеп бер. Кез келген бетін ашайын да, кез келген өлеңін оқиын. Айтқаным айтқан. Көңілден шығып жатса сендер бұл шаңырақтың қадірлі қонағысыңдар. Сосын қойын кітабыңды көп редакцияның біріне күні ертең оз қолымнан апарып тапсырамын,— деді де Бай аға Исаға қолын созды.

Исада қан-сөл жоқ, тас ескерткіштей қатып-сеңіп отыр. Кітапшаны ұсынған қолы білінер-білінбес қалтырайды.

Бай аға кітапшаға үңілді. Әлден уақытта сояудай тырнақтарымен шекесін қасыды. Кітапшаның бетіне біреу әдепсіз суреттер салып қойғаннан жаман қабағын кірбің шалды.

— Ал тыңдаңдар!

Былтыр бір ақынның телевизордан өлең оқығанын көргенім бар. Айқайлап, ла-ла-лап лапылдап, ыстығы көтеріліп тұрған адамша жұлқынып оқыды. Әдетте базарда бес сомның тауығын он сомға сатқысы келген саудагер үнін бәрінен асырып айқайлайды ғой. Кезекті бір айқайда телевизордың розеткасын суырып тастағамын.

... Бай аға лапылдамады. Аспанға ұшып, жерге түскен жоқ. Өлеңнің сүрепетін қашырып, тегі сұрықсыз оқыды. Өткен жылы «Ұлықбектің жұлдызы» атты фильмді көріп ем. Сонда бастарына Бұқараның күмбездеріндей ақ сәлде ораған молдалар құранды мұрнынан мыңқылдап, сөздерінің жігін жазбастан, тап бір балдан бал айырғандай созып қалай оқыса, ала көз де солай оқыды. Тым әдепті оқыды. Менің есіме, неге екені белгісіз, үңгір ішінде ызыңдаған дистрофик маса түсті.

Өлең бітті.

Ақын Исаға қарады.

— Қалай, өзіңе ұнады ма?

Исада үн жоқ. Құп-қу.

Ала көз отырып-отырып, барқ етті.

— Ай, Күлшара, дастарқанды жина!

«Ай, Күлшара» жеңгейдің жалғыз келісі алдымызды сыпырып-сиырып, футбол алаңындай таза-тақырлап кетті.

— Мынау өлеңің шігінен түсіп, шалқасынан құлады, Қайт дейсің маған енді?

Исаның аузына су толыпты.

— Жә, мамандығың қандай?

— Инженер-электрик... Студент...

— Ауылда өскен шығарсың...

Иса бас изеді.

— Маңдайыңда тұқымынан тұлдыр жетім деген соз жазулы тұр...

— Ол рас. Нағашы атам мен апамның қолында өскемін.

Бай аға сигаретін құшырлана сорып отырды да, бір уақытта басын кілт көтеріп, Исаның бетіне тік қарады. Сол мұң, мен қолымен жер тірей, еріксіз шалқайып қалдым. Исаның неғып тірі отырғанына таңым бар — Бай аға оған керемет жек көрінішпен қарап қалыпты. Көзінің тамырлары қызыл жинап, онсыз да жұқа еріндері түп-түзу жалғыз сызыққа айнала қалыпты, өзі қаршығадай құнтиып, екі иығы сәл көтеріле алға ұмсынып отыр. Көптен білетін біреуді қалың жолаушының арасынан аңдаусызда көріп қалған, әйтпесе сыртта сілбіген жауын екі күн тоқтаусыз жауып, дымқыл ауа жайлаған қара-көлеңке бөлмеде әбден жалығып отырғанда Бетховеннің «Қаһармандық симфониясының» дүлей ноталары құлағына жеткен жандай көз жанары тым өткір.

— Мен де жетіммін... Естисің бе, инженер-электрик, мен де жетіммін.— Әлдекім естімесін дегендей сыбырлап айтты.

Исаға жан бітті.

— Сіз бе? Қалай?

— Қалайын қайтесің. Жетіммін — соны біл. Жетім, жесірлер ақындыққа қашаннан құмар. Жүз ақынның тоқсан тоғызы жетім. Оқасы жоқ, қазір заманның беті оң. Көйлек көк, тамақ тоқ. Адал енбек етіп, ақырын жүріп, анық бассаң өлең жазбай-ақ тәп-тәуір өмір сүруге болады.— Бай аға Исаға қолын созды.— Әкел қолыңды! Жетімдігіңді, көрген зәбір-запаңды таза тас ұмыт, тіл алсаң. Біз жетімдікті ұмытпайтын жастамыз. Ал сен жетімдікті ұмытатын заманға да, жасқа да жеттің. Қойынға соғыс салып кеткен қара тасты бастан үш айналдырып, әрмен лақтыр. Сөйт!

Иса күңк етті.

— Әрмен лақтырған тасыңыз көршіңіздің басына барып тисе ше?

Ала көз Исаға бақырая қарап отырды да:

— Еңкейші! —деді.— Құлағыңды бермен!

Еңкейген Исаның құлағына бірдеңені сыбырлап еді, ол басын жұлып алып, дереу жылжып, шегініп отырды,

— Енді ұқтың ба?

Иса тырс үн қатқан жоқ.

Қош, бала. Мамандығың жақсы. Терең білімді инженер-электрик болуыңа сырттай тілектес бір ағам бар деп есепте. Үлгілі семья құра біл. Құра алатыныңа сенемін де. Өз сүрлеу-соқпағын, өз есебін жақсы білетін жігіттердің қатарынансың, кісі танысам. Өткенге алаңдама. Бізге қалдыр оны. Болашаққа қара, бәрін болашақтан күт. Әзір қолда жоқ болса да күте біл. Соғыс кезінде де күте білген. Күте білуді үйрен. Мені ұққан шығарсын?

— Ұқтым...

— Жортқанда жолдарың болсын!

... Күлгін жылтыр тастар төселген баспалдақтарды санап басып түсіп келе жатырмыз. Туфли табанының тасқа тиген жаңғырықтары — қабырғаларға соқтығып, қалбақтап ұшқан қара жарқанаттар. Тап әзірде Иса мен Бай аға алмасқан сөздер де менің санамда қалбақтап жүр. Дәнеңе түсінсем бұйырмасын. Иса тұрған бойы бетегеден биік, жусаннан аласа сыпайы жігіт. Алакөз өзін патшалардың патшасынша ұстады.

Бай аға Исаның құлағына не деп сыбырлады?

Иса жарық құйылған шығар ауыздың табалдырығында тоқтап, маған бұрылды да, метр де сексен сантиметр қара бағанаға айналды.

— Сауырынан сипатпады сабазың...

— О кім?— дедім.

— Әлгі ақын да.

— Аты кім өзінің?

— Соны сайтан біліп пе.

— Кірерде «Бәленшебай ағаның пәтері ме?»— демедің бе?...

— Атын Әшір айтып еді, есімнен тас шығыпты. Сосын қырықтан асқан үш қазақтың екеуінің есіміне - бай, - хан, - бек буындарының қосақталып жүретіні есіме түсе кетті. Есік ашылғанда сасқанымнан басқы әріптерін ажырата алмастай мұрын астынан мыңғырлай салдым да: «...бай аға пәтері ме?» — дедім сақ-сақ етіп. Есіңде болсын, күнде мың естіп, құлақ сарсытқан сөздерге ешкім ешқашан да назар аудармайды. Ал «Ай, Күлшара» жеңгей ақын ағамыздың есімін кем дегенде миллион рет қайталап, миллион рет естіген шығар.

Мәселен, мені Исаның орнына Эссе деп шақыршы, қолма-қол: «Әу, Асан!» — дейін.

— Мен бұ кісіні бұрын көрген секілдімін. Қайда екені есімде жоқ, алайда көргемін...

— Қайдан көруші ең, алдыңғы күні қостағы телевизордан көрген шығарсың,— Иса ызалы.— Сағат бойы лақылдап өлең оқыды.

— Бәсе... Телевизорда... шал еді. Әлі жас қой.

— Еһ, Асанчик,— деп, Иса жымиып арқамнан қақты.— Телевизордың экраны әрқашан да реалист. Өйткені, техника алдамайды, барды бар, жоқты жоқ қып көрсетеді. Жаңағы мықтының экранда шал, ал өмірде жас көрінуінің өзіндік себебі бар. Өйткені, өмірде мықтыға кездескенде шын бағасын ешқашан тап басып, бағамдай алмайсың, бетіне дұрыстап қарай да алмайсың: не тірі әулиені көріп тұрғаныңа қуанып кеткеніңнен парқын шын бағасынан артық, беріп қоясың. Телевизордан көргенде ол алыста; қаймығу да, таңдану да жоқ, сол себепті бағасын да дұрыс бересің.

Бай аға Исаның құлағына не деп сыбырлады?

— Иса, сен... өлең жазушы ма ең?

— Бай аға оқыған тақпақ бұл дүниеде жазған соңғы өлеңім шығар.

— Өзің оқыған өлең ше?

— Аударма. Латын Америкалық бір ақыннан Әшірдің аударғаны.

Бақырайып бетіне қарадым.

— Иса, Бай ағаны неге алдадың?

Ол лап ете түсті.

— Алдадым, ал шауып ал. Алдай аламын ба, жоқ па, соны білгім келді.

— Білдің бе сонымен?

— Алданатын жан ақын емес, білгенім сол.

— Бай ағаны неге алдадың? Неге?— Бақырып жіберуге шақ тұрмын.

Иса демде өзгерді. Қазіргі Иса бет-аузы ашудан қисайып, қолдарын айқыш-ұйқыш ерепейсіз сермегіштеген мен танымайтын бөтен бейнедегі жат Иса. Көзі шарасынан шыға жалт-жұлт етеді. Баяғы үңгір есіме сап ете түсіп, сескеністен еріксіз шегініп қалдым. Қара көлеңке подъезд үңгірге ұқсаушы еді...

— Неге? Бәсе, неге? Неге мені тағдыр алдады? Неге мен жетімдіктің тақсіретін тартуға тиіспін? Неге мен әке-шешенің мейірімін сезбей өстім? Жетімдік деген қара салт атты мәңгілік қуғынын қашан қояды?

— Ол қай... қара салт атты?—деппін аузым аңқиып.

Иса оны құлағына ілген жоқ.

— Әке-шешесі бар, төрт құбыласы тең мына сендерден қай жерім кем? Соқырмын ба, есалаңмын ба? Аузыма ақылды сөз, үстіме келісті киім жараспайтын диуанамын ба соншалықты? Сенін табаныңа кірген шөгір менің маңдайыма қадалсын, айта қойшы! Әке-шешеден айырған, не тіл-аузы, не бет-бейнесі жоқ қара салт аттыны соңыма сап қойған тағдырдың тәлкегін ешқашан кешпеймін, кешіре алмаймын. Сол қара аттыны қайтып қана ізімді сипатып, алдап кетемін?! Қалай, қалай, құлдығыңнан айналайын, қалай?!

Иса сап беріп жағамнан ұстай алды да, сілкіп-сілкіп қалды. Кірпік қағуға шама жоқ, шалқалап барып,, қабырғаға сүйендім. Қабырға қатқыл, салқын алақанымен арқамнан итерді.

— Айтасыңба, жоқ па?— Күшті қолдар қаңбақша ойнатып, қабырғадан жұлып ап, еденге дік еткізіп, табанымнан тік тұрғызды.

— Иса, мені алдашы! Алдында тұрған мені алда!— дедім тығыла тез-тез сөйлеп.— Басқа ешкімді де алдама! Алдама!

Ол бетіме қадала қарады да, жалт бұрылып, сыртқа ата жөнелді. Ауада «Алдама! Алдама!» деген жаңғырықтар ғана тербеліп тұр.

Бай аға Исаның құлағына не деп сыбырлады?

Сүт пісірімнен кейін сандалақтап сыртқа шықсам, күн тас төбеге өрмелеп, подъезден аяғымның астына құлай қалған көлеңкем қысқарып, лып етіп бауырыма кіріп кетті. Ақшағыр сәуле көз қариды. Бетон қабырғалардың беті бүртіктеніп, шып-шып терлеп тұр. Исаның маңдайы да терге шыланыпты. Жүзі қарауытқан. Көзін алып қашып, маған қарамауға тырысады. Айнала беріп, күңк етті.

— Әлемге көзімен емес, артымен қарайтындар тас лақтырса қайтсе де біреудің басына түсетін көрінеді. Ақының құлағыма естіп сыбырлады.— Көңілсіз түрде қыбыр-қыбыр көшеге қарап тұрды да,— жә, кеттік аялдамаға! Сен сурет салады деп естігемін. Галерея барамыз. Қашайықшы, кетейікші мына үйдің маңайынан. Ақын ағам ақылмен ішімді кептіріп жіберді, түге,— деді.

Исаның соңынан еріп келе жатып, қызығы, Иса туралы емес, Бай аға туралы ойландым.

«Маңдайында тұқымыңнан тұлдыр жетім деген сөз жазулы тұр...» «Ол рас. Нағашы атам мен апамның қолында өскемін.» Бай аға мен Исаның осы жауаптасуы еске түскенде барып, ақынның Исаға шүйлігу себебін түсіне қойдым. Әзі де жетімек Бай аға Исаның жүзінен жетімдікті көріп отырыпты. Жек көрінішті, қырсық, қыңыр жетімдікті... Ал жетімдікті маңдайына жазып алған адамды кім жақсы көруші еді?

Екі жетім бір-бірін жек көреді...

Мен маңдайымды шақырайған күнге, бетімді балқыған асфальт лебіне шалдыртып келе жатып, тура тал түсте тітіреп тоңып кеттім.

Аялдама алаңы адамға аузы-мұрнынан шыға толып тұр. Көбі өңкей бір қара шалбар, ақ көйлекті қара торы қыз-жігіттер. Бір тобы өткен-кеткенге үрке қарап, шеп құрып тұрса, екіншілері, яғни жігіттер жағы, көздерін сығырайта қысып, қолын шалбар қалтасынан айырмастан — оған қарағанда ол қалтаның түбінде мың сом жатыр, білем — бөкселерін ерсі бұлтитып, салмақты сыңар аяққа ғана салып, қисайыңқырап тұр. Анау щетка шаш әлпетінен немқұрайдылық пен тәуелсіздікті барынша танытуға тырысса, дембелше келген біреуі жанарына: «Әй, байқа, байқа деймін! Бес адымнан бері жақындама! Әйтпесе бар ғой... Ауылдан келсем де нағыз пәлемін, аузы артына қарап қалатын ашық ауызың мен емес» деген сөйлемдерді сойдақтатып жазып апты.

Иса мырс етті.

— Абитуриенттер... Клондаикке келген алтын іздеушілер...

Өз ара күле сөйлескен қалып танытып тұрып, жылтыраған көздерінің құйрығымен жүргіншілерді қауіптене тінткілеген үш-төрт қыздың қасында біреу желкесінен қапсыра ұстап, жүзін қабырғаға ғаламат күшпен екі-үш мәрте соғып-соғып алғандай телевизор бет қоқи тұр. Әлден уақытта әлгі қалтасынан қолын суыра бергені сол, ілесе шыққан тиын сылдыр етіп, жерге ытқып түсті де, жарқ-жұрқ ойнап, кен шеңбер сыза дөңгелеп кеп, қайта тура аяғының астына құлады. Байқап қалдым, бақандай елу тиын! Аз да емес, көп те емес, Қапшағай мен мына қаланың арасындағы жолдың құны! Қыздар жалт қарады.

— Тиын кімнің қалтасынан түсті?

— Шоқа, сен қарашы, сен жоғалтқан жоқсың ба?

Қоқи қара — Шоқа былқ етпеді. Қолын қусырып, көшенің қарсы бетіндегі зәулім сұр үйдің он екінші қабатына қарай қапты. Орта білімді абитуриент Рофеллер!

«Қазір Рокфеллердің әуселесін көрейік». Жігіттің қасына бардым да, тиынды қалтама салып, айнала беріп ем, анау ту сыртымнан ыс ете қалды.

— Менің тиыным...

Жалт қарасам, жалпақ бет Рокфеллер мені атарға оғы болмай көзімен ішіп-жеп тұр. Тұрысын бұзбапты. Қолы қусырулы. Тек шынтақтан түрулі быртық білектерінің бұлшық еті бұлт-бұлт ойнайды.

— Ендеше неге көтеріп алмайсың?

— Онда жұмысың қанша?

Бетіне қарап ем, Шоқа жылап жіберуге шақ тұр екен. Бір кереметтің құдіретімен гранатаға айнала қалса, қудай біледі, сол секундында бұрқ жарылар еді. Аяп кеттім.

— Ал, ала ғой,— дедім тиын жатқан алақанымды созып.

Мәссаған! Қолымды қағып жіберді. Елу тиын шегірткеше ыршып жерге түсті.

— Бала, сен немене...— Шоқа күрек тістерін жарқылдатып, көзі ойнақтап, ойқастап шыға беріп еді, ту сыртымнан:

— Маған бірдеңе дедің бе, жігіт?— деген биязы дауыс шықты. Иса! Сып-сыпайы, бейбіт. Қабыланның шабар алдындағы құйрықпен жер сабап, көз алдар мінезі. Шоқаның әпігі су сепкендей басылды. Соған қарағанда Иса секілді «бейбіт мінез» жігіттердің мінезін бес саусақтай білсе керек. Түсі құбылып тұрды, тұрды да, жалт бұрылып, анадай жерге барып, ерепейсіз кең балағын сарт та сұрт бұрқылдатып қаға бастады. Жалтыр шеке, ұзын бел троллейбусқа міндік. Нақ алдына міз бақпай тесіліп, қалың ойға батып отырған Исаның жеңінен тарттым.

— Қайда барамыз?

— Әуелі парк, сосын галерея...

— Қай парк?

— Жай парк. Айтпақшы, жаңа сен ренжіген жоқсың ба? Айқайға қалай басқанымды білмей қалыппын.

— Жо-жоқ...

Суға, онда да суық суға амалсыз сүңгігелі тұрған адамның әдетімен демін тереңнен алды да, Иса сөз бастады.

— Әшір ақынды аз-мұз біледі екен. Поэзия кештерінің бірінде өлеңін оқып, онысы ақынға ұнап қалса керек. Әшірдің айтуынша, жаңағы адам жазған өлеңнен гөрі кісі күлер оғаш, шалдуар қылықтарымен көбірек даңқты-мыс. Және соның бәріне дерлік Әшір куә-мыс. Қосқа барған соң өзің сұрап аларсын,. Әйтпесе Әшір екені рас болса өзі-ақ айтады.— Иса жымиды. Не керек, алдыгүні телевизордан соң Әшірдің кезекті хикаясын тыңдап отырып, отырып: «Шып-шылғи өтірік!»—дедім. Әшір шап ете қалды; «Өтірік?! Дәлелде, қане!» Сонда Исакең былай деді: «Атақты адамдарға жақын-жамағайын яки кездейсоқ біліс-таныс боп қалған адамдар олар туралы әр жерде әңгіме қозғағыш. Себебі, «мен онымен бәленше жерде болдым, түгенше жерде тізе түйістіріп отырдым» деген әңгімелер оның, айтушының, атақты адамға туыс, аяқтас-табақтас жан екенін дәлелдей түседі. Және үлкен адамдар туралы әңгіме қызық болғаны дұрыс. Ал ондай қызық әңгімелер қайда қозғалады? Ресторанда, сыраханада, жиын-тойда. Обалы не керек, әуелгі баста атақты туысы туралы барынша шындықты айтуға тырысады, Әйткенмен әлгі әңгімені әсерлірек айтамын деп, бар болғаны бір процент өтірік қосып жібереді. Жә, бұл былай тұрсын. Әлгі жерде бір процент қана қоспасы екінші ортада өзіндік «бір процентін» қосып, шыт жаңалап айтады. Сонда екі процент болды ма? Сөйте-сөйте әлгі әңгіме жүзінші айтушының аузынан шыққанда жүз процент өтірік қосылып, мүлдем басқа мағынаға өзгереді. О баста әңгіменің қу шөбіне өрт қойған жан бір отырыста әлгі жүз процентке өзгерген өз қиссасын басқа әңгімеге балап, аузының суы құрып тыңдайды. Артист, суретші, ақын-жазушылардың төңірегіндегі жалыны аспанға шалқыған сыбыс сөздердің даму эволюциясы дейсің бе, әлде өтіріктің структурасы дейсің бе, әйтеуір жел сөздің түп төркіні осы. Сен, Әшір, сол жүз проценттік өтірікті құрайтын жүз адамның бірісің»,— ден едім, табан астында тас-талқан ашулан кеп. Жүз шайысуға шақ қалдық. Сартта сұрт бәстестік. Яғни мен жаңа саған айтқан «өтірік теориясын» дәлелдеп, және сол дәлелге куә болатын адамды тапсам Әшірдің ұтылғаны, таба алмасам менің ұтылғаным. Сосын Әшірден ақынның адресін алдым да, сені ертіп ап, қалаға тайып отырдым.

Мен жеңдім. Әшірдің айтуынша ақын делқұлы жан еді. Жоқ, ол ғажап логиканың иесі екен. Айналдырған жарты сағаттың ішінде менің іші-сыртымды бірдей көріп, жездей қақтады. Қоямды ақтара бастағасын зәрем зәр түбіне кетіп, пәтерінен зыта жөнелдім. Зытып бара жатып, бір ойдың ұшығын ұстадым. Ол — ұзын құлақ пыш-пыш әңгіменің мәңгі таусылмас қоры — ақын, жазушы, суретші, артистердің әзіл-қалжыңдарда делқұлы боп көрінетін себебі, біз өз кемшіліктерімізді әлгіндей әңгімелер арқылы соларға таңуға тырысамыз. Қашанғы мына біз, атақсыздар, дарыны жоқтар, ен соңда ілбіп жүре береміз? Олар да әңгіме болсын, кемшіліктерді мойнына іліп, бізбен тең бөліссін. Мен бүгін соны дәлелдедім.

Исаның сөзі көңілге қонса да, иә, бұрыс, иә, дұрыс демей қолды қалтадан айырмастан екі аяғымды созып жіберіп, орындық арқалығына жантайып жатып алдым. Қашан да ақылды сөз мені әсте толғантқан емес, өйткені, ақылды сөз айтылғанда ойлану-толғанудың қажеті жоқ, тек кәмпит сықылды ауызға салып жіберіп, тамсап жұта беру керек, себебі, ақылды сөз сенсіз де басқалардың бас қауашағында мың рет сүргіленіп, әбден жонылып, өңделген. Ақылды сөз ойлану үшін емес, құлақ салбыратып тыңдау үшін айтылады.

Кенет, ішім суық сорып, мүздап бара жатты. Иса сонда мені қаланы аралату үшін емес, кеше өзі айтқандай мектептен соң ақыры баратын астананың көшелеріне «көз үйрете беру» үшін емес, өз сөзін дәлелдеу үшін, куә болу үшін ертіп әкелген екен. Өтірік айтып, ертіп әкеліпті...

Исаның жүзіне қырынан көз жүгіртіп ем, моп-момақан күйде троллейбус әйнегінен көшеге жайбарақат қарап отыр.

* * *

Парк шыт жаңа жасыл гүлді көйлегінің етегін саусақ үшімен іліп, сәл көтере айналып, құрбыларына көрсетіп тұрған сәнқой қыздай құлпырып тұр. Қызыл, жасыл, сары, көк Африканың да, Арктиканың да бар бояу осында. Суретке түсіп, балмұздақ жеп, қайықпен серуендеген адам ығы-жығы. Иса: «Ал мынау — сайтан дөңгелек, анау — чехтардың ай паркі»,— деп, жалт-жұлттарды құлағынан тізіп, таныстырып келеді. Көз қиығын анда-санда маған салып қояды. Таңданыс нышанын іздейді, байқаймын. Анау жылы келгенде бұл паркті барлық биссектрисасынан түсігі аралап өткенімізді қайдан білсін. Сайтан дөңгелекті де, ай паркті де көргемін. Айталық, анау жасанды көлге тұмсығын сұғып жіберген ақ үйдің «Арал» рестораны екенін қасына бармай-ақ, тап басып танып тұрмын. Керек десе ресторанның аралда емес, түбекте жатқанын, сондықтан ол «Арал» емес «Түбек» деп аталуға тиіс екендігін де білемін. Қызық-ау, Тынық мұхитындағы титімдей нүкте — Тайти аралындағы Папаэта қаласында жиырма сегіз мың француз бен тайтилық тұратынын білетін мен сайтан дөңгелекке неге ауыз ашып, көз жұмып қарауға тиіспін?

Шағын жасанды көлді айналып өтіп, қалың ағашқа қойнаулап кіре беріп ек, алдымыздан ағаш шатыр астында ойын соққан жиырмаға жуық шахматшыны алақанына салып әлдилеп, ашық алан дөңгеленіп шыға берді. Жиырманың он шақтысы алақандарымен бас сүйеп, орындықпен орындық боп қатып қапты. Асылы, корольдері қуғынға түсіп, басы қатып отырғандар. Бес-алтауы қолын артына ұстап, Карповтың аяңымен арлы-берлі жайбарақат адымдап жүр. Басы қатқандардың королінің тамағына пышақ тақаған баһадүрлер, шамасы. Қалғандары — екі жақтың да қыйт еткен қимылына көз тігіп, кекілдерін ұйпалап, үгітілген шыны үстінде отырғандай қипақтаған жанкүйерлер.

— Ойнаймыз ба?—деді Иса шатырды шекесіне іліп.

Бас шайқадым.

— Білмеймін.

Ол да басын шайқады.

— Ал түрің шаршы тақта үстінде жан шыдатпайтын шахматшының түрі. Жә, онда мен бір-екі партия ойнағанша тоса тұр,— деді де, шатыр астына сүнгіп кетті.

Ыза буғаннан басыма қан құйыла жаздады. Тоса тұруға уақытым бар ма, жоқ па, оны сұрағанда жоқ. Бұларға өлменіңде бірдеңе білмеймін деме, десең болды, саған зоопарктегі хайуанаттардың ең бір есалаң өкілін көріп тұрғандай қарай бастайды. Иса фигураларды жылжытуды біледі екен, мен оны екі-үш сағат бойы құлағым салбырап, құйрығыммен шыбын қаққан құлақ кесті көк есегі құсап тосуым керек. Бұл заманда мен түгіл, ығын таппаса көк есек те тоспайды. Кілт бұрылып, маңдайындағы жазуы «кел мұндалап» тұрған қисық айналар бөліміне беттедім.

Жалпы, шахматтан хабардар біраз жұрт мені алғаш көргенде шаршы тақтаның жеті басты жалмауызы деп есептейді. Фигураларды қидай сыпырмақ түгіл, шах не, мат не, хабарымның жоқтығын айтып, ант-су ішіп, қол-аяқпен бірдей тепкіленсем де құлдануға саятынын қайтерсің. Солар тегін үміт артып жүрген жоқ шығар, кеудемнің түкпірінде шынымен шахматшы қалғып жатқан болар деген оймен тақта басына бұдан бұрын он шақты рет қонжиып отырып ем, он жүрістен кейін құдайдың құдіреті, ішім пысып, ұйқым келе бастайды. Көзді ашып-жұмып, манаурап отырғанда есінеп жіберіп, көргенсіздік жасағаным да бар. Сол көргенсіздікті екінші рет қайталап қоймасам игі деп қорыққаннан ежірейіп қатып-семіп отырған адамнан ойдан ойып, қырдан қыратын жампоз шахматшы қайдан шықсын. Сонда да ел шара басты шахматшы деуден танбайды. Соған қарағанда бетімде атқа ма, ферзіге ме, әйтеуір беделді фигуралардың біріне ұқсайтын ойпыл-дөңдер бар болу керек. Шыным сол, шахматты жек көремін. Жеңіске жеткізетін бір жүрісті екі адамның арсы-күрсі ойлап отырғанын көрсем болды, басым айнала бастайды. Маған салса бәленше адам бірігіп бір нәрсе туралы ойланса одан тук те шықпайды. Ондайдан іс шығатыны рас болса, жүздеген адам бірігіп сурет салмас па еді, кітап жазбас па еді?

Тебініп баруын барғаныммен қисық айналар бөліміне бірден кіре алмадым. Билетке төленер бес тиын мысымды құртты. Қос қалтамды алай да, бұлай да қағып ем, аузынан ауа аңқ-аңқ етті. Алдыңғы жылдан бері қалта түбіне тесік тиын тоқтамайтын ғажап жағдайға ұшырағамыз. Қасапхана өртене жаздаған сол қырсық қыс аяғында тәрбиесі қиындардың тізіміне ілігісімен мамам ақша ұстатуды тас тиған. «Неге?» — деген көкеме табақтай газеттен табақтай мақаланы саусағымен шұқып тұрып, мына бір жолдарды оқып берген: «Кәмелетке толмаған балаға ұсақ-түйек қажетіне болмаса қолына ақша ұстатудың қажеті жоқ. Еңбексіз келген ақша баланы еңбекті, жалпы, ата-аналар еңбегін қадірлемеуге дағдыландырады». Бері шығарда мамам: «Құрылыс отрядіне керектің бәрімен өздері қамтамасыз етеді. «Итке темір не керек»,— деп қалтамды қағып жіберген. Басын шахмат жұтып жатқан Исаға жүгіріп барып ала қоюға әрі еріндім, әрі арландым. Сосын біркелкі қиылған кекілін маңдайына тал-тал қып сеуіп тастап, сартылдатып билет сатып отырған қызбен қылжаққа бастым. Мен шамалас қыз. Шолақ танауын есептемесе былайынша сүйкімді. Қайқы кірпікті прожекторын маздатып жағып апты.

— Мені билетсіз жібересің бе?

— Жибермиди...

— Ендеше атыңыз кім, бикеш?

Ол басын көтеріп, күнге күйген жүзіме, шаң тұта бергесін алдыңгүні қысқартып тастаған екі елі шашыма күдіктене қарады да, күңк етті.

— Ат жайлауда жаңылады...

— Ендеше есіміңіз қандай?

— Планетада иен жакси эсэм...

Сөз бар ма, орысша оқитын қыз.

— Жазғы демалыста ақша тауып жүрсің бе?

Быжынаған бақырларды жып-жып санап отырып, көмейінен:

— Іһм...— деді.

Тәп-тәтті «Іһм...» қыздың негізінен діні жұмсақ екенін танытқандай.

— Әкең қора сыпырушы ма?

Қыз күрделі де терең мағыналы бірдеңе айтқысы келгендей қолын ербеңдетіп, қасын қайшылап, біраз қиналды. Ақыры тұтыға:

— Акэ? Ну, қалай... В общем, генерал...— деді.

— Генерал? Oho! Билет сатып жүргеніңе болайын.

— Мен министр болуды қалайды.

Дәмесін қара! Мұндай қыздардың қытығына тиіп қою керек.

— Қисық айналардың министрі ме?

— Кешириниз, ол министр сен секилди көп-көп сойлеитинди тузеиде...

Мына таңқы танау бикеш, мен білсем, генералдың қызы емес. Генералдың балалары генерал болуды қаламайды: «Өзінде бар нәрсені кім армандасын. Мықтылардың балалары мықтылыққа емес, балет бишісі, музыкант, композитор, суретшілікке ынтық»,— деп Исаның айтқан бір сөзін естігем. Әй, басқасы басқа, мына тиын санаған кертеш мұрын кекілді қыздан отыз жылдан соң финанс яки сауда министрі шығып қалуы ықтимал.

Болашақ финанс яки сауда министрінен қайырым болмайтынын түсіндім. Кері айналып, жеті-сегіз адымды санауым мұң, ту сырттан жіңішке дауыс естілді.

— әй, оратор!

Алға тарта бердім.

— Әй, бала! Кел, билетіңнің қажеті жоқ. Билетке деген ақшаңды кейін почтамен жіберерсің.

Таза қазақша. Таң-тамаша қап, кері бұрылдым. Қолын бұлғай сайрап тұрған манағы қыз. Санап басып кері қайттым да, қисық айналарға өте беріп;

— Жаңа қазақша білмейтін едің ғой...— дедім.

Қыз жымиды.

— О баста сен ұнамадың. Ұнамаған адаммен өстіп сөйлесем. Мен сені қылжақ бас жігіт деп ойладым.

Ал сөйлесіп көр! Мұның түптің түбінде министр болатыны шын шығар.

— Рақмет!

... Алғашқы айнаға көңілім толды. Көңілім толғаны соншалық, айнаның әр жерін құшақтағым келді. Енді ше! Қол-аяғым жатқан бір-бір бөлек бөрене. Екі иығыма екі кісі мінгендей. Кәдімгі талыстай жігітпін. Күзде класқа осы қалпыммен кіріп барсам біздегі дистрофиктердің іші қызғаныштан жарылып кетер әлі-ақ.

Келесі айна лепірген көңіліме су септі. Есепсіз үлкейген кеудем кастрюль сияқты да, сирақтарым бір-бір сырғауыл. Мектеп бауындағы ұзын аяқ, қазан бас қар ұстағыштардан аусамшы. Жо-жоқ, одан гөрі тігінен-тік тұрған перфораторға ұқсаймын. Сол-ақ құлағыма перфоратордың тау-тасты жаңғыртқан тарсылы, мұрныма тастың күлдей ұсақ ұнтағының құрғақ та қатқыл иісі жіңішкелеп жетіп келмесі бар ма. Бүткіл денем перфоратор тепкісін сезгендей сырқырап, жүрегім айнып, теңселе басып, ауызға беттедім.

Билет сатушы қыз салқын сая астында еш қайғы-мұңсыз билет санап отыр.

Бұл дүниеде бар-жоғы жетпіс шақырым жерде сағымы сабылған Қапшағай атты өлке бар-ау, онда өзімен түйдей құрдас бозбала нерфоратормен, маса-шіркеймен алысып жүр-ау деген ой басына кіріп шықпайды. Тағы оратор деп кекейді. Кекеуге тым ұста таңқы танау қызға ызам келді. Ыза болғанымның түрі ғой:

— Кешке кездесуге шығасың ба? — деппін. Өз даусым жер астынан шыққандай әз құлағыма күмбірлеп жетіп тұр. Шынымен Қапшағайдың ыстығы өтіп кеткені ме?

— Кавалер бар.

Еш ойланбастан бірден сарт етіп жауап бергеніне қарағанда, олда-білде, өтірік айтты. Айтуын айтып қалсам да, қыздың ұсынысымды қабыл алмағанына іштей қуандым. Мұндай қыздардың қасынан біздің кластардың сал-серілері бес шақырым аулақ жүреді. Оларды керіліп-созылудың, мың түріп білетін мияу-мияу қыздарға қоя бер. Шынында да қаршадайынан министр болғысы келіп жұлқынып тұрған қыз кімге дәрі? Министрмен бірге тұрғаннан гөрі сырттай сыйласқан дұрыс.

— Көріскенше қош, болашақ министр!

— Чао, оратор!

Басы хоккей шайбасынан аумайтын тұлып бет, дәу, ақ құба жігітпен Иса партияны әзірде аяқтапты. Шайбы бастың жүзі лып-лып қызарып, жіңішке сары сабақты қоңыр көзілдірігін қолы қалтырап, ақ орамалмен сүрткілей береді — сөз жоқ, сабаздың жауырыны жаңа ғана шахматтан жер сипап қалды. «Мұндай ірі жігіт Люксембург секілді шағын мемлекетте алда-жалда жоғалып кетсе бір-ақ күнде танып, тауып алар едің»,— деп ойладым ішімнен.

Иса шахмат тақтасының қақпағын сарт жауып: - Гарибальди, танысып қой, Асан менің інім,— деді мені иегімен нұсқап.

Шайба бет жаңағы сұрапылдан әлі де ес жия алмаса керек, қолын тап бір маған қарызға он сом беріп тұрғандай былқ-сылқ ұсынды. Қолы болбыр, жұмсақ. «Джузеппи Гарибальди шахмат ойнады ма, жоқ, па екен осы?»—деп ойлай қалдым әлгі арада. «Әй, адамның басымен ойнаған жан шахматқа уақытты қайдан тапсын».

Гарибальди күйбеңдеп, бес сомдықты қалтасынан суыра беріп еді, Иса кіржің етті.

— Айттым ғой, ақшаға ойнамаймын. Шахматтан бірінші разрядім бар. Сөйте тұрып, сенің қалтаңа түссем, оның өзі бірінші разрядті боксшының тас қараңғыда біреуді сұлатып салып, тонағанына тең. Тонамақ түгі жай қол жұмсағаны үшін боксшының басы түрмеде шіриді.

Исаның мына орынды сөздері оның тап әзірде шахматтан жасаған жүрістерін еске түсірді ме, Гарибальди дегбірден әбден айрылды. Соған қарағанда ондай жүрістер мен сөздер бұл бейбақтың басына ғұмыры қонақтап та көрмесе керек. Көзілдірігін киіп, қайта шешті. Қорбаңдап Исаға қарай адымдады да, шексіз алғысын білдіріп, құшақтағысы әлде арқасынан қаққысы келді ме, лып қызарып, қайта шегінді. Анау жылы зоопарктен көкем, мамам, мен көрген піл құсап, тұрған орнында тыпыңдап, теңселіп-теңселіп қойды.

— Қолың бос па, Гарибальди? Иса жауап күтпей ары сөйлеп кетті.— Кел, аз-мұз қыдырайық. Шахмат, шахмат деп, бас ауырып, көз бұлдырағаны соншалық, екеуің де ақ пен қараның ферзісінен аумай қалыпсыңдар.;

Иса сәл-пәл қателесті — өз басымды білмеймін, Гарибальди жылпос ферзіден гөрі көп қозғала қоймайтын корольге көп ұқсайтын.

Король қуанғанынан қолын ербеңдетіп, өзі ғана түсінетін бір сөлекет қимылдар жасады.

— Әрине, әрине, қыдырамыз!

Иса оның иығына қолын салды.

— Гарибальди, ренжімесең сені бұдан былай Гарик деп атайық. Мына дене бітіміңмен және Гарибальдидей қаһарлы атыңмен кафе, галерея тәрізді қасиетті де нәзік ғимараттарға кіріп барсақ қабырғалары қақырап, құлап қалуы ықтимал.

* * *

Әуелі галереяға кіріп, әр түрлі суреттерге қарап, біраз тебірендік. Күн шынымен өтіп кеткен бе, шөкім бұлт бейнеленген Куинджидің шағын суретіне он минут бойы телміріп үңілдім. Куинджи бұлты тас сараң екен, жаумақ түгіл тамбады. Тысқа шыққасын галерея ауласындағы жайма базардан «Постимпрессионизм» атты кастрюльдің қақпағындай жалпақ кітапты Иса сатып алып, маған сыйлады. Кітаптың супер тысына бірнеше бүйрек бет алма, апельсин салыныпты. Қалада әлі алма піспесе де Сезанның алмасы уылжып жатыр. Шамасы, Сезекең — Сезанды айтамын да — суретті қарны жылан жалағандай шұрқырап отырған кезде салса керек. Қарны ашқандар ғана осындай тамаша алма мен апельсиндер салуға тиіс.

Сосын салып ұрып аттың басын сыраханаға тіредік. Подвалдағы сырахана терезелері Әшірдің кішкене көздері сияқты тар, іші қара көлеңке, қапырық. Сол себепті ме, табалдырық аттасымен-ақ Исаның да, Гарибальдидің де беттерінің бояуы бірден сөніп, сүрепеттері қашып, сұрықсызданып сала берді. Маған олар кемінде он жыл қартайып кеткендей көрінді.

Сырахана іші ду-ду. Халық кислородтан да көп. Бір-бірінің сөзін тосып, құлақ қойып жатқан жан шамалы. Бәрі ішінен, ұтқыр. Екінің бірі өзін Гайд-паркте сөйлеп тұрғандай сезініп отыр. Ал сыра сатушы Сириядан келген дипломаттай тым келісті, тым айбынды. Жырта көрме биік маңдай, бүркіт тұмсық, бұйра шаш, тік тұлға. Тұлғасының тіктігі соншалық, өз қолындағы сапты аяқ сыраны төбесінен темен қарай құйып кеп жіберсе, үстіне тамшы жұқпай жерге caп ете түсетіні сөзсіз. Сыраны кегжие құйып тұрып, көпіршіген көбіктен аса алыс көкжиектерге көз тастайды.

Бір-екі қақсал абитуриент ала мойын коньякті алдарына тік тұрғызып қойып, «тергеп» отыр. Жүрегім айнып кетті. Қырық градус мына ыстықта қырық градустық коньякті сыңғытпақ түгіл, сыртқы этикеткасына қарау үшін теріңнің қалыңдығы өгізден кем түспеу керек шығар.

Біз сыраны қош көрдік. Ернеуінен аса көпіршіген бокал гимнаст қыздың білегі секілді иірілген мұздай суық тұтқасын имектеп әкеліп, алақанымыздың астына ұсына берді. Бұрын сыраны татып көрмеген басым Исадай жігітпен дастарқандас болатыныма қуанып кетіп, бір-екеуін қатарынан сыңғытып салдым.

Гарик — Гарибальди жақсы жігіт екен. Сөзуарлығы жоқ. Айтқанынан тыңдауы көп. Шамасы, әжептәуір жалқау, білем. Әкесі бірдеңе ғылымдарының докторы. Исаның болашақта сол ғылымның құйрығын ұстамақ ниеті бар екен, Гарикті сұрақпен сабап, біраз қуалады. Әлгі доктор сөйтсе жеті-сегіз түшкірсе академиктің ауылы міне тұрмыс. Қызық болғанда жеті-сегіз түшкіріске жеті-сегіз жыл кетеді екен. Гариктің өзі политехтың студенті, болашақ технократ. Жылда жазғы демалысының басын шахматқа байлап беріп жүр.

Қысқасы, екеуі абың-күбің әңгіменің қызық-шыжығымен мәре-сәре.

Үрлеп ішкен сыра саны үш-төрт сапты-аяққа жетісімен стол шетіндегі «Постимпрессионизмді» шынтағыммен қағып, жерге ұшырып түсірдім. Әрине, мұны қызып қалғандықтан деп санамадым. Сап-саулардың да 5 сом 65 тиындық кітап былай тұрсын, автобус, троллейбустарда атқалақтап жүріп, зіңгіттей адамдарды қағып құлатқанын көргенім бар. Кітапты стол үстінен ұшырып түсірмек түгіл, фильмдерде бір шақырды екіншісі тік көтеріп алып, шыңырау құзға лақтырып та жіберді. Ал мықты болсаң шауып алып көр!

Еңкейіп, едендегі «Постимпрессномизмді» ала беріп, ашылған беттен аңдаусызда әлдебір құбыжықты шалып қалдым. Шап беріп, саусағымды тістеп алардай көтерген кітапты қайта тастай жаздағаныммен, не сиқыры бар екенін білмеймін, құбыжықтан көз айыра алмадым. «Суретті түсіну үшін белгілі бір уақыт өткізіп барып, кемінде үш рет қайта қарау қажет», — деп еді кезінде сурет үйірмесінің жетекшісі. Екінші рет үңіліп ем, кітап бетінен жағын ақ дәкемен айқара байлаған, әйел, иә, ер адам екені белгісіз, тері қалпақты баса киген, пышақ жанығандай сопақ беті мен ассиметриялы қызыл көздері оронгутангті, онда да аш орангутангті еске түсіретін ғажайып ұсқынсыз жанды көрдім. Дәкесіне қарап тісі қақсай ма деп ойладым. Мейлі, тісі қақсамаса да, бүйpeгi ме, сирағы ма, анық бір жері ауыратын адам. Аяқ астынан әлгіге жаным ашып кетіп, үшінші рет үңілдім. Бұл жолы Сталинград түбінде қолға түскен фашист фельдфебелінен аумай қалды. Аш орангутанг, фельдфебель... Басымды көтеріп ем, көзім шұбартты. Үш рет қарағанымда сурет үш рет өзгерді. Не де болса тегін жан емес. Джокондо да әр адамға әр уақытта әр түрлі бейнеде көрінеді десіп жүр. Ыза буып барғандарды күліп, күлгендерді кекесін жымиыспен қарсы алады-мыс. Жалпы, жақсы әйел деседі. Ол ол, ал үш қарағанда үш бейнеге өзгерген мына ақ дәкелі адам қандай жан?

Иллюстрацияның астындағы күлгін әріптерді ежіктеп оқи бастадым. «Автопортрет...» Винсент. Винчестр болмағанына шүкір. Ван Гог... Винсент Ван Гог... Былтыр қыста с.уық тиіп, ауырып қап, сурет үйірмесінің бірнеше сабағына бара алмай қалғанда балалар: «Сезанн, Ван Гог, Поль Гоген, Анри де Тулуз Лотректі еттік» - деп шуласқан. Сол Ван Гог мына қызыл көз болды. Осындай кейіп-кескіні бар Винсент сынды жігітпен бір үйде қатар тұру, әй, қытымыр шығар. Іле шала: «Маймыл сықпыттас Винсент, негізінен қайырымды-ау» — деген ойға келдім себепсізден себепсіз.

Келесі парақты аудардым. Оһо! «Арлдегі түнгі кафе»... Арлдегі кафе біз отырған сырахананың сәлемін алмайды. Дереу сол мезетте түнгі кафеге ауысып отырғым кеп кетті. Біріншіден, онда отырған адамдардың саны аз, бар-жоғы алтау. Сыраханаңызда бері алғанда алпысы отыр. Екіншіден, Арль кафесінің стол, орындықтары сыпыра қызыл ағаштан қиылыпты. Яғни алда-жалда қозғалып қалсаң кіл темір тұяқты кентаврлардың бір эскадроны зіркілдеп шауып өткеннен қатты салдырлайтын біздің астымыздағы дюралюминий орындықтарды жолында қалдыратын заттар.

Алып-ұшқан көңілге сап-сап сабыр тілеп, алдыңғы тәсілмен соңғы суретке екінші, үшінші мәрте қарадым да, зәрем зәр түбіне кетіп, Арлдегі кафеге ауысып отырмақ болған ниетімнен жат та айныдым. Атама, Арлдегі кафе алтыннан соғылса да табалдырығын аттамаспын. Арлдегі кафе кафе емес, қайнап жатқан қып-қызыл жалын екен. Бөлме ортасын ойған биллиард столы, орындықтар қызыл сәуле сіңіріп, қаны сыртқа шауып, бартиып-бартиып тұр. От жанып жатқан пеш аузынан ұшқындар әр тарапқа ауаны сыза ұшып өткендей тақтай еден беті тұтасымен айқыш-ұйқыш қызыл, қан қызыл, қызыл сары шимай жолақтар. Стол мінбелеген алтаудың беті алты уыс шоқ. Төбеде теңселген торт шамнан от саулап құйылып тұр. Винсент сабаз қыл қаламды бояуға емес, лаулаған жалынға сүйкеп ап, кафеге от қойыпты. Ешкімді де аямаған — биллиард столының ернеуінен қапсыра ұстай кекірейген кафе қожасын да, алдарына бір-бір бөтелкені қойып ап, қылжыңдаған алтауды да, мүкәмал-мүліктерді де — бәрін де қиналмастан от құшағына қиыпты.

Еһе, Винсент о баста ойлағанымдай қайырымды емес, қатыгез маймыл екен. Өзін біздің Қапшағайға командировкаға жіберер ме еді. Бет шарпыған жалынның көкесін тіреу орнындағы тас қайыққа түскенде көрер еді. Әуелі десе екі-үш күннен кейін мольбертін арқалап, бас сауғалап тұра қашар. Сәл аялдасам Винсент қолымдағы «Постимпрессионизмнің» арасынан қарғып шығып, мұрнымнан шап беріп ұстап алардай беттерін тез-тез аударып жібердім де, шығаруға шақ қалдым. «Аха оэ фени?» — «Сен қызғанасың ба?» Теңіз жағасындағы құмда қыздырынған қос қыз... Біреуі тізерлеп отыр да, екіншісі шалқалап түсіпті. Құм да құм. Жалғыз тал өсімдіктен ада жалтыр, сарғылт құм... Күн сәулесі мен құм түсінен соғылған материалдан жентектеліп жасалған қоңыр қыздардың жалыны іште қайнап, үнсіз қозданып жатыр.

Шашына ақ гүл тағып, тізерлеген қызды қайдан көрдім осы? Шыбын тайып жығылар жылтыр ақ қағаз бен шағырмақ сары құм көз қарығасын кітап бетін жауып, бас көтерсем Иса мен Гарибальди дәу-дәу әңгіменің батпағына белшесінен батып отыр. Исаның көздері шүңірейе түскен, қос жанары — қос найза. Гарибальди Тынық мұхитты жағалай құлаған Азия құсап, столдың бүткіл құбыла беткейін мол денесімен алып, шынтақтай жайғасыпты.

Иса, керісінше, жаңа кескен жас шыбықтай солқылдап, еркін отыр. Қызғаны пәлендей байқалмайды.

Солқылдаған жас шыбық сілтене қалса жыланша ысылдап кеп, жоныңа шып тиер.

— Осы... Иса қандай жігіт?

Желкемді сезілер-сезілмес жылы леп шалды да, сап тынды. Бұрылып, ту сыртыма қарадым. Бәрі де сыра ішіп, сапылдап сөйлеп,. мәз-мейрам. Жаңағы сөздерді біреу құлағыма сыбырлады ма, әлде өзім айттым ба? Сергімек оймен басымды сілкіп ем, қорғасындай зілмауыр. Mен бас сілкігенде жер қоса қозғалып кете ме деп ем, жоқ, бәрі дін аман. Шындығында басымды жай әншейін оң-сол жаққа сәл-пәл қисайтсам керек. Сыраханадағылар алыс-алысқа жылжып кеткендей бұлыңғыр. Сирияның дипломатына ұқсайтын сыра сатушы бурыл шашы бұрқыраған күржік біреумен салғыласты да қалды. Күржік екі тиынды кем төлепті. Күлейін деп ем ернім «БелАЗ-дың» шинінен жасалғандай дорбиып, жуық арада жуыссайшы. Қолды сілтеп, «Постимприссионизмнің» бетіне қайта үңілдім. Құм үстінде тізерлеген қыз жүзін бұрып, көз қиығын маған тастағандай. Өзі сыздықтатып жымия ма қалай? Мені сонда танып отыр ма? Өйтсе, өйтсе... ол Жамал да. Соның нақ өзі. О да әнеугүні шаршы метр құм үстінде қыздырынып отырып еп-елеусіз: «Осы... Иса қандай жігіт?»—деп сұраған. Жаңағы сыбыр сонда Жамал сөзінің құлағымның ішінде қалып қойған жаңғырығы ма?

Кенет, мен «Аха оэ фени?» сынды суретті дар-дар айырып, жыртып тастағым келді. Суреттегі Жамалдың таитилық құрбысы мысқылмен сүзіле қарап: «Аха оэ фени?»— «Қызғанасың ба?» деп отырғандай көрініп кетті. Сонда кімнен? Бұл сұраққа жауап табысымен «Постимпрессионизмді» сарт жаптым да, әрмен сырғыта салдым. Тірі пенде көрмес алыс өлкеге сырғыттым, «Постимпрессионистер шеттерінен шатақ іздеген жандар екен. Салған суреттеріне қарасаң бітті, бір кесепат сезімге ұрындырмай қоймайды. Не сүйіндіреді, не күйіндіреді. Айналасы бір сағат ішінде мені ит әуреге салып, қырық құбылтты. Біресе орангутанг, біресе фельдфе-бель... Мына қызы да барып тұрған сайқал. Суреттердің бәрінде Шыңғысханның қияс мінезі жатыр. Ол да екінің бірі — не төбелесіп, не достасып тынатын. Бадырақ көз, сен тимесең мен тимен тәрізді бейбіт мінез оның ныспында жоқ. Мына суреттерді Шыңғысханға көрсетсе бірден түсінер еді».

— Осы... Иса қандай жігіт?—Стол бетіне сүзе қараған менің аузымнан шыққан сөз еді бұл.

Иса оны естімеді, естісе мұрты қисаймай ағылып кеп сөйлер ме...

—... Бізбен бірге жұмыс істейді. Есімі — Бақтияр. Әкесі мықты министрлікте бөлім бастығы. Кезінде балалар үйінде есіпті. Шешесінің ұлты орыс, беделді мекеменің беделді маманы. Бақтияр кіндіктен жалғыз болғасын қол-аяғы бос, алдына ас қойылып, бұлғақтап өскен жігіт. Ішкені алдында, ішпегені артында. Бойы құрықтай. А деп аузын ашса көмейінен жүрегі көрініп тұрады. Биыл әзі тіленіп, құрылыс отрядіне шығыпты. Жә, хош. Жұмысқа түскен бетте судан шыққан балықша екі екпесін соқты да қалды. Отырса опақ. тұрса сопақ. Ештеңеге ебі жоқ жігіт. Неге дейсің ғой?

— Неге?— Гарибальдидің даусы столдың құбыла беткейін шынтақтай қисайған Азияның қайдағы бір терең қойнауларынан күңгірт шықты.

— Анау гүлге қараңдаршы,— деді Иса сырахананың бұрышын нұсқап. Папоротникке ұқсайтын ұзын жапырақты өсімдік...— Осының түбіне бір апта су құйылмаса көп ұзамай қурап қалады. Яғни Бақтияр не, мына гүл не, бәрібір. Ол да бөлім бастығы әкесінің торт бөлмелі пәтеріндегі қолдан суарылатын бір кермеге әдемі гүл. Тырбиған түз гүл әдемі емес. Бірақ табиғаттан болмаса тірі пендеден көмек тілемейді. Жаңбырдың сараң суына-ақ қарқ боп өсіп-өніп жатады. Асан біледі, бригададағы Әшір деген бір уыс студентіміз сол түз гүлі тұрпаттас жігіт. Жіліншігі үзіле жаздап жүрсе де жұмыстың қаққанда қанын, соққанда сөлін шығарады. Тұрған бойы тарамыс.

— Спортсмен бе?— Гүр еткен Гарик.

Иса жауап берген жоқ, әңгімені соза берді.

— Бақтиярдың сорайған бойын сыйладық па, о бастағы қызумен отряд комсомол ұйымының секретарлығына сайлап жібердік. Әп-әдемі түрі бар манекенді сайлады.қ. Оның әдемілігін біз езіп ішеміз бе. Қайдан тұрдым, қайдан келдіммен кетер әлі қаңғып. Мамасы мен папасының целлофанға ораған баласын студенттер секілді тек сүрінді де жұлымыр орта әлі-ақ шекілдеуікше шағып, бүркіп жіберетініне мен кепіл. Ал қолынан ел қатарлы тас лақтыру да келмейтін жанды кім сыйлайды, кім соңынан ереді, кім сөзіне сенеді!

Гарик ауыр қозғалып еді, астындағы орындығы ойбайын салды. Қызарған беті — бөртпе тер. Кеще болмаса Исаның Бақтиярға арнаған сөздері «Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңданың кері екенін сезіп отыруға тиіс. Қызық, Гарик секілді нән жігіттердің жамына тиіп сөйлеуден еш тартынбайсың. Тіпті жанына тигің келіп тілің қышып тұратынын қайтерсің. Дәу жігіттердің кең гөрі болатынын сезгенмен болу керек соның бәрі. Адамдардың тау ішінде қос қолмен аузын бүркеп, айқай салғысы кеп тұратыны содам ба екен әлде?

Гарик ақыры үзіп-үзіп сөйлей бастады.

— Неге олай? Кім еді... Да... Бақтияр неге тас лақтыра алмайды? Әшір қалай мықты?

— Гарик, мә,, қол орақ!— Иса стол үстінде жатқан шанышқыны жұлып алып, Гарибальдидың қолына ұстата салды. Алып жігіт аң-таң. Исаның жүзінен көз айырмаған күйі шанышқыны алды да, ерні әзер қыбырлап:

— Қол орақ?!— деді де, қолындағы шанышқыға қауіп аралас құрметпен қарады.

— Ал сен шанышқыны қол орақ деп ұқ.— Исаның үні үрлеп басылған мөрдің таңбасындай ап-анық.— Қол орақтың неге арналып соғылғанын өзің білесің бе?

Анау бас шайқады.

— Қол орақпен қурай орады. Қурайды отқа жағады, от ас пісіреді, үй жылытады. Құрайдық гурілдеп тұрып, аспанға атылып, пештің көмейін жалап-жұқтап жанғанын керсең... Оның қасында тезек, қарағаныңыз жолда қалады.— Аз бөгелді де, кенет бір түрлі оқыс та шыңылтыр дауыспен: — Қолыңдағы қылпыған орақ, ендеше не тұрыс қурай ормай?— деп ақырып жіберді де, орнынан ұшып тұрды.

Гарик алақтап, жан-жағына қарады. Қаны қаша қалған еріндерін зорға қыбырлатып:

— Қандай қурай? Ол не? Қурай... сыбызғы ма?— деді жыларман боп.

Орнымнан қалай ұшып кеткенімді білмеймін, Исаның қолынан шап беріппін.

— Есіңді жи, Иса аға! Бұл жер сырахана, сырахана,— дедім сыбырлап.

— Солай ма?!—Иса көзін кең ашып, ұйқыдан оянған адамша төңірегіне зейін салып, ұзақ қарады. Алғаш рет көріп тұрғандай Гарикке, маған үңілді, Күрсінді.— Солай... Кешіріңдер.... Қызып қалыппын. Есіме қай-жайдағы түсіп...— Сылқ етіп, орнына отырды.— Гарик, әзірде сен естіген соңғы сөздерімді тұп-туpa он бес жыл бұрын бөле ағам маған ақырып айтқан еді. Шешем ауырып, облысқа әкеткесін мені сол кісі қолына алған. Ақыруды естідім, енді өзім ақырсам қалай естіледі екен, сопы білгім келіп еді. Айтпа, айтпа... Он бес жыл бұрын күздің еттен етіп, сүйекке жететін қара суығы жыланша ысқырынып соғып тұрған. Қол орақты қолтығына қысып, арқанды беліне байлаған жеті жасар жетімек, шыт-шыт жарылған балтырын бұталарға тырнатқан жетімек, бүрсеңдеген күйі қыр асып бара жатқан жетімек... Сол жетімек мен едім. Ол жылы күздің қара суығы емес, жетімдіктің желі азынап соғып тұрған. Құдайым-ау, жел аңқылдап кеткені несі? Сол жетімдіктің желі ме қайта соғып тұрған? Уһ, тоңып кеттім, мұздап барамын!— Иса құнысып, иығын күржитіп алыпты. Қабағы қайшыланып кеткен.

Суық жел қойны-қоншымды аралап сала бергендей қарадан-қарап тітіркеніп кеттім. Гарибальдиді қайдам, көшеде аспан айналып жерге түсіп, аптап қақырап тұрса да, жонымнан жылан жорғалап өткендей тітіркенді...

Үздік-создық ащы шыққан сиренасы бақылдап «Жедел жәрдем» терезе тұсынан заулап өтті. Жайшылықта ауаның таңын айырып түсетін сирена бұл жолы қапырық ауада үні булығып әрең шығып, қиқылдап барады. Иса сирена даусы әбден ұзап кеткенше ерекше ұқыппен құлақ салып отырды да, ақыры мең-зең Гарикке бұрылды.

— Аздап артық сөйледім, білем. Ғафу етіңдер... Әңгіме, Гарик, сенің сұрағыңнан шығып кетті. Бақтияр неге әлсіз де, Әшір қалай мықты дедің, солай ма? Оған берер жауап біреу — Бақтияр торт құбыласы тең өскен бұла жан да, Әшір — тұлдыр жетім. Мәселен, сен қол орақ пен қурай атын тумысыңда түңғыш естіп отырсың, жетімдер жеті жасында қол орақпен қурай орып, бір үйдің қыстық отынын бір күзде жинап берген. Мен жинадым, Әшір жинады. Бақтияр жиырма жасында ғана саусағын қыбырлатса, Әшір екеуміздің арқамызды арқа-арқа қурай жеті жасымызда жауыр қылып, иығымызды езген. Қысқасы, адамды адам еткен жетімдік.

Иса төмен қарап, аз-мұз ойланды. Бас көтерді. Бас көтерген Иса мүлдем басқа жанға өзгеріпті. Көздері кекшіл. Ағына қызыл дари бастапты. Танауы делдиген. Еріндері жымқырулы. Ұртына бұрын мен байқамаған әжім ұялапты.

— Адамды адам еткен жетімдік дегенге түсінбедіңдер ме? Өйтсе қурай оруға қайта оралайық. Қурай ору, оны буып-түю, одан ауылға арқалап келудің бейнет-мехнатын былай қойғанда сол қурайыңа бармас бұрын қол орақ, жіп, егеуіңді әзірлеп алуың керек. Жіп, қол орақ бар да, егеу жоқ. Жоқты жонып таба алмайсың, екі етекті белге түріп, көршілерден сұрайсың. Ал олардың мінездері әрсай: бірі шырт етпе күйгелек бола тұра тілін тапсаң жомарт та, екіншісі сылдырап сөйлеп тіл безегенмен берерменге келгенде тас сараң. Солардың оң жағынан шыға білмесең егеу түгіл сайтанның сапалағы да жоқ. Хош, егеу қолға тиді. Қурайды орып, буып-түйгеннің өзінде шама-шарықты шамалап, анау бұрқақтап келе жатқан жауынға қалып қоймаудың амалын ойластыру керек. Жеті жасар баланың бұдан ойлау қабілеті кеми ме, арта ма? Артады, артқанда қандай! Бұл деген жатқан айқыш-ұйқыш инициатива ғой, жолдастар! Ал Бақтиярлар ше? Олар оның бәрін жоғалтқан, өйткені инициативаның оларға қажеті де жоқ —бәрі бар, бар... Әрине, Бақтияр да, біз де инициатива инстинктімен туғамыз, бірақ ол оны он жеті жасқа дейін жоғалтқан, ата-аналары тым-тым әлпештеудің арқасында біртіндеп жоғалтуға көмектескен.

Біз жаңағыдай көп қиындықтардың арқасында, ен бастысы, ештеңенің аяғы аспаннан салбырап тегін түспейтінін, бәрін де — ең аяғы жіпті де, егеуді де, қурайды да маңдай тер төгіп, ақыл, күш-қайрат жұмсап табу қажет екенін мықтап түйдік. Ал оны мықтап түйген адамды енді тоқтатып көр! Таза тапап кетеді. Мектепте қағаз кеміріп, Ньютон, Фарадейлерді түсінде көрсе, кейін институттың оқу залын таң ағарып атқанша тістей қатын бермейтіндер жаңағы қурай арқасын тескен жетімдер. Ақыры еңбек акталады, әлгінің маңдайы жарқырап, бағы ашылады. Отыздан аса, қырыққа жете алды трестерден табылып жатса, арты колхоз-совхоздың құлағын ұстап отырады. Солардың тұқым-жұрағатын тексеріп кеп жіберіңдерші, шеттерінен жетімдердің жаялығында көзін ашып, жесір үйінің босағасынан еңбектен шыққандар. Бір мысал. Гарик, әже-атаң қазір тірі ме?.

Гарибальди қатты ойланып-толғанды. Бір уақытта барып:

— Ата отызыншы жылдары дүниеден еткен... Әжем кейін қайтыс бопты,— деді.

— О!—Иса саусағын жоғары шошайтты.— Айтқаным айдай келді; қазіргі мықтылар — бұрынғы жетімдер. Оны былай қойып тұр, мына бір қызықты байқадыңдар ма? Жаңағы тегі жетім мықтылардың көбі қыздарын еті тірі жетім жігіттерге ұзатқысы келеді.

— Не... неге?— Гарибальди шоршып түсті. Киттер ешқашан да шоршымайды, олай болса Гарибальди орындығын сықырлатып, жай қозғалып қойды деу керек, Дегенмен әу баста шоршығысы келген. Ол, жалпы, мында кіргелі «Неге?» деген сұрақтарының бір жылға жетерлік қорын таусып алды, білем.

— Олар келешекте ондай жігіттерден бірдеңе шығатынын біледі. Бақтиярлар тобырынан ол «бірдеңе шығатындар» тобына ілігетіндер ілуде біреу. Іліксе биыл жазда құрылыс отрядінен сүйменге алақанын ойдырып қайтатын Бақтияр ғана ілігеді. — Иса көңілі бек толған риза әлпетте сырахананың қара күңгірт бұрышына сығырая қарады. Әлде сырахана бұрышына емес, алыс болашағына қарап отыр ма?

— Біз неге ілікпейміз?— Бұл Гарибальдидің нешінші «Неге?»-сі екен, ә? Столға етпеттеп жатып ап, мойнын соза ассиметриялы қос сызық көзімен Исаны сүзіп отыр. Стол астында тыңшы бұғып отырғандай сыбырлай сөйледі. Айтуын айтып қалса да, өз сөзі өзін шошытып отырса керек.

Иса сартылдатып буынын үзді де, саусақтарын бүккіштеп, санай жөнелді.

— Бәсе, неге ілікпейсіңдер? Санай бер. Салулы төсек — бір. Әзір ас — екі. Қолдан жасалған ермек — үш. Мәселен, сенің шахматың. Осы үш фактор бойларыңдағы іздену қасиетін тұншықтырып өлтіреді. Яғни ата-аналар өздері керген жоқтықты сендер көрмесін дейді де, әзір заттар әлеміне жетектеп апарып кіргізіп жібереді. Дайын зат билеген әлем түртінектеп, ізденуге, қимылдауға мүмкіндік бере ме? Бермейді. Нәтиже не? Тәуір-тәуір оқу бітірсе де, олар мәңгі-бақи қатардағы қызметкердің тағдырын мойнына іледі. Себебі, жоғарғы қызмет жоғарғы инициативаны тілейді, ал оны сендер көкіректеріңнен баяғыда өшіргесіңдер.

— Сонда... балаларының инициативасын орынсыз қамқорлықтармен тұншықтырып отырғанын әлгі мықтылар білмей ме? — Сұрақты бейжай, немқұрайды қойсам да, бойымды ыза буып отыр. Минут санап өрши түспесе, сөнетін түрі жоқ. Тым білгіш, Гарибальдидей нән жігітті көзін бақырайтып қойып жерлеп отырған тым білгіш Исаға ма, әлде соны білмей, мыңқ етпей отырған Гарикке ме, әйтеуір ызаның бары анық.

Иса маған жалт қарады. Ол сыраханаға кіргелі маған алғаш рет қарады.

— Біледі, тамаша біледі. Бірақ министрліктің бөлім бастығына дейін көтерілу оңай дейсің бе? Ол дегенің бар уақытыңды бас-көзге қарамай тартып алатын оппа обырдың нақ өзі. Қызметке сегіз сағатыңды бір беріп келсең, үйде жазу-сызу, кітапқа үңілу деп тағы отырасың. Министрдің орынбасарын қонаққа шақыру, бөлім қызметкерінің үйінен дәм тату мұның сыртында. Мұндайда бала қайда, тәрбие қайда?

Гарибальди құлағының тесігінен бас қауашағына бір сона өтіп кетіп, енді астан-кестен ұшып жүрген сол сонаның ызыңын тыңдағандай басын қисайтып, жауырыны аспанға шығып ойланып отыр. Жасамыс қос абитуриенттің ортасында екінші бөтелкенің құлағы ербиіп тұр. Лап-лұп сөздері мен ақшаңдаған көздеріне қарағанда бөтелкеден гөрі бір-бірін тергей бастаған тәрізді.

Сен, сен... Иса, әлгі Бақтиярға комсоргтікті алып жүре алмайтынын айтып көрдің бе?

Иса күлді.

— Айтып нем бар. Ыстық өткен түйе құсап мәңгіріп жүре берсін. Тәтті қиялын бұзып қайтеміз. Тура боламыз, ашық боламыз деп айтып сап, ол пәлені тағы ұйқысынан оятып ап, одан өзінше сабақ шығарып, кәдімгідей жіптіктей жетекшіге айналса, басымызға әңгіртаяқ ойнатар. Біз жатқан жыланның құйрығын баспаймыз.

— Неге баспайсың? Басып көр.— Суырдың айғырынша шақ етіп қалсам да, өз батылдығыма өзім таң қалып, тіл тістедім.

Қол-аяқтары төрт құбылаға кетіп, тырбиып жатқан жансыз қуыршақ ойда жоқта тіріліп кетіп, бақылдап қоя берсе оған жас бала қалай қарар еді? Иса да маған дәл солай қарады.

— Жаңғырықтың неше түрі бар екенін білесің бе, Асан?— Иса әр сөзін қадап-қадап айтты.

Иықты қиқаң еткіздім.

— Екі түрі бар. Мынау Гариктің әкесі доктор, профессор. Болашақта мен айналыспақ ғылымның пайғамбары. Гариктің пайғамбар әкесі кафедра, аспирантура, ғылыми-зерттеу институттары деп аталатын қалың шатқалдардың арасына барып, менің атымды атап міне, бүйтіп айқай салсыншы.— Иса орнынан атып тұрды да, аузың қос қолымен көлегейлеп тұрып:

— Иса Шорманов! Иса Шорманов! Иса Шорманов!— деп үш рет дауыстады. Гарик екеумізде ес жоқ. Қыбырлауға шама келмей бұғып отырмыз.

Елдің көбі жалт қарады. Сирия дипломаты — сыра сатушы бітік ескен қасын қайшылап жіберіп:

— Парень, ты случайно с ума не сошел?— деп биязы ғана сұрақ қойды.

Иса кеудесіне қос қолын қойып, халайыққа ыздиып тағзым жасады.

— Кешіріңіздер, мына пақырларыңызды. Былтыр автомобиль апатынан қайтыс болып кеткен Иса деген досым еске түсіп кетіп... Ғафу етіңіздер. — Сөйтті де орнына сылқ етіп, отыра кетті.

Ел дыбыр-дыбырға қайта басты.

Иса күлді.

— Көрдіңдер ме елдің қалай жапырыла қарағанын? Гариктің әкесі ғылым ордасына барып, «Иса Шорманов» деп айқайға бассыншы. Жаңғырығы доцент, профессорлардың құлағын жарып, кафедра, деканаттарды бұйым құрлы көрмей асып өтіп, менің есімімді қаңбақтай көтеріп, аспирантураға дейін апарып тастасын. Әттең шіркін, не керек, сол адамдарға атымызды айқайлата алмай қор боламыз.— Иса сәл ойланып, кенет селк етіп, маған оқты көзімен қарап, қолындағы бокалымен стол шетін ұрып қалып еді, таңқ еткен дыбыс шықты.— Естідің бе мынаның жаңғырығын. Есті, естіп ал. Бұдан қатты соғып көр, бокалың қақ айрылсын. Жаңғырығың даусыңнан асып жатпаса ауыз ауыртып айқайлама, Асан інішек. Әсіресе, сыраханадай сайтаны бар жерде.

Содан түрегеліп, орындығын сақыр-сұқыр итерді де:

— Кетпейміз бе? — деді.

— Сенімен дос болу... е... былай...— деді Гарибальди саусағын безеп. Көзі бозарып кетіпті.— Бәрі дұрыс... Иса, құлағыңды бері әкелші.— Маған есіттірмедім дегені болу керек, басын тақаған Исаның құлағына ысылдай бастады.— Үлкен қателік жасауың ықтимал. Жуық арада...

Тұнып тұрған ашқылтым иісті шылым түтінін гу-гу сөз бен қасық-шанышқы, табақ салдырын әрең бұзып-жарып, сыртқа шықтық.

«Үлкен қателік жасауың ықтимал... Жуық арада...», «үлкен қателік жасауың ықтимал... Жуық арада...» Алпамсадай адамдарға тым терең мағынада сөйлеу жараспайды екен. Олар бастауыш, баяндауыштан тұратын хабарлы сөйлемдермен сөйлесе бек жарасар еді. Мен сөйледім, сен сөйледің, ол сөйледі — болды, бітті. Жүріс-тұрысы, қылық-қыдырысы он қатарлы үйдің іргетасындай берік те нық болуға тиіс...

Әлем су мен бу түбіне батыпты. Көше, көшедегі адамдар, ағаштар, аспан мен жер Чюрленистің бұлыңғыр бояуларын бетіне опалапты. Жүргіншілер ескі кинохроникада жыпылдап, секіре басатын адамдардан аумай, тұсауларын үзіп кете алмай арлы-берлі шоқалақтап жүр. Сары белдеу, ісік тебе милиция машинасын тоқтатып алып: «Мені жолдастарыммен пәленше жерге апарып таста!» — дегім келіп еді, ол ойымды сезіп, шошып кетті ме, машина бұрыштан шаңын бір-ақ бұрқ еткізді. Алатауды айқара құшақтап келе жатырмын ба десем, ол Гарибальдидің белі екен. Оның Акропольдің колоннасы сияқты зіл білегі менің желкемді жаншып жатыр.«Екі ғашық қол ұстасып...»— деп өлең айтқан секілдімін, әйтсе де өз дауысымды өзім естімеймін.

— Біздің үйге барайық-қ..,,

Үйі бар адам — Гарик.

— Маған бәрібір.

Шыным сол еді.

— Кейін, кейін... Қазір киноға, сосын қыздарға кеттік.

Иса қолын сермеп, әр тұсты бір сілтейді.

Қайдағы бір тірі жан жоқ аялдамаларда автобус, троллейбус тосып, қайдағы бір дыбыссыз жүретін автобус, троллейбустарға отырдық. Кейін он рет тергеп, жүз рет сұраса да ғұмыры еске түспейтін сөздер айтылды, Және де әлгі сөздер өзімізге ғажап мағыналы, қызықты боп көрінді. Табан астында ауызбен орақ орып, тау орнатамыз, оны қайта құлатамыз.

Киноға бармас бұрын барға кірдік. Шекспирдің драмасындағы жетістіктер мен кемшіліктер жайлы өз ара сызаттап пікір алмасып отырды. Шекспирдің кім екенін білмейтін болсам, оллаһи, мына әңгімеден кейін оны осы екеуінің жаңа ғана әжетханаға шығып кеткен достарының бірі ғой деп ойлап қалар едім. Ален Делон, Алексей Тихонов жайлы салғырт сөз қозғасты. Стол басында басқа тірі жан жоқтай сөйлесті. Адамға қарағанда ту сыртыңнан мың жыл көрмеген бір танысын көріп тұрғандай бетіңді көзімен тиер-тимес сүйкей иығыңнан аса қарайды. Ашығын айтсам, осы отырыстың о басынан-ақ өзімді астымдағы орындықтың сирағына жібінен байланып қалтақтап тұрған ауа шарындай сезіндім. Немесе саудаға кірісіп кеткен екі алыпсатардың қасындағы макарон, нан толтырылып қойған бос қапшықтай.

Аласа бойлы, қылдырықтай белі бар дудар бас маңғұл бет үшіншісі көбінесе үнсіз. О да өзін шекспиршілердің ортасында галереяға байқаусызда кіріп кеткен арық тайыншадай сезініп отырса керек, алдына келген шарапты сылқытып соға береді. Жарты сағаттан соң дудар бастың режиссер де, ал ана екеуінің сахнаға жарық беруші екенін бұлдырлау естіп қалдым.

Көшеге шықтық.

Бір уақытта кіл қара киімді адамдардың ортасына күп беріп түсіп кеттік. Адамдар деймін, қара орамалды тамақ астынан байлаған ылғи кемпірлер. Таяқтары тықылдап, бір-бірін жетектеп, төңірегіне еш назар аудармастан жанарларымен жерді сипалап, өтіп жатыр, өтіп жатыр. Кейбіреулерінің қолында май шам бар.

— Шіркеу ғой. Бүгін демалыс, шіркеуге жиналатын күндері,— деді Иса жоғары қарап.

Жарқыраған алтын крестерді әуелете көтерген көгілдір күмбездер аспан мен жердің арасына ілініп, қалқып тұр.

Қара топқа қайта көз салдым да:

— Ылғи кемпірлер... Шалдар шеттерінен атеист болып кеткен бе? Шалдар шіркеуге келмеуші ме еді...— дедім.

Иса құлағымның түбінен айқайлады.

— Неге келмесін, келеді. Кешегі соғыста шалдардың шеренгасы сиреп қалды ғой. Майданға барды, қайтпады... Сондықтан шалдар аз да, кемпірлер көп...

... Фильм Латын Америкасының атақты әншісі жайлы. Әншіні ойланбастан бірден діні таза, әйтсе де ұшқалақтау жігіттердің қатарына жатқыздым. Түрі Бальзакқа ұқсайды. Кез келген әннің алғашқы буынын ерепайсыз көтеріп бастап, тіпті шырқау биікке алып әкетеді. Онысы маған: «Кө-ө-е-өп сөзді қойып, мені тыңдаңдар!» — деген сыңайда естілді. «Мына әнші өзіне ұқсас Бальзактің бірер романын бастаса, ақырына дейін оқып шығуға шыдай алмай асылып өлетін шығар»,— деп ойладым. Жалпы, әнді жақсы айтады.

... Көзімді кілбитіп, төрт қабатты діңкиген үйдің маңдайшасына тізіле қалған көп әріптер қатарының ең соңғысын құдайға тапсырып оқып жіберіп ем, «...жатақханасы» деген жазу болып шықты. Екі-үш мәрте тесілгенмен бәрібір ненің жатақханасы екенін айыра алмадым. Кіріп-шығып жатқан қыздар... Көп қыздар... Және әр түрлі қыздар... Бірсыпырасы қалайда ретін тауып, біз жаққа қарап өтуге тырысатын секілді. Әрі біз уақыт тауып, әңгімелесе қалсақ қуанып та қалар ма еді, қайтер еді? Бірақ біз сияқтылар көп екен. Біразының бетіне қыдыра қарасам, көбін бір жерден көрген тәріздімін. Сонда қайда? Бес минут бойы бас ауыртқасын барып, сан соқтым — көрмеппін, көрмегенмен барлығы дерлік қалтасынан елу тиын түсіріп алған манағы Шоқа каскаға ұқсас екен. Біразы маңдайшадағы... «жатақханасына» үңіліп, кеңес құрса, қалғандары су ішкен жас әтеш құсап, бастарын артқа шалқайта тастап, аспанға қарайды. Әйда, аспандағы біреулермен қаңғыр-күңгір сөз алмасады.

— Сапура деймін, бөлмеңе шақырып, жаңа қонысыңды жумайсың ба?

— Документіңді қашан еткіздің?

— Сендерде конкурс қалай?

Аспаннан жауған жауаптар шетінен періште үнді жіңішке ашық үндер...

Мен де әлгілер құсап бас шалқайтқаным сол, балкон-балконға асылған қыздар тізбегіне көзім сүрінді. Гарибальди шалқар мұхиттарды төсімен тілгілеп кеп, тыныш та жайлы қойнауға зәкір тастаған «Шота Руставели» лайнері құсап, бейжай манаурап тұр. Иса қолын қусыра шалқайыңқырап, он, аяғын тырпылдата бір шекелеп, кірер ауызға үңіледі. Ол бәтеңке тырпылдатса мықтап ойланды дей бер.

Иса ойланып-ойланып тұрды да, бізге бұрылды.

— Жігіттер, қарсы алдымызда бельвю, яки кіл абитуриент қыз-қырқынның мекен-тұрағы. Жоспар былай. Пункт А. Осы жатақхананың екі-үш қызымен танысамыз. Пункт Б. Олардың алдында әрқайсымыз әр жаққа лағып, абырой төкпейік. Гарик екеуміз дос студенттерміз. Асан — ауылдан келген менің абитуриент інім. Пункт Г. Қыздармен қыдырып көңіл көтергеннен, яғни олардың көңілін көтергеннен басқа бізде бөтен ой жоқ. Сөз жараса жатса барар Балкан тауымыз — парктегі би, ары алғанда — кафе.

Гарик аударылып-төңкеріліп қалды бір сәт.

— Дұрыс қой. Ал... қалай танысамыз?

— Былай танысамыз.

Иса қос алақанымен аузын қоршады да, жоғары қарай, кісінеп берді дейсің

— Аа-и-йи...

Төңіректегілер айқұлақтанып жалт қарасты. Иса міз бағар емес, туфлиінің тұмсығымен жерді тырпылдатып, балкон-балконға қыдыра қарап тұр. Гарибальдидің қос көзі — қос сұрақ, жоқ, ол менің көзім болуы мүмкін, ал Гарекеңдікі әншейін қос сызық. Таңданыс, қуаныш, қорқыныш секілді сезімдердің кульминациялық нүктесінде басқалардың көзі бақырайып үлкейіп кетсе, Гарибальдидікі, керісінше, қос сызық.

— Сіздерге Айгүл керек пе?— деді жіңішке дауыс.

Мың cан бигудимен шашын құрсаулап тастаған, шифоньер секілді жалпақ қара қыз балконнан қарап тұр. Күлімдеген көзінен, қайнаңдаған көзінен: «Сіздерді, әрине, түсінуге болады», «Жалпы көріп тұрмын, жаман жігіт емессіздер»—деген сыңайдағы сөйлемдерді оқытқысы бар.

Мен Гарибальдиге қарадым. Ол Исаға қарады. Иса қызға қарады. Қыз оған да көзінен жаңағы жазуларды оқытқан болу керек:

— Қарындас, әуелі сіздің атыңызды білсек...— деп сызыла қалды.

Қарындасы тайсалмады:

— Қалқатай!— деп сақ ете қалды.

— Қарағым Қалқатай, маған Айгүлді шақырып жіберші. Мөңкетай деген ағасы болушы едім...

Қалқатай мырс етіп күлді де, ішке қарап дауыстады. Келер минутте балкондағы бигуди бастар бірден екіге көбейді.

— Семей облысынан ба едіңіз?

— Оны Айгүлдің өзіне ғана айтамыз.— Иса шімірікпеді.

Қыздардың бірі таңын жарқылдатып, бөлмеге кіріп кетті. Іштен күлкі, оған ілесе:

— Қазір шығады,— деген үн естілді.

Гарибальдидің аузы аңқиып қапты. Әлден уақытта Исаға қарады да:

— Танушы ма ең?— деді де қыр-қыр жұтынып қалды.

Ол бас шайқады да, саусағын ерін үшіне тигізді.

— Тс-с... Дымдарың іштеріңде болсын. Танымақ түгіл түр-түсін білмеймін. Общем, қызбен танысудың жаңа бір жолы табылды деп есептей беріңдер.

Гарибальди теріс айналды.

— Ну и ну...

Жатақхана есігінен қынай бел көгілдір көйлекті қыз шығып, мойнын қылт-сылт бұрып, төңірегіне қарады. Taп бір тақта алдында тақпақ оқып тұрған оқушыдай екі қолын артына ұстап, туфлилерінің тұмсығын қосып алыпты. Дәу де болса биыл мектепті бітірген абитуриент. Иса бізге қарап көзін қысты да (осы басқа халықтарда көз қысу бар ма екен?), қаздаңдай басып, қызға қарай жөнеді. Екеуі әңгіме бастады. Қыз қысылып' тұр. Иса салмақты. Анда-санда ыздиып, басын шұлғиды. Туфлиінің тұмсығымен немқұрайды жер түртпектеп қояды. Бері беттеді. Қыз сонда. Иса мойнын сәл бұрып, қоңырқай қаз дауыспен күңгір-күңгір сөйлейді. Таң қалдым — бұл күнге дейін дәл мұндай қазша қаңқылдаған үнін естісем тас керең болайын.

— Танысыңдар, жігіттер, Айгүл, қар-ррындас...

Гарибальди жел шайқаған алып емендей тұрған орнында теңселіп-теңселіп қойды, сосын мұрны шуылдап Айгүл қар-ррындасқа ұмтыла беріп, екпінін әрең тежеп, бойын жазды да:

— Рр-арр-ик,— деді неге екені белгісіз, тағы қырылдап. Нәзік қыздың қасында өзінін есепсіз мол денесі тіптен сөлекет көрінетінін түсінген болу керек, дереу екі-үш қадам кейін шегініп кетті. Қызға да, бізге де барынша қарамауға тырысып, көзін алып қаша береді.

Беті дуылдаған Айгүлдің кірпігі желбіреген жанарына көзім түскені сол, жас текешіктей кейін ыршып түсіп, оң қолыммен қарсы алдымды екі мәрте жайқап өтіп, аяқ тыпырлатып, көз сүзіп, бас иіп, алға қарай бүгілдім де қалдым: реверанс заңы солай! Айгүл әбден састы. Реверанс жасаған бозбаланы емес, Тарзанды көріп тұрғандай жаутаңдап, кейін шегіне берді. Маған керегі де сол. Өйткені, Айгүлмен танысқым келмеді. Танысқым келді, бірақ Исаның көп балконға қарап, шұрқырай кісінегенінен кейін танысуға құлқым соқпай қалды. Құлқым соқпағасын оқыра тиген торпақтай әдейі тапырақтап, реверанс жасадым.

Иса иығыма қолын салды. Қол салғаннан гөрі қапсыра сығымдап ұстап еді. Қарулы қолдың уысында тыпырладым да қалдым.

Біздің Асан өзі әзілқой жігіт... Консерваторияның актерлік факультетіне документ тапсырды... Комедия актері боламын дейді.

Жаңа ғана бойымды буа қалған ыза аз-мұз тарқай бастағандай. Және қыз көзіндегі қорқыныштың суық сәулесін күлкі аралас жылы жымиыс жайлап өшіріп келеді екен.

Бірер жас үлкендігі бар, әйтпесе құрдаспыз да. Әдемі ме, жоқ па, ол туралы табанда үзілді-кесілді бір пікірді ұстай алмадым. Әңгіме онда емес. Қыздың маңдайына күлтілдеп құлаған қап-қара кекілінде де, ақшылт кен маңдайлы сопақтау жүзінде де, тізелерін жымдастыра тұрған тіп-тік тұлғасында да алып бара жатқан анау айтқандай дәнеңе жоқ. Әңгіме Айгүлдің жүзіне қарасаң бітті, оның пәленше жылдан кейін бетін әжім шимайлап, белі бүгіліп, даусы бұзылып, қартаятынына еш сенбейтіндігіңде. Ақы берсең де сенбейсің. Мен қартаярмын, қартаятын шығармын. Иса да. Гарик немерелерін вагонша тіркеген дәу паровоз шалға айналады. Ал Айгүл жап-жас... Елу жылдан кейін де кешкі самал самайынан ұлпа шашын әжімнен таза ақшылт бетіне ысырып түсіріп, әр талын дірілдете тартып ойнап тұрады. Елу жылдан соң да мына үш жігітке — үш шалға он жеті жасар балғын қыздың көзімен қарайтын Айгүлмен танысқым келмеді. Өйткені, біз шалмыз да, ол өрімдей жас қыз...

Өткен жазда жайлауға, нағашы жұртқа қыдырыстап барып екі айға жуық демалғамын. Алғашқы түні елегізіп, ұйқым келсейші. Төңірек толы бұрын естімеген, білмеген бөтен дыбыс, жат тірлік. Сай табаны күркіреген өзен. Қотандағы қой дүрлігіп үріксе, дүрегей иттер арп-арп етіп, тап бір мың қасқыр доң астында бұқпантайлап отарды аңдып жатқандай жағы сембейді. Түндік үстінен қанаты суылдап, құс ұшып-өтіп, іле-шала шықылықтады да, кілт үзілді. Жартылай ашық шаңырақ аясы — жапырлаған жұлдыздар... Кенет, әуелі тықылдап басталған үн біртіндеп сатыр-күтірге айналды да, күшейе-молая келіп, ғаламат бірдеңелер өзенге сатыр-күтір құлады. Алыс жұлдыздар жымыңынан жаңылып, қайнап қайнап көрінбей кетті. Өзен сар-сұр ағысынан құмығыңқы гүр-гүрге көшіп, аздап соң толас тауып, мың жылдық симфониясымен қайта табысты.

— Қарсы қабақтан құлаған тастар ғой,—деді үйге кірген нағашы атай қотан шетіндегі діңгекке ілетін аспалы шамның пілтесін тазалап жатып. Оның даусы мың жылдардың қойнауынан талып естіледі. Қобырайған күпі киген тұлғасы мың жыл бұрынғы питекантроптай қорқынышты.

Түс көрдім. Тас төбемнен жаңбырша жауып, өзендер еткел бермеді. Зәулім қарағайлар қақ алдыма көлденеңдей сатыр-сұтыр құлады. Ұшқан құстардың қанаты күн бетін көлегейледі. Сондай зұлмат заман туды. Шыңыраулатып айқай салмақ болып, өңешімді кере беріп ем, алыстан сыңғыр үн талып жетті. Не бәсеңдемей, не күшеймей бір қалыпты естіледі. Тұр-тұрлайтындай биязы ғана. Ояна кетсем... ағарып таң атыпты. Есік қиығынан сап-сары тілін ішке сұққан сәуле созыла түсіп, ортаға тұмсығын тірей құлапты. Отарды өріске шығарып, түнгі күзеттен құлаған атай неше қабат көрпеге оранып, әйда қорылға қамшы басып жатыр.

Есікті шалқалатып қайырып, сыртқа шығып ем... түсімде құлағыма талмай жеткен үн дәл қасымнан қаз қалпында қайталанбасы бар ма. Жалт қарасам, күлтілдеген кекіл, қысқа жал, ақ маңдай, ақ бақай қара құлын алдыңғы екі аяғын алшайтып тастап, екі көзі жаудырай маған қарап тұр. Еріндерінің арасынан екі тал шоп қылтияды. Мойнына таққан шылдыр-шылдыр қоңырауын шешіп тастаса екі аяғын аспанға көтеріп, тісіне шеп қыстырып, құраққа бауырын төсей шынтақтаған шалдуар баладан аумас еді.

...Айгүлмен танысудан қашқақтап тұрып, сол ақ бақай, жұлдыз маңдай құлын есіме түсті.

Балкон түбінде сәурікше кісінеген Исаға елпілдеп шыға қалған қызбен танысқым келмеді. Айгүлмен басқа жол мен танысса ғой... Сол басқаның нендей жол екенін білмеймін, бірақ басқа жолмен танысу керек. Тіпті таныспай-ақ та қояйын. «Айлы сонатаны» тыңдап отырып, Бетховенмен танысу тіпті де шарт емес.

— Былай шығайық, Асан...— Исаның қарулы қолы білегімді мытиды. Гарибальди қыз қасында теңселеді, Екеуін көр де, «Емен мен шілік» мысалына салынған суретті көр.

«Былай шықтық».

— Мұншалықты жас екенін сайтан біліпті... Қыз емес, тура еріп кеткелі тұрған сары май... «Тең теңімен, тезек қабымен» Гарик екеуміз бұл маңнан табан жалтыратамыз. Ақыры алып шықтық, Айгүлді қыдырту керек. Аспанға тас лақтырсаң біреуі кинотеатрдың төбесіне түседі бұл қалада. Ақша, міне қалғанын өзің білесің. Қапшағайға қайтуды түнге қалдырдық. Үшеумізді шахмат алаңынан табасың.

Әуелі: «Үшеу дегені қалай? Гарик екеуінен басқа тағы кім бар?»— деген ой санамда жылт-жылт етті. Бірақ «еріп кеткелі тұрған сары майдай» қызбен қыдыру керектігі есіме түсті де, басымды шайқап-шайқап жібердім.

— Есіңді жи, Асан!— Иса мені сыраға қызып қалды деп ойлап тұр.— Жи деген соң жи енді. Азамат он бесте — отау иесі. О-т-а-у — иесі, ұқтың ба? Ал сен оң жетідесің — бетін бетіме тақап алған. Қызарып, іле сұрланған жүзі теңбіл-теңбіл.

Күн ұясына әлі кірмесе де Исаның көзінде түн ұйып тұр. Меңіреу түн! Сасқанымнан басымды изеп-изеп жібердім.

...Енді аз кешіксек бет-бетіне тым-тырақай қаша жөнелердей қызық жағдайға Гарибальди мен Айгүл келіп қалыпты.

— Гарик, біз аттың басын шахматқа бұрайық... Айгүл, Асан, көріскенше! Қарындас, конкурстан шапқылап өтіп кет!

Бір минуттан кейін Исаның соңынан қорбаңдап ерген Гарибальдидің қаучук өкшесі бұрылыстан жарқ етті.

...Әрі тұрдық, бері тұрдық. Ол ноқталы туфлиімен асфальт шұқыды. Мен төрт-бес мәрте қатты-қатты жөткіріндім. Исаның жаңа ғана Айгүл жайлы айтқаны есіме түсуі мұң, ыстық күнде ери бастаған сары май елестеп, жүрегім айныды. Жел жаққа қос құлағымды едірейтіп қаншама тоссам да, қоңырау үні естілмеді. Естілгені жөн еді. Қызға көз астымен қарасам, елбіреп ұшып кетейін деп тұр. Қынай бел көгілдір көйлегінің етек-жеңін самал сапырады. Әттен., балкон түбінде сәурікше кісінемей басқаша таныссақ қой...

— Абитуриентсің бе?— Қыз көзін тіктеп, бетіме қарады.

Қоңырау үнін неге естімей тұрмын, япыр-ау!

«Иә» деудің орнына «жоқ» деген сөздің аузымнан қалай жып етіп, шығып кеткенін білмеймін.

— Студент шығарсыз...— деді біраздан соң «сен»-нен «сіз»-ге көшіп. Ноқталы туфлиінің тұмсығы асфальт үстінде тынымсыз билеп тұр.

— Оқушымын... Оныншы класқа көштім.

Сол мұң, сары майдай қыз шынымен еріп, сайрап сала берді. Туфлиінің тұмсығы асфальт бетіндегі биін тоқтатыпты. Оң мықынына салмақ түсіре сол аяғын алға салды. Арқасына ұстаған қолы алға ауысып, жөнді-жөнсіз ербеңдеп кетті. Мектепті биыл үздік бітіргенін, химияға түспегін, әр орынға әзірге төртеуден таласып тұрғандарын, тәтесін, көкесін, ауылын сондай, сондай сағынғанын, жаңағы ағайды жолда поезда ма, автобуста ма, бip жерде көргенін үш минутте пулеметше сақылдатып соғып шықты.

Бәрібір қоңырау үні құлағыма жетпеді!

Айгүл бір түрлі қырындай назарын төмен салып: - Енді не істейміз?— деді.

Түйеден түскендей қоңқ еттім.

— Қайтайық!

— Қайда?— деді басын жұлып алып. Көзінен: «Осы.., сен қандайсың?»— деген жазуды оқып, төмен қарадым. Балкон түбінде сәурікше кісінемей, басқаша танысқанда ғой...

— Қайтайық,— деді қыз жыларман үнмен тез-тез сыбырлап.— Қайтайық, қайтайық...— Саусақтарын біріндеп сындыра, сындыра берді. Бірақ орнынан қозғалған жоқ.

— Қайтайық.

— Әлтек-тәлтек басып, жатақханаға беттеді. Адамдар өстіп айрылыса ма? А? «Қош бол!» деген бар-жоғы екі сөзді айтпай айрылысып кете бере ме? Жұмбақ, жұмбақ, жұтылдым, жолға түсіп құтылдым... Солай ма? Ха- ха... Әшір құсап өзімді-өзім жерден алып, жерге салып, өшіртіп алсам ба?

Жатақханадай мың көзді ұзын бел айдаһардың аузы — кешкі қара көлеңке тұнған төрт бұрыш есік қызды қылғыта салды.

Сонда ғана тас төбемнен, дұрысы, қала төбесінен төнген зеңгір биіктен бе, әлде жеті қабат жер астынан ба, қонырау әлсіз сылдыр-сылдыр соғылды...

...Шайқалақтап паркке кірдім, шайқалақтап шахмат алаңына беттедім. Қызықтаушылар мен ойыншылар қауымының қарамы күндізгіге қарағанда молая түссе де, Гарибальдиді шайбы басынан бірден танып, тауып алдым. Бергі шетте шахматтың шекесін ісіріп отыр. Гарекең атпен жүріп, айна бас қарсыласының аяғы аспаннан келген ладьясын ала бергенде:

— Ей!— дедім,

Гарибальди ладьяны көтерген күйі түп орнымен қозғалып, бері бұрылды.

«Осы... Асан, сен қандайсың?»

Бар-жоғы осы төрт сөзді айттым деп ойласам да, аузымнан:

— Иса қайда?— деген сұрақ шықты.

Гариктің кеудесі күмп-күмп етті.

— Қайда болушы еді, қызға кетті... Мұрнының үшіне құс қонған қыз дей ме... Әйтеуір кетті. Саған тоссын деді. Келеді.

«Осы... Иса, сен қандай жігітсін?»

20 июль, 197... жыл.

Ақшам алдында дала қызылдан сейіліп, нарттай күн әлемге қабақ түйіп қарап, өзен аңғары мен сай-сайда күні бойы бас көтеруге батпай жер тырнап жатқан қарабас көлеңкелер қойылып, жарық дүниеге еңбектеп шыға бастаған шақта бозбала Жалғыздық пен қараңғылықты қойнына тыққан үңгір табалдырығында өз жүрегінің дүрсілін өзі санап тұрды.

Жүрегі талмаусырап жетіні соққанда жай басып үңгір табалдырығын аттады. Көз алдын қамаған қараңғылық қабырғасы жоқ дегенде жалғыз сызат танытпай кеудеден итерді. Одан әрі қия басуға жүрегі дауаламай шаншылып тік тұрған қалпы үңгір ішінен шыққан сыздық исін демін тереңнен алып тоғыз рет жұтқанда қырқай түсіп жатқан шәркенің жонылған аппақ беті мен селебенің суық жүзі еміс-еміс бұлыңдай бастады. Ініне кірді. Еңкейіп селебені көтеріп, алақанынан аунатып салды, жүзін сипады. Мұздай. Суырып салатын ерен сілтесті тілеп, ауыздан жіңішкелеп жеткен болымсыз сәулені сындырып, жалақтап тұр. Үңгірге алғаш кірген күнгі баяғы қылпылдаған шабытынан мысқал таймапты.

Селебенің үшін төмен құдитып ұстаған күйі жайпақ тасқа отыра кетіп еді, ортасындағы астауға ұқсас ойығы қолқ етіп құшақтай алды. Сәл отырып, демін басып, қараңғылыққа көз үйретіп, ортадағы қоламтаны, үңгір ішінде өлімсірей көшкен әлсіз сәулені сындырып жылтыраған әлдебір құбыжықтың қас-кірпіктен ада, қағылмас та, жабылмас та қабыршақ, көзіндей консерв қалбырын, үңгірдің шодыр-шодыр шот маңдай қабырғаларын түгендеп, көңілін демдегесін шөркеге қол созды. Әнеугүні де пышақ тиіп, мұрын, қабақ, иегі әжептәуір дөңкиіп, білініп шалғай бетіне барынша қарамауға тырысып, тізесіне өңгеріп салды. Шөркенің желкесіне жастаған алақаны томпақ, түймесін шайырдың бұдырын сезді. Ау, томпақ-томпақ, түймешке пышақ ұрып, неге кертіп-кертіп тастамасқа? Әлі де бейнесін анық бермеген, анау жолы бітпей қалған шәрке бетіндегі мүсінді сурет үйірмесінде үйреткендей неге өңдеп қырнамасқа?

Бозбала сілтеп қалып еді, ұзына бойына сұп-суық сәуле сыналанып тұнған селебе жарқ етті де, іле қайталанып, бір қалыпты ырғақпен шыққан тақыл үңгірді дыбысқа толтырды.

Сарт-сұрт... Сарт-сұрт... Сарт-сұрт... Қатқыл, қысқа үн әудемнен кейін көмескі тартып, тая тиіп, сырылдаған жұмсақ дыбысқа ұласты. Манағы жан-жаққа оңды-солды, ұзынды-қысқалы борап, ұшқынша шашыраған ақ сөңке жаңқа енді селебе астынан жас баланың жылбысқа шашындай бұйраланып, тура аяқ астына иретіле қулап жатыр. Бозбаланың маңдайы жыпырлап шыққан бөрте тер, астыңғы ернін жымқырып жонып жатыр, жонып жатыр, Құлағына дистрофик масаның ызыңына қосылып жетіп тұрған жалғыз үн.

Осы... Иса қандай жігіт?» Біреу сыбырлады ма, әлде өзі күбірледі ме, оны бақай-шақайлап айыруға уақыт та, әл де жоқ.

Әрі-беріден соң сыр-сыр жонудан гөрі пышақ жүзімен шөрке бетін қырт-қырт кесіп, ұңғыл-шұңғылын ұзақ шұқылауға көшті. Сыға ұстаған қолдан сүйем шыққан пышақ құйрығы және бозбаланың шынтағы бірде тоқтай қалып, бірде ерсілі-қарсылы, жоғары-төменді дедектеп, қою ауаға қызық иректер салады.

Қар талды, саусақтарының буындары сырқырады, көз бұлдырады, бас айналды... Бойын тіктеп, белін күтір-күтір жазып еді, тізесіндегі селебе де, шөрке де сырғып, жерге қулады. Сылдыр еткен селебе көзін соңғы рет шырадай жағып, жылт етті де өшіп кетті. Шөрке, дұрысы, селебенің жарқыл да жұрқыл қайратының арқасында екі-үш сағатта мүсінге айналған шөрке, бетін жоғары қаратып, шығар ауызға қиғаш жатыр. Дөңестеу келген қыр мұрын, жарлауыт қабақты үлкен көздер, самайға қарай тура тартылған ұзын қас, екіге бөлінген дұрыс трапециялы иек... Жиегіне кірпік іздері қатарланып кертілген жанары жылы. Бозбала мұнысы қай жылылық, — аяры ма, адалы ма, анық-қанығын айыра алмай дал. Ойға батып, қасын қайшылап, қабағын түйіп, өзі-өзін іштей жеп, сүт пісірім отырды да, орнынан тұрып, сыртқа беттеді. Беттей беріп. шөрке мүсінге соңғы рет бұрылып, бар пейілімен ұзақ зерттей қарады. Ерін үшінен: «Иса, сен... осындай ма едің?»— деген бес сөздің бытырай үзіліп-үзіліп шыққанын өзі де аңғарған жоқ.

V БӨЛІМ

Төлеген...

Тас жаншыған саусағымды ақ дәкемен таңып тұрып (Жамалдың инициативасымен екі апта бұрын қызыл вагонда мед. Аптека қайда болған), өзеннің бас жағын тұтас алып сұлап жатқан құмды өлкеге қарағаным сол, «Төлеген!» деп қайталап сыбырладым. Күміс сақал селеуі мен селкеу-селкеу айыр мұрт қияғы жаз ортасынан аса қоқ болып күйіп кеткен аймақтың мынау сұрқай жүзі қызыл бет қара кеште кеудесіне сұр жебе кірш қадалған («Қыз Жібек» фильмі) Төлегеннің қан-селсіз жүзіне ұқсайды екен. Өлі бет... Өлі бетке — құм далаға кімнің өліп-өшіп қарағысы келеді дейсің. Сұр, сұрғылт, күлгін сұрғылт... Тамыздың шағырмақ күні қақтап тастаған дала мен қыраттарға қарап тұрып, бұл дүниеде осы түстен басқа бояу жоқ шығар деп ойлайсың еріксіз.

ГЭС салынып жатқан тау іші тіршілік тынысымен екі иығынан демалып тұр. Алып «БелАЗ», «КрАЗ», экскаваторлардың гүрілінде күндіз-түні толас жоқ. Мұндайда қыр арқасы тіс-тіс жоталар жалы тікірейіп, анда-санда ақырып қойып, жайылып жүрген динозаврлар дерсің.

Бұрғысы зырқырап айналған перфоратордың тарсыл-гүрсілі де одан кем түспейді. Құс мұрын перфораторды самауырдай ғана шағын демесең тұрған бойы қайнап бұрқылдаған қайрат пен жігер. Құлақ жарған сартылы. тау теңселтеді, мүмкін тау теңселмес, бірақ бақсыдай қалшылдаған перфоратордың құлағын ұстаған біз селкілдейміз, өзің селкілдеген соң тау теңселе ме, қыр теңселе ме, бәрібір емес ие. Әбден қызып, қаны бетіне шапқан қызыл-қоңыр жартастың кеудесін көктеп өту перфоратор үшін түкіргенмен бірдей; жуан, қырлы қарындаш тәрізді бұрғы үшіндегі тесіктен шыққан ауа тас ұнтақтарын шуруфтен әлсін-әлі атқылайды; абай болмасаң аузың шыңға толып, көліңді құм бітеп, ел аман, жұрт тыныш тапа-тал түсте аяқ астын айыра алмайтын ғаріп халге ұшырайсың; ал бұрғыны шыр айналдырған ауаның қысымы тұтқаны кері тепкенде шалқадан түсіре жаздайды. Қысқасы, тіреу орнында қарайған төртеудің — Иса, Әшір, Бақтияр және менің алысып жүрген екі перфораторымыз тарсылдап қоя бергенде жаңғырығы мылқау жартастарға таңдайы тақылдаған тіл бітіріп, бас қауашағыңа қонақтаған небір қиял, қызықтарды түре қуып шығып, бар еркіңді, дініңді, тіліңді өз қолына алатын құдірет несі — темір тәңірге айналады.

Біз жартастан жаралған адамдармыз. Күнге әбден күйіп, теріні әлдене рет сыпырған төртеуміз Әшір мен Исаның қара торы, ал Бақтияр екеуміздің ақ құба боп анадан туғанымызды таза ұмыттық. Бәріміз де қызыл қоңыр жартастың материалынан қайта құйылып шықтық. Қоңыр-қызғылт түс бізді бес құбыладан — түстік, солтүстік, батыс, шығыс және астыдан тас құшағына қапсыра қысқан қожыр-қожыр жартастарға тән еді, шаң қапқан көмейден құмығып шыққан даусымыз да тарғыл-тарғыл; ол — жартас жаңғырыққанда күңкілдеп сөйлей бастайтын қабат-қабат тас үні, тер шылаған арқамыз маймен сылап қойғандай жылт-жылт етеді, ол — жалтыр маңдай жартас жүзінде ойнаған тамыз күнінің тіктеп түскен сәулесі болатын. Бел сырқырап, қар талған шақта перфоратордың құлағын қайырып тастап, тақылдаған таңдайына құм құямыз да, мынау дөңес, анау ойқыл демей кез келген жерге құлай-құлай кетеміз. Ондайда жартас табаны — тас еденде қалай болса, солай шашылып жатқан біздерді көрген сырт адам: «Мыналар әлі мыңдаған жылдар бұрын тайқы маңдай питекантроптар тасқа ойып салып кеткен қиқы-шойқы адам суреттері емес пе?»—деп ойлап қалуы да мүмкін еді.

Айдалада кеңіп қалған көлшік табанында бырысып-тырысқан бақа құсап тас аланда тарбиып-тарбиып жатқан сондай күндердің бірінде мен тосын жаңалық аштым — аспан шыңғырады екен... Онда да аспан айналып-айналып кетіп, бірден аласарып, құлақтың дәп түбінен ышқынып кеп шыңғыратын. Дұрысында аспан айналмай басым айналса да, аспан шыңғырмай құлағым шыңылдаса да қалжырап кеп құлаған маған солай көрінетін, солай сезілетін. Адам аяса мүсіркейді деуші еді, аспан аяса шыңыраулата шыңғырады екен. Бізді дейміз-ау шекеден солқылдатып соғып тұрған күн бауырына жабысып алып, айрылмай қойған аспан әлде өзін аяп шыңғыра ма екен?

Анықтау керек...

* * *

Төртеуміз тас төбемізге орнаған төрт аспанды шыңғыртып, тереңдей-тереңдей ұзындығы — жиырма, ені — он метр алаңға айналған тас еденде шалқалап жатырмыз. Салдыраған аяқ-қолды ескірген, тозған керексіз заттай әр түрлі бағытқа лақтыра-лақтыра салғамыз. Жаңа ғана арасы бір-бір метрлік шаршы боп түсетін шуруфтердің ең соңғысын тесіп бітіріп, аузын шүберекпен бітеп, жарғыштарға хабар жібергеміз. Әңгімеге құлық та, шама да жоқ. От жалаған табадағы табан балықтар бүйірінен бірте-бірте қызу өте бастағанын сезіп жатып, сол табаның нығыз жабылған қақпағына біздің осы минутте мағынасыз тасырайған көзімізбен қарайтын шығар.

Түс көріппін...

... Көкжиек атты құбылмалы сызықтың үстінде жерге белуарынан кіріп кеткен алып біреу аспанның қақ жартысын ала қол бұлғап тұр. Мәссаған, қол бұлғаған адам кәдімгі Иса! Жүз есе үлкейген алып Иса. Исаның есепсіз ұзын қолдары жел тиірменнің нән қанаттарынан аумай қапты. Бір қарасам, қанаттары қалбаңдаған кәдімгі жел тиірменнің нақ өзі. Дон Кихот шайқасатын ағаш тиірмен! Екінші айналып үңілсем, кәдімгі Иса... Неге жорысам деп бас қатып тұрғанда шығыс көкжиектің қыр арқасын баса асып түскен даңғыл жолды көзім шалды. Әнеугүні қалаға барғанда «Постимпрессионизм» кітабын керген Винсент Ван Гогтың «Прованстегі жолы». Келер секундта сол жолдың шанын бұрқылдатып шапқан жұлымыр біреу көрінді. Бәрі де ап-анық — еңкейген күн дір-дір балқып, әрең-әрең ағып түспей зордың күшімен қалқып тұр. Жыбырлаған сағым майыстырған сәулелері ирек-ирек, толқын-толқын. Жалпы, әлем су астында қалғандай демде құбылып, демде өз түсін тауып, қызық халге ұшырапты. Әлгі құлыперен қу талқан ұшыратқан салт атты жақындап қалды. Басына ешкі ме, кенгуру ме, не екенін сайтан білсін, әйтеуір иә маңырап, иә мөңіреп жер басып жүрген бір жануардың терісінен пішілген, олақ тігісті керемет қалпақ киіпті. Езуінде түтіні бұрқылдаған ағаш трубка. Қитар көзі мысық көрген иттей қып-қызыл. Жағы пышақ жанырдай арық. Винсент Ван Гог — соның нақ өзі! Ол шіркіннің ерте, ерте, ертеде, ешкі жүні бөртеде өзін-өзі атып өлтіргені қайда? Тітіреп кеттім — оның екі көзінен екі тапаншаның ұңғысы үңірейіп қарап тұр екен. Тапанша көзді Ван Гогтың астында шұрқырай кісінеп, аспанға атылған адам басты, жылқы кеуделі кентавр. Оң қолында — қыл қаламнан соғылған найза да, сол қолында — түрлі-түсті акварель бояулары жапсырылған қағаз қалқан. Ван Гог жерге белуарынан кіріп, қол бұлғап тұрған Иса — жел тиірменді көре салып барқыраған жаман дауыспен шыңғырып жібермесі бар ма. Алақаныммен қос құлағымды тас баса қойғанмен Ван Гог өзін-өзі екінші рет атып тастамас па деп зәрем зәр түбіне кетті. Жоқ, атпады, аузынан ақ көбігі бұрқырап, тісін шақыр-шұқыр қайрап, Исаға қызыл көзін қадапты. Келер сәтте астындағы кентаврдың басын Исаға бұрды. «Жекпе-жек!» — деп екіленген аттаны құлақ жарды.

Иса — жел диірмен мызғымады, бүткіл денесі сықырлап, кеңк-кеңк күлді...

Ол саспады, арбаңдап айналып тұрған қолдарын ілгері созды да, емініп кеп қалған найза — қыл қаламның үшінен сап беріп ұстай алып, қақ бөліп, лақтырып жіберді. Іле екінші қолымен Baн Гогтың желкесінен алды да, нақ бір қап ұннан жаман анау шетке шаңын бұрқ дегізіп, атып жіберді. «Өлдің ғой, ойбай, Ван Гог!»— деп айқайлап жіберіппін. Кентавр жалт бұрылып, жалы жалбырап айдалаға қашты. Иса — жел тиірмен асықпай-саспай, қимыл-қозғалыссыз жер құшып жатқан Ван Гогтың ешкі терісінен тігілген қалпағын киіп, трубкасын аузына қыстырды. Қалқан — акварелді өзінің арбиған кеудесінің бір нүктесіне іле салды. «Әй!»— деді сосын орнынан екі-үш ұмтылып тұра алмаған Ван Гогке.— Әй, миғұла бояушы «Бояушы, бояушы, дегенге сақалыңды бояғаның не?» «Аяз, әліңді біл, құмырсқа, жолыңды біл!» Анау жатқан қалың егінді көресің бе? Күні ертең бүткіл даланы бермеген осы астық менің тас қайрағымның арасына түскесін ұн деп аталар ақ тозаңға айналар. Мың жыл солай болды, мың жыл солай болады да. Сенің он шақты суретің өмірдің атам заманынан келе жатқан текірегін өзгерте алмас. Маған десе күні ертең өзін секілді мың бояушыны жинап ертіп кел, күнделікті тіршілік деп аталар қос қайрақ тастың арасына түсіп, ақ тозаңға айналар!»

Кеңк-кеңк күлкі!...

Жайлап көзімді аштым...

Кеңкілдеп күлген жайып тасталған газеттегі «Жасанды интеллект және адам:- атты мақаланы табанға салып отырған Иса. Бетіне байқатпай көз қиығымды тастап ем, түсімдегі арбаңдаған жел тиірменге он екіде бір нұсқасы келмейді. Қара бұйра шашы киіздей көркем жігіт шын көңілімен сылқылдап күліп отыр. Айнала беріп, жерге бір түкірдім.— «Түс—түлкінің боғы!» Ван Гог, кентавр, Дон Кихоттың жел тиірмені... Енді мені әдеби, көркемсурет тақырыбына арналған түстердің айналдыра бастағаны жетпеп еді!

Екі-үш минуттен кейін әдеби, көркемсуреттер тақырыбында түс көргеніме емес, Исаның күлгеніне таңданып отырғаным жетеме жете бастады. Көп күннен бері бригадирдің жадырағанын көргенім осы. Әнеугүні қала сапарынан қабағы қатып, жүдеп қайтып еді. Е, кім еді... е, Гарик айтпақшы, әлгі «мұрнының үшіне күс қонған қызбен» кездесуден шахмат алаңына түсі өрт сөндіргендей болып, түтігіп оралды. Гарик сасқанынан: «Қош-сау... Ендігі келістеріңде осы жерде кездесейік!»— деуге тілі әрең келіп, өз жөніне тартқан. Иса Қапшағайға қайтар түнде де жол бойы тіс жарған жоқ. Сол тіс жармау әлі тіс жармау. Ішінде бір ит емес, бірнешеуі өліп жатқандай қабағы қарс түйіліп жүретін де қоятын. Бірақ обалы кәні, жұмысқа жауша кіріседі. Тап сол ашудың өшін жұмыстан алардай перфоратордың құлағынан алақан айырмай тас қатып қалады. Өзін де аямады, бізді де аяған жоқ, бір шыбықпен айдады. Әр сағат сайын келетін он — он бес минуттық тынығу көзден бұлбұл ұшты. Сол үшін Әшірмен бір-екі мәрте кикілжіңге келді. Бақтияр екеуміз де жарылуға шақ қалып жүргенде... Иса ағынан жарылып, жағасы жайлаудан кетіп, емен-жарқын күліп отыр!

... Қара шолақтың жұқа ерні маймаң-маймаң етеді. Тап әзірде моншадан буы бұрқырап шығып, үйме табақ қазы-қарта қойылған дастарқан шетін бір тізесімен басып отырғандай беті қызарып, көзі жұмылып кетіпті. Оның қасына он жыл араласпаған туысын бүгін көріп, бүгін қауышып отырғандай сүйіспеншілік көзбен қарап қойып Ұйқыдағы ару жайғасыпты.

... — Оқиға Африкада болыпты. Какакана атты тайпаның кісі жегіштері мәдениет өтіп кеткен үш ақ адамды ұстап алып, дедектетіп көсеміне алып келсе керек. Көсем екі-үш мәрте тыр-тыр қасынып қойып, аз ойланады да: «Анау ақ құба семіз екен, дереу қазір сойып жейік. Екінші ұзын сирақтың көзін ағызып, фермаға жіберіңдер, семіре берсін. Келер жылға тіске талшық. Ал үшіншісінің көзін байлаңдар да, қайтып келмейтіндей біздің территориядан қуып тастаңдар»,— дейді. Тайпа гу ете түседі. «Абу, габу! Ең семізі — үшіншісі. Мұны неге тектен-текке қоя береміз? Тым болмаса бір қол, бір аяғын кесіп алып қалайық. Неге жібереміз?» Көсем сонда көзі шатынап: «Қоя беріңдер деген соң қоя беріңдер енді! Екеуміз анау жылдары Оксфорд университетінде бірге оқығамыз», — депті қалшылдап..,

Қыран жапқан күлкі. Ұйқыдағы Ару санын шапақтап:

— Бұл анекдотты, әрине, колонизаторлар ойлап шығарған,— дейді.

Бетінен күлкінің қаймағын жинап үлгіре алмаған Иса;

— Неоколонизаторлар,— деп түзету енгізді.

— Қосылғыштардың орнын ауыстырғанмен қосындының мәні өзгермейді. Өзгермейді,— деді кенет екілене қалған Ұйқыдағы Ару.

Соңғы кезде, байқаймын, жартас басындағы төртеуміздің арақатынасымыздың структурасы ептеп өзгере бастағандай. Иса бүгінгідей әңгімеге анда-санда араласқаны болмаса көбіне тұйық. Бригадамен тірлігін ресми платформаға көшірген. Ал Әшір болса көңіл күй көтерудің жүгін таза өз мойнына алған. Аузынан әзіл кетпейтін, қадір-құрметі жоқ тұзы жеңіл жігіт деп санап жүрген Әшіріміз ауырып, әнеугүні құрылысшылардың ауруханасында апта жатып х.і.и анда шындық басқа екеніне көзіміз жетті. Бәріміз де қымбат затымызды жоғалтып алғандай төрт-бес күн бойы қабағымыз ашылмады. Тез шаршап қалып жүрдік сол күндері. Былай да үндемес Бақтияр таза мылқауға айналды, Бірдеңені жоғалтқанымызды білеміз, бірақ соның не екенін айыра алмай және далмыз. Жоғалған табылғанын бір жетіден кейін Әшір жұмысқа шыққан күні білдік. Әшірді, Әшірдің айтқан сайын иықтан бір кило жүкті алып тастайтын тапқыр әзіл-қалжыңын жоғалтыппыз. .

Әшір құлантаза жазылып, жұмысқа шыққан күні езуімізді жинай алмадық. Күні бойы тіреу басынан күлкі кетпеді. Ол күні нормадағы жиырма бес шуруфтың орнына үңірейтіп отызын тесіп тастадық.

Бұ дүниеде сондай да қызықтар болады екен... Исаның бетінен алып тастаған Бақтиярдың мына мінезі мені ойлантып тастады. Ұйқыдағы ару соңғы кезде бір бүйірден төтесінен киіп кетіп, көп әңгіменің шырқын бұзып, ұйқысынан жиі оянатын болып жүр. Өзі әңгімеге араласудың ережелерін білмей ме, немене, еш дайындықсыз, сөзге жөн-жосықсыз кез келген тұстан килігеді де ортамызға бомба тастағандай әнкі-тәңкі болып отырып қаламыз. Жана да колонизатор, неоколонизаторға бола соншалықты кіжінгені несі? Сондай кіжіністердің арқасында қалғанымызды аузына қаратып кететіні де бар. Бел қайыстырған ауыр жұмысқа төселіп, ет үйреткендіктен бе, соңғы кезде жүріс-тұрысында, сөйлеген сөзінде бір қунақылық, бір ояну бар.- Кеше: «Жуық күндерде комсомол жиналысын ашпасақ...»— деген емеурін білдірді. Ұйқыдағы ару деген сөзді де іштей байқап-байқап ойлайтын халге жеттім.

Жаңа үшеуі де мен құсап жантая қалып, аз-мұз мызғып алғанға ұқсайды. Кетеуін кетіп, көзің кілбиіп шаршағанда он минут қалғып алсақ болды, неге екені белгісіз, сосын он минут қатарынан қойын-қоныштан әзіл-қалжыңды уыстап шығарып біраз жерге желіп-желіп қайтамыз. Әтештердің де таңертең тым-тым ащы шақыратыны да содан болса керек.

— Алақандай Англия, ә? Соншама үлкен колонияны қалай жаулап алды екен, ә?— деді Әшір бәріміздің бетімізге бағжиып қарап. Жайшылықта жайдақ әңгімеден қамшы салдырмас майталман Әшір мұндай кітаби тақырыптарға шорқақ. Әнді төмен дауыста айтып келе жатып, жоғарғы ноталарға ауысар кезде шашалып қалатын нашар опера әншісіндей мұндайда ақаулы мембрана секілді қақалып-шашалғыш.

Бақтиярдың еті қызып алған ба, суырыла жөнелді.

— Тоқсан алты есе! Англияның колониялары өзінен сонша есе үлкен болған. Неге дейсің ғой? Джунглиді кезіп жүрген ірілі-ұсақты аңдар қалай, сол кезде мемлекеттер де сондай-тын. Үлкені кішісін, күштісі әлсізін бас салып, жарып сала беретін. Британдық арыстан сол джунглидің азуы алты қарыс ен қомағай жыртқышы болды. Әрі зымиян қу. Арыстан әрі күшті, әрі қомағай, әрі айлалы болса не істейтінін елестете бер көз алдыңа. Тарих Англия ешқашан да бір мезетте екі колонияны қатар жауламаған, бір-біріндеп жекелеп жеңген дейді. Колониялар тағы іргелес, қойы қоралас боп қатар жатпаған — Африка, Индия, Америка, Австралия... Яғни олар ешқашан да бір мезетте бір жағадан бас, бір жеңнен білек шығарып, Англияға қарсы қолына қару алып шыға алмаған. Конгоның президентіне қастандық жасалса сол сағатта әлемге жария қып отыратын қазіргі байланыс құралдары ол кезде жоқ. Маған сол кездегі халықтар мен мемлекеттер қос құлағын тас басып, екі көзін шарт жұмып алып, етпеттеп жатқан ләухи адамдардай елестейді.

— Ал қазіргі жағдай мүлдем басқаша. Халықаралық байланыс, интеграция, транспорт дамыды. Қиыр Шығыстағы Владивостоктан поезбен шығып, темір жол жүйелерін қуалай Қиыр Батыстағы Голландияға дейін вагоннан түспей жетіп баруға болады. Ақ теңіз бен Қара теңіздің кіндігін адамдар өз қолымен қосты. Тәжді арыстанның да, аң арыстандардың да өрісі мықтап тарылды. Африканың бір түкпірінде мылтық атылса оны сол мезетінде бүкіл планета естиді. Кісі жегіш тайпаның көсемі Оксфорд университетін тамамдаған. Планета бұрын денесінің әр бөлшегін бір-бірімен жалғастыратын нерв жүйесінсіз қолы — қол, бұты — бұт боп бөлек-салақ боп жатқан паралич еді, бұл күнде ол тастай жұмылып ілгері аттаған құрыш адам. Капилляр тамырлары — автомобиль магистральдары, нервтері — темір жол, су, әуе транспорты. Қарым-қатынас оның прогресінің формуласы. Қатынастың ежелгі құдайлары — саудагерлер сол себепті де прогрестің атасы деп саналады. Айтпағың осы ма, комсорг?

Әшір екеуміз тырп етіп үндемедік.

Исаның қара жалын маздаған, аш көздері шүңірейе түсіп, Бақтиярға шүйіліп отыр. Қас аралығы қысқарған. Мына әлпетінің әзіл ретіндегі таластан гөрі зілі басым. Әнеугүнгі қала, Гарик, мұрнының үшіне құс қонған қыз тарихы Исаны әбден бүлдіріпті, бұзыпты. Ашушаң. Шыртетпе. Әсіресе, Бақтияр десе көтеріліп кетеді. Бұрын оны көзге де ілмеуші еді, енді қалай Бақтияр белсеніп сөйлей қалса ашықтан-ашық тобықтан қағып, тығырыққа тіреуге тырысады. Ашыққа шығармаса да Исаның мінезінде осы құрылыс отрядінде шым-шымдап сіңген, Бақтиярға арнаған жақтырмау, жауығу бар. Әшір екеуміз оны біліп жүрміз, әйтсе де соның қайнар көзі қайда екенінен тағы хабарымыз жоқ. Исаның сыраханадағы сөзін естіген мен ептеп сезетін секілдімін, бірақ тап басып айта алмаймын. Ойлауға да батылым жетпейді, ойласам болды, Иса, Бақтиярға ғана емес, осы отырған төртеумізге де қатысы бар жараның аузын ашып алатын тәріздімін.

Кейде өз ойың өзіңді қорқытады екен.

Бақтияр үнсіз. Бір қызарып, бір сұрланады.

— Комсорг ештеңе айтпаса мені тыңдаңдар, жігіттер!

Тұқырайған бастарды жұлып-жұлып, көтеріп алдық. Бес қадам жерде Самат Қалиевич ынт-жынтымен ақсиып күліп тұр.

О, о, күлкіні айтсаңыз прорабтың күлкісін айтыңыз, Басын шалқайтып тастап кіршіксіз көңілмен ха-ха-халағанда ол туралы ойлап отырған ойларыңыздың сапасы бірден елу процентке жақсарып сала береді. Күлкі емес, тұрған бойы құдай тегін сыйлай салған бақ-дәулет! Ондай күлкілерді тіреу түсетін алаңда емес, беделді жиналыстардың үзіліс-үзілісінде, әйтпесе банкеттерде і ана естіген жөн. Жоғары сортты бұл күлкілерді естігенде күлкі иесіне он сомды тастай салып жүре беру керек. Және бас прорабтың біз естіген күлкісін магнитофон касетіне жазып алып, қиналған, күйзелген кезде қосып қойсаңыз бәрін де ұмытып, кәдімгідей тынығып қалатыныңыз анық. Самат Қалиевич те өзінің күлкісінің қадірін, күш-құдіретін жақсы түсінеді, білем, сирек күледі, күле қалса біздің қабағымыз түсіп отырған осындай қиын шақтарда көмейінен күлкіні сорғалатып қоя береді. Жаның жадырап, тегі желпініп қаласың. Самат Қалиевич осы күлкісімен-ақ кім-кімнің болсын қолындағы бар картасын араластырып жіберіп, мүлдем басқа көңіл-күйдің арнасына бұра салады. Бас прораб шахмат ойнай ма, жоқ па, ол арасын білмеймін, ал ойнай қалса қарсы жақтың короліне матты міндетті түрде атпен қоятынына бек сенемін. Олай дейтінім, күй, жалғыз күй, біреумен жүрсін, қашан, қай жерде желке тұсыңнан лып етіп, ойда жоқта шыға келгенін аңғармай қаласың. Ілбісін сияқты еппен басып, сыбдырсыз жүреді, Туфлиінің тозбайтыны да содан болу керек.

Өзі Қапшағайдың әр тас, бұтағын жатқа біле ме, жол-соқпақ деп таңдап жатпайды, тау-тасты төтесінен салып кете барады. Қазір де жолсыз, біз күтпеген желке жақтан аңдаусызда келіп, тап төбемізден түсіп отыр. Мінез-қимыл, жүріс-тұрысы — шахмат аты. Үйінде егер шахматы бар болса, жүре-жүре аты әбден тозып, сыры көшіп, ақжемге айналған шығар, сірә! Естуімізше, бұрынғы альпинист. Киімі де жүріс-тұрысқа ыңғайлы: жалпақ қайыс белбеулі джинс шалбар, күн қағары әйнек ақ кепкі, көк теннис кеудеше. Бұлшық еттері бұлтылдап күнде таңертең жартас басына жұтынып кеп тұрғанда өзімізге кейде құрдас санап қаламыз. Бақылайтыны тек біз емес, арғы бетте тіреу орнын жарып жатқан бұрғышылар, келесі тіреуді бетоннан құйып жатқан бетоншылар да соның қарамағында. Қалай үлгіреді десеңші!

— Жарандар, жақсы хабар! Шуруфтердің біткенін жарғыштарға құлақ қағыс етіп келдім. Жарты сағаттан соң асай-мүсейін арқалап келіп қалар. Тезірек пневматикалық балға, перфоратор, күрек, сүймен, шлангілерді жинап құрал-сайман вагонына апарыңдар. Әйтпесе қираған тастың астында қалады.

Прораб ауа құбырын алаңның әр жерінде қиғаш-қиғаш сұлап жатқан перфораторлармен жалғастырған шлангілерді құлаштап жинастыра бастады. Біз де орнымыздан салғырт тұрып, күрек-саймандарға беттедік. Қол-аяқ қорғасындай. Екі дүниеде демалғасын жұмысқа қайта кіріскеннен асқан азап бар ма екен.

Самат Қалиевич біздің манаураған қимылымызға қарап тұрды, тұрды да:

— Жігіттер, менің жақсы жаңалықтарым әлі таусылған жоқ! Жарғыштар бүгін шуруфтарды аммонитпен толтырып, алаңды талқан етеді. Бұл — бір. Екіншіден, қопарылған көк тасты бұрынғыдай пневматикалық балғамен уатып, канал жиегіне қолмен тасып әуре болмайсыңдар. Жартасты оя-оя трактор айналатындай алан жасадыңдар, рақмет! Бұдан былай «С-100» бульдозер! тасты аланнан бір-ақ итеріп, канал табанына құлата салады, оған бұл бір-ақ күндік жұмыс. Ол кезде сендер құрал-сайманды майлап-сулап, бұзылғанын жөндейсіңдер. Тек шуруфті тесіп үлгіріңдер! Ура-а!

— Ура-а!

— Ура!

Айтқаным айдай келді, Самат Қалиевич жүрісті атпен жасады. Ыстық мәңгіртіп, ақыр аяғы қырқысуға шақ қалған төртеуміздің төбемізді екі-үш ауыз сөзбен көкке жеткізді де тастады. Келген сайын қойны-қонышы жаңалық, жанға жайлы жақсы жаңалық!

Кіл көктастың титығымызға жеткені шын еді. Арқаға аяздай батқан ауыр тас та, аузынан жалын атқан аптап та емес, тасты жарғасын көтеріп, канал табанына лақтыру, қайта оралып кеп, тағы көтеру, тағы лақтыру, лақтыру — қысқасы, күніне жүз-жүз елу рет қайталанатын бір қимыл суретінің еш өзгермейтіндігі еді. Алаң ортасы — канал жиегі, алаң ортасы — канал жиегі.., Таңның атысы, күннің батысы сағат тіліндей теңселесің, теңселесің кеп... Көп жесең конфет те кекіртеді. Конфет қайда, көктастың аты қашан да байқамасаң алақанды қанжарша қиып түсетін көк тас... Оның үстіне жарылыс сайын алаң табаны тереңдеп, қабырғалары керісінше биіктеп, үш қабырғадан және астыдан қайнаған құшағына қыса түскен жартас мартен пешіндей бізді обып тартып бара жатыр. Бұрын беткейден сыдыртып соққан жел перфоратор мен пневматикалық балғаның шаңын көтеріп алып кетуші еді, қазір қапас бөлмеде көшкен темекі түтініндей тас құдықта тұнып тұрып алады.

Бір сағат өтті. Құрал-сайман тегіс жиналды. Жоғарыдан, тас құдықтың қыр желкесінен Самат Қалиевичтің жарғыштарға: «Былай, былай! Ау, ана .жігітке көмектеспеймісің?» «Қалай, түске дейін жаруға үлгіре аласыңдар ма?»— деген даусы жетіп тұр.

Иса өзінің шаң мен перфоратор майы қосылып баттасқан білегіне қарап тұрды да, күрсініп салды.

— Өзгеріп кетіппіз ғой өзі. Mен бір айдан бері жаңа көріп тұрмын. Соны байқауға мұрша да келмепті.— Қалған үшеуміздің бетімізге қарап шықты. Бәрің де өзгеріпсіңдер...

Перфоратордың аппаратын көтеріп, төмен түсіп бара жатқан Әшір:

— Тек кентавр өзгермеген,— деді күңк етіп.

— Кентавр өзгермегені қалай? — Бақтияр аң-таң.

— Не қалайы бар? Көрмей жүрмісіңдер? Алғашқы күндері тіреу орнына тиіп-қашып, бір-екі рет келген болды да, тас тыйылды. Тым болмаса хал сұрау да жоқ. Төртеуміз ол үшін тап бір жазықты болып, қара жұмысқа кесілген кінәлі жан секілдіміз...

Бақтияр ойланып қалды.

— Кентавр неменеге келсін. Ортан қолдай комсорг жүргенде командир жартас басында не бітірмек? «Студенттердің құрылыс отрядтары — еліміздегі күннен-күнге қанат жайып келе жатқан жасампаз күш». Сен әнеугүні газеттен осыны оқып бергеніңде қайнаған ыстықта бір стакан су ішкендей рақаттанып қалдым, Бақтияр. Естисің бе, комсорг? Газетті бізге жиі-жиі оқып беріп жүр бұдан былай да.

Комсоргтың әнеугүні құрылыс отрядтары туралы мақала оқып бергені рас еді. Онда да сауатымызды ашайын деген ойы жоқ, тек бір әредікте ермек ретінде оқып берген. Иса соны тиек етіп, әдейі қағытты.

Бақтияр қолындағы шлангіні тастай салды да, санап басып Исаның қасына барды. Шаршаған дауыспен:

— Мені неге жек көресің, Иса?— деді.

— Ғафу ет... Ыстық өтіп кеткен бе, не сөйлеп, не қойғанымды білмей қалдым.— Иса жымиды. Зәрлі жымиыс.

Бақтияр жерге түкіріп еді, қап-қара екен. Мен ойлаймын да: Исаның Бақтиярмен жиі қақтығыса беретіні несі деп. Баяғыда мамам көкеммен шекісіп қалғанда: «Көретін телевизор да жоқ бұл қаңыраған үйде. Сосын сенің бетіңе қарап-қарап отырамын да, кенет, бас сап тырнап тастағым келеді»,— дегені бар, Қалай аудан орталығына теле, мұнара орнап түсті телевизор төрге тайлақтай тайраңдап шықты, солай ұрыс-керіс бәсеңдеп сала берді. Телевизор семьяға береке-татулық әкелді. Бізге әлде сол телевизор секілді басымызды біріктіретін ортақ бірдеңе керек пе? Әйтеуір жана пайда болған жараның қолқаны суыра солқылдатып сыздатқаны секілді соңғы кезде тіреу орнында керіс көп.

Сыздатқан жараның аузы қашан ашылады?

* * *

Біз құрал-саймандарды жинап, қызыл вагонға беттесімен сиренаның ұлыған үні төбе құйқаны шымырлатып, тау аралап, жаңғырықтары сай-жыраларды қуалап, серуенді соқты дейсің. Қолына қызыл жалауша ұстаған жарғыштар төбе-төбе басына найзадай шаншыла қалыпты.

Құмырсқаша құжынаған шоферлер, арматурашылар, бетоншылар, экскаваторшылар, тағы басқа көп жұмысшылар қосар каналдың табаны мен қапталын ала болашақ ГЭС үйі мен қосар каналды жалғастыратын, биіктігі он метрге жуық ұзын туннельге қарай ағылып, соның аузында жапыр-жұпыр табысып жатыр.

Біз де қарсы маңдайды алып, көлбеп жатқан жотаның арғы бетіндегі баурайын пана етпек болып, каналдан абыр-сабыр өттік. Алда — Әшір, Бақтияр, соңда — Иса, мен.

Сирена үні біресе күшейіп, біресе бәсеңдеп, азанды салып тұр.

Мен қайнаған күн төбеден төнген сиыр сәскеде қарадан-қарап бір тоңып, бір қызынып, өз-өзімнен аласатын, дір-дір етіп келемін.

Боздаған сирена үні құлағыма жетсе, неге екенін қайдам, дірілдеп, қолма-қол тулай қалатын жүрегімді тоқтата алмай, буын-буыным босап, бойымнан күш қашатын жағдайға ұшыраймын. Алғашқы жарылыста-ақ сондай халге тап болдым. Аяғым қалай, қайдан басқанымды аңғармай, сең соққан балықша мең-зең күйге түсіп, сандалақтап қаламын. Жарылыс болашақ тіреу түсетін тас аланда емес, мынау қос табанымның тақ астынан, айта берсеңіз, жүрегімнің шытадай ғана жұқа қабығының ішінде бұрқ етердей қобалжып, көз алдым мұнартып сала береді. Созыла суырылып, аспанға тік шапшыған сирена даусы алдыңғы жылы қасапханада пышаққа ілініп жүре берген қара бұқаның өкірген үніне керемет ұқсайтын. Бірер сағаттан соң, аммонит парша-паршасын шығарып, аспанға ұсақ тас пен шаң етіп шашарын сезген қызыл жартас ішін тартып, өкіріп тұрғандай, қызыл жартас төніп кеп қалған ажал алдында қу жанын қайда қоярын білмей сирена даусымен бебеу салған қызыл бұқадай сезіліп, кеңсірігім ашып, жанарыма жас құйылатындай. Беткейдегі жартастың аяғын аспаннан келтіріп төңкеріп, бұрқақтаған топырақ йен кесек-кесек тастарды ілестіре аспанға шапшыған қара құйын мен жалын, жарылыс емес, баяғыда қасапхана дуалының түбінде шырпы басында тербеле қалған қып-қызыл жалындай көрініп, көзді тас жұмып ала қоямын, Анау ақпан айында қасапхананың ағаш қоршауына жанар майды шашып жіберіп, бір тал шырпыны қорап сыртына жалғыз-ақ тартып жаққан бармақ басы жалын он, жүз, мың, миллион есе үлкейіп, жусанды беткейде толықсып тұра қалғандай жүрегімнің басына ыза мен ашу, нала тұздықтайын құйылып, дуылдатып ашытады. Сонда... сонда қыстың қытымыр күнінде қасапханада көз көрген у-шу мен бармақ басы жалыннан көйлек-шалбарымды шешіп тастап, үш жыл бойы безілдеп қашсам да қыр соңымнан қалмай өкшелеп, алты қыр асып үлгірсем де тақа ізімді басып, ылғи бір қуғынға салатындай менің қандай жазығым, нендей күнәм бар, тәңір-ау?!

Әлде, әлде жазған көңілім тағы бір жалынды, астан-кестең жарылысты, тағы да орға итеріп, суға салатын өзгерісті сезіп жүр ме? Үш жылды саусақ бүгіп санап тұрып, артқа салсам да кеудемде пісіп-жетіліп үлгерген кезекті жарылыс дүмпуі тағы да көкірегімді қақыратып, жүрегімді жалаңаштап тастағысы бар ма? Қыл аяғы тау беткейіндегі бес бересісі алты аласысы жоқ қызыл жартастың үстіне шыжалақтап түсе қалатындай сорынын, сорпасы қайнаған неткен жанмын? Бір оқиғасыз, жарылыссыз тамағынан ас өтпейтін қу жаныма тыным жоқ неткен масасыз жан едім?

Сирена үні, әне, сәл толас тапты да, қайта әуелей көтерілді. Қызыл жартас — қызыл өгіз қош-қошы мен бақұлын айтып, дамылсыз өкіріп тұр. Басым айналып, тәлтіректеп кетіп, бір байқасам, сол аяғым канал жиегінен асып, жарқабақтан ары күрт опырылып түсіп кететін шыңырау үстінде ілініп тұр екен, сол шыңырау аяғымнан ми батпақша тартып жүре берер ме еді, қайтер еді, қарулы қол иығымнан сап беріп, оң жақ шетке лақтырып жібермесе. Сенделектеп барып, зордың күшімен бой билеп, көзімді ашсам... түтігіп кеткен Иса төбемнен төніп тұр. Шыт-шыт жарылған ерні үнсіз ашылып-жабылып, ақ тістері жарқылдайды. Қаз-қатар мінсіз қаланған кіршіксіз тістерін іштей біртіндеп санап тұрып ойладым: «Исаны білуші едім бір кісідейін, қолмен қалағандай осыншалықты аппақ тіс екенін неғып байқамағамын?»

— Аяғыңның астындағы шыңырауды көрмейтіндей не әбілет басты? Желкең үзіліп, төменде тырапай асып жатсаң кім жауап береді... Есінді жи, жи, есінді!

Мен ақ тістерді біртіндеп санап тұрып сақылдап күлдім кеп. Ал ішімде боран боздап жылап тұрды. Мен емес, ішімдегі боран сақылдап күліп еді, Иса оны сезбеді, қадалып тұрды, тұрды да, жерге түкірді.

— Жауаптан қорқасың ба, бригадир? Ха-ха.., Канал табанына құласам кінә өзімнен деп қолхат қалдырамын.

— Не сандырақтап тұрсың? Қандай қолхат?

— Жүрегімнің түбінде жатыр ол қолхат...

«Естисіңдер ме, ішім іріп, ботадай боздап жылап тұр...» — айтпағым осы еді, оның орнына қайдағы қолхат туралы сандырақтадым.

— Күн өткен жоқ па, Асан? Басың айнала ма? Ендеше қосқа қайт. Сөйт. Бәрібір бүгін жартасқа бұрғы салмаймыз.

Тоқтауы жоқ сайтан күлкі буынымды алып, ішімді қолдап басқан күйі май топыраққа шөкелеп отыра кеттім.

Ал аузымнан адам шошырлық ақымақ сөздер шығып жатты.

— Адамдар ақымақтарды аяғыш келеді. Ха-ха...

Ал Исаның ту сырты — қарауытқан шыңырау... Арғы қабақтағы қызыл вагон — тамшы қызыл қан. Канал табанынан айбақ-сайбақ адымдағыш экскаватор канал қазылғанда ашылып қалған динозаврдың қаңқасы құсап, ұзын мойнын құрықтай созып, жағалауды жайбарақат иіскелейді. Шыңыраудан иесін қорқайын, үш жыл бұрын мұндай шыңыраудың көкесінің жағасын жағалағам, жалғыз жағаладым...

— Қателесесің. Адамдар ақымақты аямайды.

Сарт еткен шапалақ жағымды жандырып өтті. Күлкіге қақалып қалған мен шөкелеп отырған беті меңірейіп Исаның бетіне қарадым. А. Қайырсыновты осіне айналдырған әлем — шақарлығы қайтпаған күн, жаздың бір-екі айында ежелгі көк түсінен айырылып қалып, соңғы аптада ғана оз шырайын тапқан аспан, шөбі күйіп кеткен жон арқасын жалаңаштап тастап, тоңқиып-тоңқиып жатқан жоталар теңселеңдеп жай айналады.

Бір таң қалғаным, тартуын тартып қалса да Иса маған жаны ашып қарап тұр. Тек шапалақ тигесін ғана Исаның маған шын жаны ашитындығына көзім жетті. Бәр-бәрі де — он сырының тоғызы қайнаса да, мұздаса да іште жататын Иса да, жиырма жыл ұйықтап, жиырма бірінде жаңа ояна бастаған Бақтияр да, күннің атысынан - түн ортасына дейін бағана басына жабысып ап, сөзді судай сапыратын аудан орталығындағы радиоша аңқылдап, бірде шынын, бірде сырын ақтарып салатын Әшір де маған жаны ашыса туыс, жаңадан тапқан шын туыстар екен. Бас ауырып, балтыр сыздағанда хал сұрауға жарап, бел босап, шаршағанда шапалақпен болсын ширықтыруға шапағатын тигізсе туыс, әрине, туыс...

Соған көзім жеткесін-ақ шөкелеп жылжып, Исаның перфоратор майы мен шаң баттасқан тізесін құшақтай алдым да, қыстыққаннан бетімді бура санына басып, көз жасымды ағытып-ағытып жібердім.

— Кешір, аға... Рақмет бәрлеріңе, көп рақмет! Сіздер бәрін түгел білесіздер... Қасапхана жайын білесіңдер.. Ала жаз бойы ешкім, ешкім де бетіме салық еткен жоқ. Айтар деп ойлап едім... Рақмет! Ал сендер бәрін білесіңдер, солай ма? — Үздік-үздік былдырлап, Исаның санын жұдырығыммен зілсіз төмпештеймін.

Иса қолтығымнан сүйеп, орнымнан тұрғызып, тіземнің шаңын бұрқ-бұрқ қағып жүр. Өзі де бұрқылдап жүр.

— Білмегенде ше... Алғашқы күні-ақ білгеміз... Командир штаб мүшелерін жинап алып, барлық тарихыңды бажайлап айтқан. Ол кейбір нәрселерді тым тура түсінетіні болмаса былайынша жақсы жігіт. Отряд үшін барын да салып, жанын да салып жүр. Кейін түсінеді ғой. Қазір оның уақыты жоқ. Ал сен өзіңді жалғыз екемін деп ойлама. Бәріміз де ағаңбыз, жағаңбыз. Ешкім де мына әлемнен тыс өмір сүрмек емес. Сырттай бермей ішке кір, ортаға кір. Бір уақыт өзіне де сын көзбен қара. Сен сондай жастасың. Жақсылығымыздан үйрен, жамандығымыздан жирен. Сол екеуін бір-бірінен айыра біл.

Мен Исаға оншама құлақ та салғамын жоқ, осы минутте басқаны тыңдағаннан гөрі өзімді тыңдауға тым-тым құштар едім. Анау ақпан айынан бергі үш жылда ішімде шемен болып жатқан бар сыз бен мұзды бір-ақ деммен шығарып салғым бар сыртқа. Әр түрлі жиналыс-талқылауларда талай-талай ақыл айтылды, бірақ мен не айтқым келді, бір қызығы, ол туралы сұрау ешкімнің де есіне кіріп-шықпапты, тек ақыл ақыл... «Сенін, жасыңда біз адам болуды ойлай бастап ек, жақсы баға алып едік, тәртіпті ек»... тағысын тағылар.

Бірақ ешқайсысы да өз жолыңмен жүре қой деген жоқ. Әрқайсысы дұрыс болсын, бұрыс болсын, өз жолын нұсқады.

Ал мына үшеуі ала жаз бойы тас көтерісті, ұрысты да, суға да бірге шомылды, тіпті қалаға барып, сыра ішіп, қызға қырындағанда да, кімсің деп кекіреймей қасына ертті — тек ақыл айтып көсемсігеннен басқаның бәрін істеді.

Осы мағынада ағылып-төгіліп тағы да бес минут сөйлегенімді білемін.

— Не болды?

— Неге қалып қойдыңдар?

Шланг пен перфоратордың бұрғысын арқалаған Әшір мен Бақтияр қайта оралып, қасымызға келіп қалыпты. Самай тері жылт-жылт етеді. Ініге қайнаға қуаныш бетіме қан болып тепті, тепкен шығар. Әрқайсысын құшақтап, әрқайсысына арнап бір-бір ауыз жылы сөз айтқым келді. Белдері қайысып, тірсектері майысып, арқа еті арша, борбай еті борша болып, құрал-сайманның зіл салмағының астында қайысып бара жатса да, әлденеге ұшырағанымызды біле салысымен екі екпелерін қолға алып, жетіп келген екеуінен жылы сөзіне жан садаға!

Исаның оларға не дегенін де білмеймін, екі көзімді Әшір мен Бақтиярдың күреңіткен жүзінен айырмай қарап тұрдым да, жалт бұрылып, шелек жатқан қызыл вагонға зымырап бердім.

— Ау, қайда барасың?

— Су, суға кеттім...— Қолымнан табан астында су әкелуден басқа жақсылық келмесе не шара.

Сені анау қыраттың астында тосамыз, Асан!

Анау қыраты қай қырат, оған мән бергемін де жоқ, керемет шаттық аяғымды жерге тигізбей көтеріп алып алға ұша берді, қос қолтығыма періштенің қос канаты бітіп, мән-мағынасыз айқайлап жүгіре бердім.

— Су —жердің сәні...Су — елдің сәні. Су, су әкелемін сендерге!

— Біз сені анау қыраттың астынан тосамыз, Асан!

Шайқалақтап төгілмес үшін бетіне жалбыз жапырақтарын сепкен шүпілдеме шелекті қос қолыма кезек аударып, қыратты асып түссем, олар тура бауыздар тамақта, жер иіскеп жата қалған үлкен тастың түбінде шоктай үйіріліп отыр екен. Бәрі де алға итіне ұмтылып, айқұлақтанып алыпты. Тас үстінде отырған Самат Қалиевичтің даусы сампылдай шығады. Әдеттегідей суға да жамырасып ұмтылған жоқ. Итпісің, кісімісің демеді. Самат Қалиевичты қаумалай эпицентрге айналдырып, Әшір, Иса, Бақтияр үш бұрыш құрыпты. Геометрияның үйретуінше, үш бұрыш ен берік те, ал торт бұрыш ең айнымалы фигура. Үш бұрышты торт бұрышқа айналдырып, беріктігін бұзбау үшін оларға жетер-жетпес жерде тоқтай қалдым.

Самат Қалиевич сөйлеген күйі маған қарап отыр. Көзі мені ішіп-жегенмен ойы мүлдем басқа қиян-қиырды шарлап жүргенін еш сезімсіз меңірейген жанары айтып тұр. Мені емес, менің ту сыртымдағы жетпіс жеті жыл көрмеген туысын көріп отырғандай мына қарасы тым өткір. Сасқанымнан алға қадам аттап түсіп:

— Самат Қалиевич, Самат Қалиевич! — дедім апалақтап.

Адамның өзгеру үшін кірпік қағу жетіп жатыр екен.

Прораб кірпік қағып еді, мелшиген бетіне жан кіріп, ұртының үшіне күлкі үйіріліп, көзіне жылымық жүгірді.

— Кел, кел, Асан! Манадан бері бізге жетпей отырған сен едің.

Қасына барған менің қолыма қызыл мұқабалы жылтыр блокнот пен автоқаламды ұстатты да, қасындағы бір кішкене томпақ, сүйкімді тасты нұсқады.

— Табиғат өзіңе арнап жаратқан мына бір такты ерттеп мін де, қазір не дейміз, соны кітабыңа түртіп ал. Біз қозғар дүние екі құлағың түгіл, болса, торт құлағыңды түріп тастап тыңдайтын әңгіме.

«Табиғат маған арнап жаратқан таққа» отырып жатып, төртеуін көз астыммен бір-бір шолып шықтым. Жүздері қызарыпты, беттері албыраңқы. Көздері әлдебір шабыттың жылтырақ сәулесін жұқтырыпты. Алтынға лық толы бөшкені енді-енді ашқалы отырған адамдарды қара да, бұларды қара. Сөз жоқ, бұлар бар болса торт құлақты түріп тыңдайтын қызық мәселенің басын мүжуге кіріскен.

Самат Қалиевич орнынан тұрды да, қолын жоғары көтеріп, ашық үнмен:

— Жолдастар, сонымен шымылдықты ашық деп жариялаймыз! Бас режиссер мен, яғни прораб. Спектакльдің тақырыбы да, идеясы да, сюжеті де біреу, ол — жетімдік. «Секретарь-стенографист, қалай, қалам-дәптерің дайын ба? Қысқашалап жазып отыр!» — деді маған шұқшия қарап. Мен басымды изедім.

Самат Қалиевич әр сөзін шабытқа әбден мінген ойыншының: «Шах-Мат!»—деп шаңқылдағаны сияқты еш созып-малусыз сарт-сұрт домалатып отыр. Айттым ғой, төртеуінің тіріліп қалған көздеріне, ұзын сирақ қыпша бел хрусталь рюмкалардай шаншылып-шаншылып отырыстарына қарағанда, кемі алты ай айта жүретін қызық әңгіме басталуға тиіс.

Самат Қалиевич сөйлеп кетті.

— Мен осы отырған үшеуіңнің ата-аналарын төрт көзі түгел ме, жоқ, төңірегі тып-типыл жетімсіңдер ме, ол арасын анық білмеймін. Бірақ әрқайсыларың үштен сұрақ қойсам, және оған сендер оған еш қаяусыз көңілден риясыз жауап берсеңдер ол жағының жігін ашып, жіліктеп берер едім. Қояр шартым бар — сұрақ-жауап үстінде даудамай тудырмаңдар. Өкпе-реніш соңынан. Себебі — әңгіме еркектердің әңгімесі. Ризасыңдар ма?

Үшеуі де риза екен. Еркектердің әңгімесі кімді қызықтырмасын.

Прораб алақандарын соғып қалып:

— Сонымен алғашқы сұрақ: кім қандай спортпен айналысады? деді де, Исаға жалт қарады.

— Бокс, бірінші разряд, — деді Иса міз бақпастан.

— Жазып қой, Асан. Бақтияр, сен ше?

Ұйқыдағы ару әлдекім жасқап қалғандай шалқайып барып, қайта түзелді. Өзіне қарай зырқырап ұшып келе жатқан волейбол добын алуға үлгіре алмаған адамның әдеті. Бақтияр басқа спорттың түріне қалай, қайдам, бірақ, волейболға оп салса бір аттап баспайтын жан.

— Жеңіл атлетика үйірмесіне... қатысамын,

— Разряд, разряд ше?

Бақтияр бас шайқады.

— Яғни жоқ. Әшір, сен не айтасың?

Әшір құбылаға қарап отырған. Көзі сол сықсиған күйде ерні жыбыр етті.

— Самат Қалиевич, басқаларға сұрақ бермес үшін сол сұраққа өзіңіз жауап қайтарсаңыз...

— Альпинистпін. Спорт шеберлігіне кандидат.

Мен басымды көтерместен:

— Самат Қалиевич, сіздің тұсыңызға шахматтан да спорт шеберлігіне кандидат деп жазайын ба?— дедім өп-өтірік аңқаусып.

— Неге олай дедің?

— Бір түрлі оқыс жүресіз...:

— Онысы несі тағы?

— Сіздің бізге кәдімгі айдау жолмен келгеніңізді бір көргемін жоқ... Ылғи ойламаған тұстан, тау-таспен келіп, желкеден түсесіз де отырасыз... Жүрісіңіз ат фигурасының жүрісіне ұқсайды.

Самат Қалиевич сақ-сақ күлді.

— Мақтағаныңа рақмет, інішек!

— Мен тіпті де сізді мақтап тұрған жоқпын.

— Мақтап тұрсың, мақтап тұрсың, бірақ мақтағаныңды өзің де білмейсің. Аттың жүрісі деген, айналайын, мықты бастық болатын адамның жүрісі. Есіңде болсын, ойламаған жерден шығып, бағыныштыларды желкеден басып отыратын адамнан болашақта жақсы бастық шығады...

Кенет, прораб сөзін тыя қойды. Өйткені, бәріміздің де басымыз төмен салбырап кеткен еді. Бәріміз де бір нәрсені осы сәтте ұғып қалдық — Самат Қалиевич соңғы сөздерді айтпауы керек еді, бізді сыйласа айтпай-ақ қойғаны жөн еді.

— Иә, иә, шахмат жақсы ойын ғой... Оны Индия шахтары да ойнаған. Филиппин президенті Маркос та ойнайды...— Сасып қалғаны әбден белгілі болды. Маған қарады. Бірақ көзінде манаты от та, жылтыл да жоқ.— Менен шахматты сұрадың ба, Асан?

— Шахматты...

— Ресми жарысқа түсіп көргемін жоқ. Дегенмен қара жаяу емеспіз, үшінші мен біріншінің арасынан табылып қалармыз. Әшір, кезек сенікі.

— Қандай кезек?— Әшір ан-таң. Жанағы «бағыныштыларын желкесінен басып отыратын бастық» жайлы әңгіме есеңгіретіп тастаса керек.

Самат Қалиевич қып-қызыл болып кетіп, ысылдап кеп қалды.

— Қандай кезек, қандай кезек? Разрядын бар ма деп отырмын.

— Самат Қалиевич, мен бір-ақ спортпен айналысамын. Оның аты — қияңқылық, қияңқылық плюс аздап күлкі. Бұл спортта разряд жоқ,— деді де Әшір қолындағы тасты аяғының астына домалата салды.

— Бұл да өзінше спорт,— деді прораб мүлде бейбіт дауыспен.— Айтпақшы, ағаларын, жаңа аздап қызып кетті, ғафу етерсіңдер... Жә, екінші сұраққа көшелік. Биыл қандай елеулі оқиға естеріңде қалды?

— Москваға барғанда «Спартак» балетін көрдім,— деді Иса.

— Біз әңгіме елеулі оқиға туралы деп едік...

— Москваға барғанда «Спартак» балетін көрдім...— Иса сөзін нығарлай түсті.

Бақтияр қозғалақтап, тамағын қырнады.

— Консерваторияда оқитын қызыммен айрылыстым. Мектептен бері дос едік. Тастап кетті.— Жүзі ду етті.

Әшір сол безірейген қалпын бұзбады.

— Қапшағайдан ақшаны күреп қайтып, ауылдағы апамды бастан аяқ малындырып киіндірсем, әне, мен үшін үлкен оқиға сол.

— Дұрыс...— Сәл бөгеліп, прораб күрсінді.— Дұрыс, ал мен «Еңбектегі ерлігі үшін» медалімен наградталдым. Кандидаттық диссертациямның тақырыбы бекіді. Жә, үшінші сұрақ. Қай мамандықтағы, қандай қызды ұнатасыңдар?

Иса күнде таңертең қос басындағы білік темірді солқылдата айналып, «күн» жасағаны сияқты жауапты еш бөгелместен сақылдатып айтып шықты.

— Өзім инженер болғасын, әрине, маған медик керек. Мінезі — өз шаруасына тастай мықты, басқаның ісіне орынсыз тұмсық тықпайтын жуас.

— Ол Италияны аралауды армандайтын... Маған тога тіктіріп киіп, көзіме бір көрінші деп жалынатын, Италия ауасының әр атомы ән салып тұрады дейді.

Е, мен Бақтиярды бекерге Ұйқыдағы ару деп атамаған екемін. Көрдің бе, консерваториядағы қыз туралы айтып еді, тағы қиялға шомып, ұйықтап кетті. Дәуде болса қыз да, Бақтияр да, «Ұйқыдағы ару» балетін кемінде он рет көріп шыққан болу керек.

Әшір әлі ашулы.

— Мамандығында шаруам шамалы. Айына жүз елу сом тауып тұрса бітті, стегінен ұстаймын да, соңынан салпақтап еріп кете барамын. Тек сөз де, қалжың да батпайтын қалың терілі қара қызды құдайым кездестірсін.

Самат Қалиевич қос қолын жоғары көтерді.

— Сұрақ-жауап осымен тамам. Асан бұл ойыннан тыс, кәмелетке әлі толған жоқ. Қорытынды: Иса, ашып айтқанның айыбы жоқ, көңіліңе кек ала көрме, сен де мен секілді таза-тақыр жетімсің.

— Оны қайдан білесіз?

Самат Қалиевич күлді.

— Жеті қабат жер астындағыны білетін көріпкелдігім жоқ. Қарапайым логиканың заңы. Сен маған ұқсайды екесің, ал мен жетіммін. Әкем майданнан оралмады, шешем шахтада көмір қазып жүріп, көксаудан қайтты. Балалар үйінде естім. Сен де, мен де өзімізге бір кісідей сенеміз. Ойлаған мақсатымызға жету үшін қолда бар күш мүмкіндік дейсіз бе, жігер-қайрат дейсіз бе, қысқасы, аянбаймыз және сол мақсат құрғырды бір минут те естен шығармаймыз. Ішек-қарны араласқан ең жақын адамдарды сол мұрат жолында қиып жіберетін эгоистігіміз де бар. Яғни өмір деген орасан зор, күрделі системаның кейбір ағымдарын ауыстырып, өзімізге бек ұнайтын структураға ауыстырғымыз келеді. Оған біз кінәлі емес, өзінің қисық-қыңыр жолын таңдап, бізді алдан тосқан тағдыр кінәлі.

Қағаз бетімен жорғалап бара жатқан менің қолымдағы қалам дірілдеп кетті...

— Самат Қалиевич, біз өгей шешеден туғамыз ба, біз ұмыт қалдық қой...— Әшір анық наразы.

— Әшір, сен жақсы жігітсін. Сөйткенмен көңіліне келмесін, тарихты сенен қаңқасының құрылысы басқа адамдар жасайды. Неге дейсің бе? Өмір өзіне күшті, күрескер адамдарды талап етеді...

Әшір Самат Қалиевичтің сөзін аяқтатпады.

— Рақмет, көп рақмет. Ал мына Бақтиярдың қаңқасы қандай, соны айтыңызшы?

Самат Қалиевич Бақтиярға тап бір инфузория көріп тұрғандай немқұрайды ма, әйтеуір қызық көзбен қарады.

— Мен Бақтиярды аяймын. Оның жақсы жігіт екенін білемін, сол себепті де аяймын.

Бақтияр отырған орнынан ұшып кететін шығар деп ойлап едім. Осы жолы оянбаса Бақтиярдың жігіт емес, мігіт болғаны. Жоқ, Бақтиярға ояну қажет емес екен. Aшу шақырған да жоқ. Күңкілдемеді де. Әуелі Самат Қалиевичтің бетіне бажайлап қарап алды. Сосын түк болмағандай жай барақат:

— Сіз мені неге аяйсыз?— деді. Шүкір, ояу отыр екен.

— Алдымен жасың қаншада, соны айтшы?

— Жиырма бірде.

— Сенің қандай мамандық алатының, қай семьядан шыққан қызға үйленетінің он жыл бұрын белгіленіп, шешіліп қойыпты. Асылы, оны саған ешкім де бақай-шақайлап ашып айтпаған шығар, әйтсе де ол туралы семьяңда өзіңнен басқанын бәрі біледі. Сенің ең жақын адамдарың өздерін өте ақылдымыз деп санайды, санайтындығы сондай саған бүкіл өміріңе жетерліктей жол сызып беруді өздерінің міндеті деп түсінеді.

— Жалпы, министрліктегі бөлім бастығының орны басқаға ақыл айтқызбай қоймайтын қызық орын болу керек.

— Сіз өте қатал адамсыз, Самат Қалиевич...

Самат Қалиевичтің беті бүлк еткен жоқ, әңгімесін жалғастыра берді.

— Дәп желкесінен түстің, Бақтияр. Әйтсе де сұрақ-жауап үстінде шекіспеуге уағда бергеніңді ұмытпа.

Менің жасымдағылар өз-өзіне мықты, қатал болу керек. себебі, жиырма бес пен қырықтың арасы күресу, алға жылжу, бұл өмірден аларыңды алып қалатын қиын кезең. Ал күрес — аузынан сөзі, қойнынан бөзі түскендердің басынан сипамайды. Кешір, Бақтияр, үстеме бір сұрақ, атаң мен әжеңнің көзі тірі ме?

— Атам да әжем де ілгеріде қайтыс болыпты. Папам да сіз сияқты балалар үйінде өскен.

Самат Қалиевич әжептәуір ойланды. Өзен жақтан шағала шаңқылдап еді, тағы әуелеген сирена үні ол дыбыстың басынан салып қалып, үнін өшірді. Тау-тасы ұлып жатқан ГЭС маңайына жолауға батылы барған бұл неткен жарымес те ер жүрек шағала?

— Иә... Бәріміз де жетім екеміз... Бақтияр, сен өзің жетім болмасаң да, әкең бұл қарғыс атқыр қамыттан құтыла алмапты. Гена, жетімдіктің генасы деген осы. Зерттелмеген гена! Бір басын шапсаң орнына алты бас өсіп шығатын жеті басты жалмауыз гена!—Самат Қалиевич топырақты уыстап алып мытып отыр, саусақтарының арасынан сусыған киыршық құм аппақ қардай шалбарына сау-сау төгіледі, оны өзі байқайтын да емес, жеңі түрілген білегінің бұлшық еттері бұлт-бұлт етеді.

Қандай сайтан түрткенін білмеймін:

— Соғыс 20 миллион совет адамының басын жұтыпты,— деп қабырғадан қойып қалдым да, өзім сасып қалып:—Тарихтан оқыдым,— дедім албаты лағып. Іле ұяттан жерге кіріп кете жаздадым, жерге кіріп кете қоюға табан астым жарық та емес, Қапшағай жері тастақ, бітеу, безер. Арқам қозса болды, дәл, нақты сөйлейтін осындай жауапты кезеңде бір қисынсыз сезді айтып қалып, өстіп аңырамын да отырамын.

Жарылысты күткен өлке қыбыр етпей сұлық жатыр. Сирена тыныпты. Шағала шаңқылы да естілмейді. Сирена дауысынан шошып кетіп, бас амандап, бұл төңіректен көзін жоғалтса керек.

— Айналайын-ау, және қандай жиырма миллион десейші!— Самат Қалиевичтің даусы ащы шықты.— Шеттерінен еңіске салсаң төске озатын, халықтың ең жас әрі денсаулығы мықты бөлегі ғой олар. Армияға ақсақ пен шолақ, тобан аяқты, әйтпесе жеті атасынан бері көксауды алушы ма еді. Сонда қаза болып кеткен әлгі жиырма миллионның әрқайсысының артында әйелі, баласы, әке-шешесі, іні-қарындасын қосқанда орташа есеппен он туысы қалды делік. Есептеңдерші...

Самат Қалиевич сөзін аяқтап үлгірмеді, Иса зірк ете қалды.

— Баяғыда есептегеміз — екі жүз миллион әйел мен бала, әке мен шеше, іні мен қарындас!—Түтіккен беті қап-қара. Қалың қастарының арасы қосылып кеткен. Исаның көзіне қарадым да, жүрегім су етті — көз қарашығында байлаулы арыстан өз шынжырын өзі кеміріп отыр.

— Жетім... Бәріміз де жетімбіз!

Мұны кім айтқанын аңғара қалдым. Жел сыбырлауы ықтимал. Адам емес, құдая, жел, жел сыбырласа екен...

— Ұнжұрғамыз түспесін, жігіттер! Жетімдік деген жалмауыздың басын бүгін, шауып жатырмыз. Мына ГЭС-ті салып, көктаспен алысып жатсақ о да жетімдікті түп-тұқиянымен құртудың қамы. Сөз болсын, мен сендерге жетімдіктің адамға тигізетін пайдасын айтып берейін,— Самат Қалиевич жымиды.

Бәріміз елең еттік. Прораб жарады, бұл жолы да атпен жүріс жасап кетті.

— Қандай пайда?— Иса ішін тартты.

— Білмейсіңдер ме? Ендеше біліңдер. Министрліктің бөлім бастығы да жетім. Иә, иә...— Ыңылдап біраз отырды.— Мына заңдылықты күнде көріп жүрсеңдер де ескермеген шығарсыңдар — бұл күнде ел бастап, атқа мінген азаматтардың көбі таза-тақыр жетімдер.

— Жетімдер?

— Қалайша?!

— Неге?

Сұрақ жаңбырша жауды.

— Аптықпаңдар, қазір бәрін де білесіңдер. Патша заманы тұсында флотқа алынған жігіттерді жүзуге қалай үйреткенін оқымап па еңдер?

Ешкім де оқымапты.

— Матросканы киіп, кеме палубасына көтерілген күні-ақ жас жігітті сақа теңізшілер жағасынан алып, борт сыртына лақтырып жібереді екен. Батайын десе жам тәтті, сосын әлгі байғұс, амал жоқ, қол-аяғын тырбаңдатып, суға қақалып-шашалып, ақыры өлдім-талдым дегенде трапқа қол іліктіреді. Келесі күні тағы борт сыртына ұшып кете барады. Осы тәртіп әлгі жігіт қашан суға жүзуді үйренгенше қайталана береді. «Ұра берсе құдай да өледі», ай өткесін жанағы шіркін суда ақ аюдайын малтиды. Ендеше сол жас теңізшіні — жетім, ашық теңізді — өмір, ал жағадан алып теңізге лақтырып жібергіш қақсал теңізшіні—тағдырға теңеп елестетіп көріңдерші. Толып жатқан мехнатпен алыса жүріп, жүзуді үйренген жас теңізді не, жетім не, бәрібір. Осындай сын-сынақ, мехнаттан кейін оларға теңіз де бағынады. Ғалым, суретші, яки жазушы, бөлім бастықтарының көбінің анкетасын актарын көр, екеуінің біреуі жетімдіктің таз тақиясын киіп шыға келеді.

— Ал альпинистер ше? — деп Бақтияр Самат Қалневичті бір іліп қалды.

Самат Қалиевич титтей де мүдірген жоқ.

— Керек болса альпинист те. «Қуырдақтың кекесін түйе сойғанда көресің» дегендей, Бақтияр, мен саған жетімдер хақындағы мына шылқыған шындықты айтып, шалқаңнан түсірейін, бәлем. Жақсылап тыңдап ал: егер сен шынымен жетім болсаң, және алда-жалда жолына адамдар кесе-көлденең тұра қалса оны қағып жіберуіңе қақың бар. Автобусқа мінерде мүгедекті кезектен тыс өткізіп жібереді ғой, сол сияқты жетімдер кейбір жерлерде басқаларды яғни жетім емес сені, Бақтияр, жолынан ысырып, тезірек өтіп кетуі керек. Бері қара — Әшірдің, Исаның ол дөрекілігіне және сен кешірім көзбен қарауың керек, Бақтияр.

— О ненің ақысы? — Әшір ұсақ тасты ойға қарай лақтырып отыр.

— Әділдік, әділдік, әділдік — оны міне, осы талап етеді. Бері қараңдар да, анализ не дейді, соны тыңдаңдар. Бөлім бастығының баласы Бақтияр шыр етіп жерге түскеннен бері әке-шешесінің арқасында не ішем, не кием демеді. Университетке де қалай түсем деп бас қатырған жоқ — оз қабілеті бар, әкесінің беделі бар, әйтеуір конкурстан өтті. Күні ертең үйлене қалса тойды қалай өткіземін, ол қанша сомға түседі деп те бас ауыртпайды. Тойдан соң, қаланың ортасын ойып тұрып пәтер алмаса арғы қолыңды бері әкел...

Иса қозғалақтап қап еді, аяғы қағып кеткен шелектен су төгілді. Самат Қалиевич оған бір сәт лып етіп қарады да, сөзін әрі қарай созып кетті.

— Ал Иса ше? Әке-шешеден айрылып, кісі қолында ескен Иса көзіне кезінде қанша көк шыбын үймелегенің өзі жақсы білер. Иса қайта оқуға түсіп, қиындықтың біразын артқа тастапты. Хош. Бірақ әлі үйлену, жұмысқа орналасу, пәтер алу мәселесі қай қиындықтан кем? Пішту! Қиындықтың көкесі алда жатыр. Оны мен жақсы білемін, өйткені, басымнан біртіндеп өткен. Бері қара, әке-шешелі Бақтияр, жетім Иса сені иықтан қағып, алдыңды ораңқырап кетсе озбырлық, әділетсіздік деп санайсың ба? Санасаң бетті тіліп айтшы! Үндемейсің, ә?

Бақтияр шашын ұйпалап:

— Сабыр етіңіз, Самат Қалиевич,— дей береді.

— Мен әрқашан да сабырлымын.

Иса прорабқа жалт қарап:

— Самат Қалиевич, дәл бүгін неге үстімізге қара аспанды құлатып отырсыз?— деді әр сөзін нақпа нақтап.

Әшір күліп жіберді. Шын да аңғал көңілден шыққан риясыз күлкі емес, домбыраның ішегіндей дыңылдап керіліп тұрған ызалы күлкі.

— Мына аксиомаңыз арабтардың мұнай бағасын еселеп өсіріп жіберген тірлігін жүз процент ақтайды, Самат Қалиевич.

— Арабы несі? — Прораб Әшірге жаман көзімен қарады.

— Арабтар мұнайдың бағасын өсіріп жіберді деп Батыстың көз жасын көл қып отырғанын білмейсіз бе? Ақыры арабтардың содан тапқан пайдасы мен өздерінің отарлау дәуірінде араб елдерінен тасыған қыруар байлығымен салыстырып есептеп кеп тастапты ғой баяғысында. Сонда арабтардың баға өсіруден көрген игілігі бәленше ғасыр бойы Шығыстан Батысқа тасыған байлықтың мыңнан бір бөлігіне жарамай қалыпты. Осыдан кейін арабтар сол көрген қорлығы үшін мұнай бағасын қанша өсірсе де қақылы деген теорияның құлағы қылтиып тұрған жоқ па. Сіздің жетімдердің ере қайтаруы дегеніңіз сияқты.

— Сенің, менің, Исаның қайтаратын есесі...— Сөйтті де прораб Бақтияр екеумізге жалмаң етіп қарап қойды. Жай-ақ қарауы да мүмкін, әйткенмен сол қарастың іштей жек көрін тұрғасын ба, маған солай көрінді.

Манадан бері қол басындай тасты алақандарына алма-кезек аударып салып отырған Иса орнынан тұрды да, әлтек-тәлтек басып, прорабтың қасына барды. Күресетін адамша алға сәл еңкейе басын қақшитып, мойнын иіріп, екі қолын салбыратып жіберіпті. Қара торы жүзі түтігіп кеткен. Жоғарғы ернінің оң жақ бұрышы сәл түріліп, дір-дір етеді. Бәріміз де бір оқиғаның бұрқ етерін біліп, тына қалдық — ала жаз бойы Исаның бүйтіп бұзылуын алғаш көруіміз.

— Самат Қалиевич...

Прораб басын кетерді, әлдене айтпақ болды ма, аузын аша беріп, Исаның жүзіне қарады, аңырып отырып қалды.

— Самат Қалиевич...— Иса бес батпан жүк көтеріп тұрғандай екі иығынан дем алады.— Самат Қалиевич!

— А? — деді прораб апалақтап.

— Сіз жетімдіктің жоғын неге жоқтай бересіз? Неге кеше өткен сұм соғыстың аруағын көрден тұрғызып ап, ортамызға лақтырып тастай бересіз? Жетімдік, жетімдік... Жетпеді ме, болмады ма? Қашанғы құлақ сарсытасыз?!

Самат Қалиевич алғашқыда сасуын сасып қалды. Тіпті сәл шегінді. Есін тез жинады. Артын тасқа егеп, отырысты түзеді. Сосын қанын ішіне тартып:

— Сен немене, мені соққалы тұрғаннан саумысың? — деді.

— Алдымен жауап беріңіз...

— Солай де. Ендеше оң құлағыңмен тыңдап ал. Ұмытпа! «Жыланды жеті кессең де кесірткелік әлі бар». Мен емес соғысты жатқан керінен тұрғызып алған. Мен өзім соғыс салып кеткен лаңнан қашып, құтыла алмай жүрмін. Жетімдіктің өзі жеті кессе де сүйретіліп келіп қақ ортамызда иреңдеп жатқан... Нәлетіңді маған емес, кешегі соғысқа айт мықты болсаң!

Сұмдық-ай! Иса тұрған орнында теңселіп қалды. Теңселіп тұрды да, тас үстіне сылқ отыра кетті. Көзі бет-жүзімізді кезектеп шарласа да, қудай біледі, түк көріп отырған жоқ. Қара перде тұтып алған ондай көзді бірдеңе көріп тұр деудің өзі ұят.

— Жетімдік дейсіз...— Саусақтары жер сипалап жүріп, жұдырықтай тас тауып алды.— Біткен жараның аузын тырнайсыз... Тырнасу керек пе?.. Мен-ақ тырнап салайын жараның аузын. Көріп қалыңдар, естіп қалыңдар! Исаның әкесі жоқ, Иса әкесіз өскен шата! Сүйгенін соғыс жұтып, жесір қалған шешеден туғамын мен. Кім менің әкем? Қайда жүр? Жүзі қандай — білмеймін. Сұм соғыс, менің әкем сенсің! Сенен туғамын, сенен жаратылғамын! Басқа әкені білмеймін, танымаймын, танымаймын!

Орнымнан тұрғаным бұлдыр-бұлдыр есімде, Исаның қасына барғанымды там-тұм білемін, анық білетінім — тізерлей кетіп, оның бүлкілдеген жауырынынан айқара құшақтағаным ғана.

— Қойшы, Иса... Иса...

Иса басын кілт көтерді, қолымды қағып қалды, жоқ, қақпады, өзім шегініп кетіппін — көзі шарасынан шығып, менің иығымнан аса қарап қалыпты. Өкшемнен шыр айналып, ту сыртыма қарадым — еңістегі қосар каналдың табанында автомашиналар гүрілдейді, экскаватор шөміштері ми шағып шақыр-шұқыр етеді, жұмысшылардың ара-тұра айқайласып сөйлескен дауыстары жетіп тұр.

— Оның не?! Қой деймін, Иса? Қой...— Бақтиярдың жан ұшыра шыққан даусы естілді, жан ұшырмауы да ықтимал, дегенмен даусы жайшылықтағыдан бір-екі нота жоғары еді. Оның жан ұшырдым деген шамасы сол жоғары алған бір-екі нота болу керек, іле зу еткен тас еңіске қарай құлдилап барып, канал жиегіне топ ете, түсті де, бір секіріп, ары қарай домалап түсіп кетті. Төменнен шылдыр етіп, әйнек сынды.

Жалт қарасам, Бақтияр Исаны тас құшақтап алыпты. Самат Қалиевич отырған жерінде әлі қалшиып отыр, былайда жылпың-жылпың Әшір бұл жолы ол қасиетінен жаңыла қапты, қозғалуға шамасы келмей аузы аңқиып ашылып отыр... Иса керемет шаршаңқы қалыппен Бақтиярды әлсіз ғана кеудесінен итерді, көзіндегі қара жалын, тәуба, тәуба, тілім тасқа, сөнген екен, тек еріндері қыбырлап;

— Кешіріңдер, жігіттер, кешіріңдер! — дей береді.

— Қайсың ей, тас лақтырған?!

Алаң жиегінде бульдозерші Қарабай тұр состиып.

— Қайсың деймін тас лақтырған? Трактордың әйнегін сындырған кім?..

Исa алға шықты.

— Мен.

— Сен болсаң жын ұрған ба? Тракторды кабактың көлеңкесіне доғарып қойып ұйықтап жатсам... Түс көріп жатыр ем... Түсім түс еді. Майдандас достар жиналып, пәдіретке түсіп жатыр екеміз. Түсім түс еді.— Таңдайын қақты. Іле қайта шадырланып шыға келді.— Әйнек, әне, быт-шыты шықты. Жын ұрған ба, бала, сені?

Қарекең бері жүрді. Сиқырлап қойғандай Иса оған қарсы жүрді. Екеуінің арасы он, бес, үш қадам...

Манадан бері үнсіз отырған Самат Қалиевич орнынан атып тұрды, атып тұрды да, жүгіре басып, Исадан озып, Қарекең екеуінің арасына дікиіп тұра қалды.

— Сабыр, Қареке! Екіленбе, Иса! Бүлінетіндей ештеңе бола қойған жоқ! Бәріміз анау тасты ермек үшін дәлдеп ойнап ек. Біреуі домалап, канал қабағынан құлап кетті. Әйнек сынса салдырамыз. Тап бүгін, кешке дейін!

Қарекең қолындағы кепкасын умаждаған күйі;

— Ой, ойының осылғыр...— деп келе жатыр еді;

— Осымен сөз бітті, Қареке! — деп прораб кесіп тастады.

Мен адам психологиясының жүздеген кезеңдерінің дәл қайсысында, қай сатысында тұрғанымды білмедім, білгенім манадан бері Самат Қалиевич, Иса, Бақтияр, Әшірдің «қысқаша» сөзін түртіп отырған блокноттың беттерін жыртып алып, күлдей ғып ұсақтап, аяқ астына шаша беріппін... «Мұндай спектаклі құрысын, құрып кетсін...»

— Әне, қараңдар!

Әуелі тіреу орны түсетін қарсы алдымыздағы жартас төскейінен қызыл жалын бұрқ етті де, баяғы қасапханада шейіт боп кеткен қара бұқадай қошқыл шаң мен түтін орасан зор жылдамдықпен жалы жалбырап, атып түрегеле берді. Келер секундта әлгі быт-шыт болып, ірілі-ұсақты тастар жан-жаққа жаңбырша жауды. Қара бұқа секілді қалың түтіннің құйрығынан ұстап, ілесе көтерілген шаң алып саңырауқұлақтай қалтылдап қас қағым тұрды да, кереге, уықтарын бірден жұлып-жұлып алған киіз үй құсап жалп құлап, жайыла түсті. Табан астындағы жер селк етіп, аспан астын қақыратқан құр-құр құлақтың қақасын жарып кете жаздады да, қырқалардан қарғып етіп, көз ілеспес жылдамдықпен алыстап, бәсеңдей берді.

Жалын жарқ еткенде мен тас тасасына бұға қойғамын. Басында бармақтай жалын толықсыған бір тал шырпы!.. Үш жыл бұрынғы қыста қасапхананың ағаш дуалының түбіне жүрелеген қалпы бір тал шырпыны қорап сыртына сүйкеп, көпке дейін тамыза алмағаным есіме сап ете түсті.

Бір тал шырпы қаршадай басыма қандай зобалаң әкелді десеңші! Сол бір тал шырпының басындағы жалын жартас бетінен мың есе үлкейіп, жаңа тағы жарқ етті — менің суқаным ұшпағанда енді кімнің суқаны ұшпақ! Құлағымда — шырпының пырылдап жанған дыбысы, мұрнымда — күкірттің күлімсі иісі... Алыстан, бел-белес қыраттардың астынан виолончелдің боздаған үні естілер-естілмес талып жетіп тұрғандай. Бәрі де өткен шығар, үш жыл бір тал шырпы басыма түсірген әуре мен әбігерін енді қайтып жолатпастай төңірегімнен ұшықтап аластаған шығар деп ойлап едім. Сонда, сонда мынау Қапшағайдың білем-білем қыраттары жалын мен виолончельдің мұңды үнін қайта алдымнан тосқаны ма? Жалпылдаған жалын өшкен шығар, виолончелдің алты шегі бырт-бырт үзілген болар деп ойлап едім. Мың есе үлкейіп, мың есе күшейіп, қарсы алдымнан қайта шыққаны ма? Шырпы басындағы бармақтай жалынды ешкімнің де үрлеп өшіре алмағаны ма? Виолончельдің тарам-тарам шектерін бір-ақ тартып, бытырлатып үзетін жанның мына қазандай қайнап жатқан дүниеден табылмағаны ма?

Кенет, басыма сап ете түскен суық ойдан селк еттім..

Жо-жоқ, бір тал шырпы басындағы от пен виолончельдің үні қарсы алдымнан қайта-қайта тегін шығып жүрмеген болар... Қайта мен өзім сол екеуінің соңына түсіп қуып жүрген жоқпын ба осы? Әлде, әлде сол бармақ басы от оз жүрегімде маздап, шытадай жүрек қабымның ішінен виолончель үні боздап шығып тұрса қайтем? Өйтсе лап еткен жартас бетіндегі жалыннан емес, өз жүрегімнің жалыны мен жарылысынан қорқып, тас тасасына тығылғаным ба?

Біреу иығымнан қақты. Еңкейген Бақтиярдың бетіне еш мағынасыз, көзім шарасынан шыға бақырайып қарай беріппін. Бақырайдым ба, жоқ па, оны кім білген, өз көзі мен желкесін кім көріпті, солай қараған шығармын деп ойладым.

— Не болды, Асан? Тас тиген жоқ па?

Басымды үсті-үстіне шайқаймын.

Самат Қалиевнчтің жалпақ беті мен шаршы тұлғасы аспанның қақ жартысын алып, төбеме шатыр құрды.

— Зорығып кетуі ықтимал. Қосқа қайтарып жіберсе қайтеді?

Мән ләм-мим демедім. Қолыммен жер тіреп тұра бергенде жүрегім сазып сала беріп еді. Мен не дедім, домбырам не деді? Мыналар мені ұқпай, оларды мен ұқпай әрі-сәріміз. Жалпы жуық арада менің өмірімнің кішкентай ауласына үлкен бір оқиға шауып кіруге тиіс. Өміріме үлкен өзгеріс кіргізетін үлкен оқиға! Қасапхана оқиғасының қарсаңында да жүрегім өстіп сазатын, Онда да көкем, мамам, Шыңғысхан төртеуміз өстіп бір-бірімізді ұқпағамыз. Әйтеуір оқиғаның болары анық... Мына жалпақ өзен өзін болашақта, алдын плотина бөгегесін басын аяғына қосып, қылғи салатын апан ауыз туннелге қосар каналмен қалай тып-тыныш шымырлап ағып баратын болса, мен де сол оқиғаға күн артына күн салып, солай тақтап келемін.

Ес жинап, өз-өзіме келсем, бәріміз де бізге тап әзірде пана болған қыраттың қыр арқасына мініп үлгеріппіз. Жарылыстан ұшқан қою қара шаң мен аммониттің сап-сары түтіні бытықы-шытықы араласып, беткейден сырғып өзенге түсе беріп еді, аңғар бойын қуа сыдыртып соғатын самал тына қалғандықтан ба, шұбатыла созылып, арғы жағаға жетпей жатып, айдын бетіне ұзыннан-ұзақ құлады. Иір мойын экскаваторлар, «БелАЗ-дар» дүрілдеп, жарылыс дүмпуінен құлақтары тас бітіп, тоңқиып-тоңқиып бүк түсіп жатқан тау кеудесі сырылдап, жан біте бастаған. Шығыс, түстік, солтүстік көкжиек бүгін бетіне бозамық перде тұтып, кіреукеленіп тұр„ Мана батыс беткейге іліне қалған пышақ қырындай жұқа қара бұлт үздіксіз ұлғая, етегін жая түсіп, аспанның қос қапталын қаусыра тас төбеге жылжып келеді. Ауа қапырық. Күн бетін мұнар шалыпты. Иса, Әшір, Бақтиярдың жауырындары терден қарайып кеткен. Ол да жаңа жейдеңе апта өтпей-ақ, тұздан қақ тұрғызатын өзен бойының ерекше мінезінің белгісі — ауанын ылғалдығы жоғары, ыстық күндері өзіңді жеріне жете жағылған моншаның шешінетін ауызғы бөлмесінде жүргендей сезінетінің бар.

— Анау кім, жігіттер? — Иса қосар каналдың бергі қабағына үңіле қалыпты.

Біз бұл уақытта қырат үстінен құлап келе жатыр едік. Түбінен тұма атқылап шығатын жартас каналдың бергі бетінде Қапшағайдың көл тасбақасындай дүмпиіп, «мен мұндалап» тұр. Сол жартас төбесінен біреу ақ орамал бұлғап, бізді шақырады. Әлде ақ орамал деп тұрғанымыз арлы-берлі зыр жүгіріп жүрген ақ көйлекті біреу ме?

— Соға кетсек қайтеді?— Иса Самат Қалиевичке қарады.

— Сендер соға кетіңдер. Мен тіреу басына бара берейін. Қарекең туннельге бір кіріп кетсе, қайта бас қылтита қоюы қиын. Мен барып желкелеп шықпасам болмас.

Иса Самат Қалиевнчке, Самат Қалиевич Исаға қалай сөйледі.

Соңғы кезде бригада мен бас прорабтың қарым-қатынасы көбінесе Самат Қалиевич — Иса деген екі нүкте арасындағы қарым-қатынаспен анықталып жүр. Әшір, Бақтияр үшеуміз сол екі акула қайда жүзсе солай жүзетін шабарман лоцман балықтары сияқты кішігірім рольді мойындай бастаған сияқтымыз. Самат Қалиевичтің бригада қақында Исаға қоятын сұрақтары гараж бастығының қарамағындағы шоферге автомашиналардың хал-ахуалы жайында қоятын сұрақтарына тым ұқсап кетіп жүр. Яғни бас прораб — гараж бастығы, Иса — шофер, қалған үшеуміз — әлгі автомашинаның темір терсек уақ-түйек бөлшектеріміз.

Екеуі тіпті жаңа ұрыс-керіс болмағандай бейбіт сөйлесті. Шекіссін, сөзге келісіп қалсын, бәрібір екеуінің басында бір-бірінен алыстатпайтын, еріксіз айдап әкеліп тіл табыстыратын контакт нүктелері бар. Шекіскен күннің өзінде ақыры татуласатынына сеніп, соны біліп шекісетін сияқты.

Прораб қосар каналдан өтті де, қиялап тіреу орнына, біз тұмалы жартас жаққа бас-көз демей жолсыз жермен тарттық. Жол деймін-ау, жол, жолсыз деген ұғымдар бұл өлкенің әлпетіне сай келмейтін түсініктер. Қапшағай жол, соқпақ, сорап бетін айқыш-ұйқыш сызғыламаған бетоннан құйылған би алаңындай таза тақыр өлке. Шынжыр табандарының жалпақтығы метрден асатын экскаваторлар, бульдозерлер, биіктігі екі қабат үйге жуық «БелАЗ», «КрАЗ-дар» соқпақ жолды таңдап-талдап жүре ме, ой, қырат, еңіс демей қасқайып, тіке салады да отырады. Ондаған тонна салмағы бар сол темір динозаврлардың жер тітіретіп жүріп өткен ізі соқпақты былай қойып қойыңыз, қара топырағы аспанға бұрқырап көтеріліп жататын кәдімгі айдау қара жол. Бетоннан құйылғандай таза тақыр өлке деп отырғаным, жаңағы сансыз із-айдау қара жолдар уақыт өте келе шырма-шату шатысып, мың жерден айқасып, мың жерден қатар түсіп, ақыры қосылып, бір-бірінің үстіне түсіп әншейін өсімдік-шөпсіз май топырақ далаға айналып кеткен.

... Сәңгірлеген сөз ойымды бөліп жіберді. Бағасы бес сомдық радиоқабылдағыштай — арзан болса да ол радио нүктесіз әр үйдің күн көруі, жаңалық естуі тағы қиын — дәңгіреп келе жатқан тағы Әшір.

— Бұл заман адамдарын қойып қой. Аузына түкіріп қойғандай бір-бірінен аумайды, аумайды-ау. Самат Қалиевичтің де, Асанның да, Бақтияр, сенің де, Иса, сенін. де сөздеріңді алайықшы. Бәріңнің сөздерің бір адамның аузынан шыққандай керемет ұқсас. Эрнесакстың отыз мың адамдық хорынан жеке әншінің даусын бөліп айырып аласың ба? Мә, алып көр. Сол сияқты сендердің жүздеріңнен болмаса сөздеріңе қарап айырып ала алмайсың. Ал біздің ауылдың шалдарын тыңдап көрсеңдер... Мақал-мәтел ме, идиомалардың небір ғаламат жақұты дейсің бе, ой, деген, бәрі бар. Әрқайсысы сөйлеген сайын көз алдыңа әншейін бір-бір картина құрып тастайды. Осы кейбір адамдарды көрсең, тыңдаған сайын тереңдей түседі. Баз-біреулер керісінше. Әуелі баста терең көрінгенмен бар-бары тобықтан келіп, аласарып қалады. Ой, құдайым-ай, бұл дүниенің құрылысы неткен қызық!

Әшір ылғи да өстіп бүйректен сирақ шығармаса іші ауыратын жан. Иса көбіне томаға тұйық. Бақтияр жуас, Мен де осы екеуінің арасынан табылып қалармын. Осы кеп сөйлемейтін тізбектің ішкі құрылысын Әшір асау атом секілді ыршып, шоршып бұзады да жүреді. Бәріміз анау адам орамал бұлғап тұрған бұлақ басына қаздай тізіліп, беттедік пе? Беттедік. Беттесек біздің басымыздағы ойлар да қатар алып келе жатқан адымдарымыз сияқты ұқсас болуға тиіс. Ол ойлар — бұлақ басындағы адам кім, ол неге жанталасып орамал бұлғап тұр, аяқ астынан ерекше бір оқиға болып қалмады ма? Жоқ, оны Әшір мойындамайды. Ол өзінше жүруі керек, өзінше сөйлеуі қажет. Және сөйлегенде де қазіргі жағдайға еш қатыссыз тұстан келіп тиіседі. Мәселен, мақал-мәтел айтқыш шалдардың бізге қандай қатысы бар? Сөйтсе де Әшір өстіп қазан бұзбаса бірдемеміз тағы жетпей тұратынын қайтерсің. Ішіміз пысып, өз ойымызға өзіміз тұншығып өліп кетер ме едік Әшір болмаса.

— Ал шалдар қайтіп сөйлейді?— Бақтияр әдеттегідей ынт-шынтымен қадағалап сұрап тұр. Әшірдің бұрылмалы, ықпалы-жықпалы мол қалтарысты сөздеріне арамыздан бар көңілімен құлап сеніп, түсіп қала беретін адам— Бақтияр. Шалдардың қалай сөйлейтінін шынымен білмейтін де болу керек. Шалды қайдан көрсін, шалмен қалай сөйлессін, мұның да әкесі балалар үйінде өскен жетім. Кенет, біреу тас төбемнен қос қолдап ұрғандай тұрып қалдым — біз де шал атаулыдан ақыр-тақыр тала үй емеспіз бе? Екі атадан қосылатын нағашы атам бар ay, былтыр жайлауда отырғанда қыдырыстап барып қайтқан нағашы атам бар. Бір ізбен тұрып, бір ізбен жүретін жуас. Үйдің тізгіні өгей нағашы әжемнің қолында екен. Жыпырлаған қара домалақ інішектерді құдай аямай бере беріпті, кетер кеткенше аттарын шатастырып, әбден қор болдым. Мамамның шешесі ертеректе қайтыпты. Өгей әжемнің ауылына баратын жолымды кесе беретіні де содан болу керек, әйтеуір қайтып жібермеді.

Ал көкемнің әке-шешесі кім, ес білгелі ол туралы маған ешкім ештеңе тіс жармапты. Мен сұрамаппын, көкем айтпапты. Қызық...

— Сен жоқ жерден жұмбақ жасама, Әшір. Шал, шал... Мақал-мәтелді қойны-қонышынан борататындай ауыл сыртындағы әр төбені таққа айналдырып, күнде кешке сөз теріп отырмыз ба? Оған шалыңның шамасы ғана келер. Біздің оған уақытымыз жоқ. Біз бір мектепке барған, бір кітап оқыған, телевизордан бір программаны көрген, бір фильмді қызықтаған, «инкубатордан шыққан» жандармыз. Бұдан кейін біздің сөзіміз ұқсас болмағанда кімнің сөзі ұқсас болмақ. Инкубатордан шыққан балапандардың сөздігі қандай, естігенің бар ма? Біреу-ақ — «шик-шиқ...— Бұл сөздерді алда келе жатқан Иса желкесімен айтты.— Ал, Бақтияр, сен шалдардың қалай сөйлейтінін сұрамай-ақ, қой. Бәрібір ұқпайсың. Тірі шал өз маңдайыңа бітпегесін олардың сөзін сұрап қайтесің. Сен алдымен өзің еркелей аласын, ба, соны сұрашы. Еркелей білмейсің, жалпы, қаланың балалары еркелей білмейді. Ей, шал-кемпірден жұтап қалған үйдің ұзын шаштары, естеріңде болсын, бұл дүниеде енді сендерге еркелеу жоқ.

Әй, Исаның мына сөзінде жан бар-ау. Мен өзім еркелей білмеймін. Ал білетіндерге қызығамын. Ана Маймақ, дегенің еркелеудің түбін түсіреді ғой. Көзі сықсиып, жымырайып кеп тәтті-тәтті сөздердің тиегін ағытқанда жан жүрегің елжіреп, қолыңда не қымбат зат болса, соны бере салғың кеп тұрады. Және еркелегенде өзі әдемі боп кетеді. Жалпы, еркелеп тұрған адамның сапасы қарадан қарап бір жарым есеге артып кететін сайтаны бар. Көкем, мамам қу екен. Маймақтың сол қасиетін біліп, «Жигулиге» салып алып жүр, басқа не дейсің. Машинаң: «Бип-бип!»—деп зырғып тұрса, оның ішінде еркелеудің неше көкесін білетін сүйкімді бала отырса одан артық не керек. Маймақтың еркелей білетіні — ауылдан әже-атасы бар кенже немереміз қашан келеді, қашан еркелетеміз деп екі көзі торт боп тосып отырған. Бір жылдың жартысын үйінде, екінші жартысын сонда өткізіп, аунап-қунап жүргені.

Ал мен... Жоқ, көкемнен апам мен атамды қай жерде жоғалтқанын сұрау керек екен қоймай жүріп. Еркелеуді қалтамнан қай бұрышта түсіріп алғанымды сонда барып білермін.

— Иса! Бригадир!

Ио-хо-хо! Бір қарасам, Бақтиярдың қолы Исаның жағасында жүр. Онсыз да күнге күйген жүзі нарттай. Қақалып-шашалып, тұтыға сөйлейді.

— Сен бар ғой, сен...

Дұрыс, алдында тұрған менмін,— деді Иса еш саспай.

Сен неге мені осы мүгедек адамға санайсың?

Исa жымиды. Зілсіз жымиды. Сосын әр сөзін бөліп-бөліп, сыздықтата сөйледі.

— Мүмкін мен өзімді солай санайтын шығармын.

Біз келесі секундта Исаның бетінен Бақтиярдың бес саусағының таңбасын көреміз бе деп күтеміз, дұрысы, мен күттім.

Бақтияр Исаның жағасын босата салды. Бір уақытта бетін басты да, сенделектеп, бір басып, екі басып төмен қарай түсе бастады.

* * *

Емін-еркін жайылып алып, енді аузын ырбаңдатып күйсеп жатқан қызыл тайыншадай үлкен тасты тіреу орнынан мана жарылыс көтерген аппақ шан тұтыпты да, кәдімгі көк қасқа тайыншаға айналыпты. Ал тұманың өзі...

Үні өшіпті!

Қазандай қара тас бел ортасынан батпаққа батып, бұлақтың көзін басып жатыр. Жарылыс эпицентрінен жырыла ұшқан жүйрік тастардың бірі... Төңіректе тағы басқа үлкен-кішілері бауырсақша шашылып қапты. Онсыз да жылап ағатын жылға арнасы тартыла бастапты. Айна сынығындай ойдым-ойдым болып, өлеусірей жылтырайды. Біз тұмсық, сары тамақ кішкене күс әр тасқа шыпжың-шыпжың қонып, тыным таппай шықылықтайды. Кешке қарай бұлақ бойына құрттай боп үймелейтін шыбын-шіркейдің бұдан былай көзден бұлбұл ұшатынын сезіп жүрсе керек. Жағаны кемерлеп өскен құрақ қурапты; жазылмас ауру меңдеген адамдай балауыз түсті сіңіріп күл беттеніп жатыр.

Тыныштық...

Тұма басындағы қазіргі халді бір-ақ ауызбен біреу суреттеп бер деп қолқа салса ойланбастан осы сөзді айтып салар едім.

Тас үстінде су перісінің қызына орнатылған ескерткіштен аумай Жамал отыр. Бізге бұрылып қараған жоқ.

Өлі тыныштық...

Арна ирелеңдеп барып қосылатын көлшікке қарай бір-екі бақа табан астынан тап-тұп секірді. Гүжілдеген аралар да жоқ. Құрығанда анау төмендегі экскаватор, «БелАЗ-дардың» біреуі гүр етсейші. Соған қарағанда мана жарылыстан қашып барған баспаналарын жұмысшылар жаңа тастап, шығып жатса керек.

Құлақ шыңылдайтын тыныштық!

Менің тұла бойым түршігіп кетті. Тас астындағы бұлақ жылап жатыр! Тұншығып, жер бетіне жол таба алмай, саңылауы жоқ қапырық құшақта қалған бұлақ солқылдап жылап жатыр...

Қателесіппін, құмығып жылаған қара тас астындағы бұлақ емес, Жамал екен. Екі бүктеліп отырған күйі қолымен бетін басып, өксігенде қос кішкене жауырыны шоршып-шоршып түседі.

Иса үшеуміздің бетімізге бір-бір қарады да, санап басып, Жамалдың жанына барды. Әр қасық, пышақ, шанышқыға дейін қай жерде қалай тұрғанын бес саусақтай білетін ұқыпты әйел ас үйдегі газплитаның қасына осылай жақындар еді. Қыздың иығына қол салды да:

— Аз-мұз тынығып алсайшы!—деді. Неге жылады, неге тынығады — жо-жоқ, ондай сұрақты атамаңыз, олар Иса қоймайтын сұрақтар. Иса жалпы, сұрақты барынша аз қояды. Жауапты қатырып қайтарады. Басқадан гөрі сұрақты өзіне-өзі көбірек қойып, соған жауап таппай іштей қиналып жүре ме, білмеймін, білетінім — тым тұйық. «Ақ мұрт, ақ майдан боранда қалсаң астыңдағы ат тізгінін еркіне қоя бергін, салып ұрып, елді өзі табады»,— деп отыратын Шыңғысханның әкесі. Иса да адамдармен сөйлескенде емінбей, әңгімеге еркін араласпай, тізгінді бос қоя беріп, аңысын аңдып отырады. Ондай бір кездерде өзіңді кейде Исаның астындағы әлгі ауыл тапқыш аттай сезінетінің де бар.

Жамалдың жауырыны тыншыды, мұрны пышылдақ тастан сырғып түсті де, жартас айналып кетті.

— Ал, кеттік! — дейді Иса.

Айтқаным айдай келді, Иса қайда, не себепті қайда кеткенімізді тағы айтқан жоқ, емеурін ғана білдірді. Бұл жолғы емеуріні қара тасты аударып тастау екенін бәріміз бірден түсіндік.

Мен де тасқа қарай басқалармен бірге жармаса беріп ем, Иса:

— Сен, Асан, қоймадан күрек-сайман алып кел! Мә, кілт! — деді.

...Бес-алты сүймен, күректің астында қайқаңдап қайтып келсем, үшеуі шәугімдей тастарды тізіп, тұма көзіндегі нән қара тасты қоршап тастапты. Жамал көз айналасы қызарып, анадай жерде тұр.

Мен олардың ойын бірден түсіндім — ауыр тастарды қопарып, аударып тастарда ала жаздай сан қолданғам әдіс — мына кішілерін сүйменге тіреу етіп, дәу тасты аунатып, тұма көзін аршу...

Сүймендерді нән тас астына бойлата сұқтық та, шәугім тастарды тірек етіп, екінші ұшына бар салмағымызды салып, ырғай бастадық.

— Кәне, алдық! Кәне! Бір, екі, үш! Жастар — алып күш!

Тас қозғалған сайын қоймалжың, лай суды қорп-қорп жұтып, қайта құсқанмен бауырын көрсете қойған жоқ. Қайта құмды қазып ұя салатын Қапшағайдың тарғыл тасбақасындай екі бүйіріне кезек ырғалып, сазға белшесінен бата түсті. Манағы сүт пісірім отырыста жел қағып, тобарсып қалған маңдай, жауырынды тағы тер алды.

— Жамал, кел, көмектеспейсің бе?— Әшір бұл сөзді тұғжыңдап, жан адамның бетіне қарамай тұрып айтты. Ол тұғжыңға біз таң қалмадық. Жамалдың вагонына қысқа күнде қырық сылтау айтып, кіргіштеп жүргенін көріп те, біліп те жүргесін таң қалмадық.

Жамал бетіне түскен шашын қайырып, мұрнын жас баладай тартқыштап, бізге қосылды.

Е, өмірде не болмайды. Баяғыда атасы, әжесі, немересі, иті, мысығы тартып жұла алмаған, ақыры тышқан қосылғасын суырып алған қант қызылшасы туралы ертегі оқып күліп едік. Манадан бері Иса, Әшір, Бақтияр төртеуміз жабылып аудара алмаған ауыр тас Жамал келіп, көмектесуі мұң, су шылаған артын жарқыратып, құбыланы маңдайға ала бетіммен жер сүзді. Әлде алпамсадай жігіт басымызбен шынашақтай қызға жалынғанымызға намыстандық па, қыз көзіне түсіп қалуға тырысуымыз да мүмкін, аяқ астынан күшке күш қосылды.

Тас орнында қалған қазан шұңқырдың қабырғаларынан жылап аққан тамшылар жолшыбай қоймалжың батпақты езе түсіп, түбіне қарай тарам-тарам жол сызып жатыр. Жүрексіз соққан самал бұлақ арнасынын аяғын құшып жатқан кішкене көлшіктен борсыған батпақ иісін желпіп тұр.

Тастың бір шетін перфоратор бұрғысының ізі әлеміштепті. Кеше ғана өзіміз жаруға дайындап, бұрғыны төбесінен тік қойып тескен тас қан қойылып келгенде таңдай жібіткен, беті-қол шайған бұлақтың көзін бүгін бітеп тастар деп кім ойлаған.

Өз қолымызбен бітейміз деген ой кімнің басына кірін шығыпты.

— Тұма тартылып қала ма? Мүлдемге тартыла ма?— Шұңқыр жиегінде жүрелеп отырған қыз түсіріп алған гауһар тасын іздеп отырғандай шып-шып жинала бастаған лай суға үңіледі.— Бұлақ қайтып ақпай ма? Бұл төңіректе енді гүл өспейтін шығар. Өспес, өспейді... Сендерге келген сайын соға кетіп, гүл теріп қайтушы едім.

Көп гүл... Көк, сары гүлдер... Әдемі гүлдер...

Иса мырс етті.

— Өзіне де сол сауап. Таяқ тастамда жөңкіліп жатқан дарияға қосылмай қырсыққан жеке бұлақ қой Жекелер өзі сондай... қырсық келеді.

— Сонда көлшік қайда сіңіп кетеді? Жер астымен болсын Ілеге қосылмай ма?— Көзі бақырая қалған Бақтияр бұл сөздерді сыбырға жуық үнмен ақырын айтты.

— Мына бұлақтың ендігі күнін итке таста. Бетінде шыбын-шіркей жүзіп, сасып жатыр. Жекенің күні жермен тең.— Әшір көлшікке ту сыртын беріп, теріс айналды.

— Жеке, жеке? Ал жекеңнің басын біріктірер жалпыңның сиқы анау ма?— Иса бізді таңдантып, тағы көтеріліп кетті. Бүгін бұл нешінші ереуілдеуі өзі?— Жалпың анау жатқан Іле ғой? Іленің де мойнына бұғалық мықтап түсті. Мына бетон туннельден мың бұралып, белін үзін, жыландай жырғалап өткенше сасық көлшік болса да, жеке шаруа боп, аш құлақтан тыныш құлақ өмір сүрген тәуір.

Мен суала бастаған жетім бұлақтың астау түбіндей арнасына саусақ үшін батырып, аузыма тақап әкеп... балдыр сасыған батпаққа тіл ұшын тигіздім. Тұз ба, тотияйын, жоқ, кермек татып тұр. Көлденең жатқан күрекке еңкейе берген Әшірге, Иса мен Жамалға, Бақтиярға, батыс көкжиекті саңылау қалдырмай тегіс қымтап жауып, алды тас төбеге. өрмелей бастаған қалың қара бұлтқа кезектеп қарап шықтым да:

— Кермек дәм!—дедім сәңгірлеп. Әлден уақытта бірінің ізін бірі басып, тіреу орнына беттеген төртеудің соңынан түсе беріп күңк еттім.— Ол... қайдағы кермек дәм өзі?

Ол сұрағыма жауап қатпақ түгіл, ешкім естіген де жоқ. «БелАЗ-дардың» гүрілі, экскаватор ожауының көк Тасты қарш-құрш шайнаған дыбысы, саңқ-саңқ шыққан адамдардың үні естіртпеді...

* * *

Біз өз көзімізге сенбедік. Кейде бақырайып қарап тұрып та сенбейтін оқиғалар әлемде кездесіп қалады екен. Сағат бұрын бүткіл беткейді алып жатқан көк тас қабаты үшті-күйлі жоқ. Жаз бойы сүймен сілтеп, пневматикалық балғамен қауынша тіліп жарсақ та шыбын шаққан құрлы көрмеген көк бет жартас үйме-жүйме тас үйіндісіне айналыпты. Дәрінің ащы иісі танау жарады. Қираған тас қиялымның кейбір бөлшектерін қозғап өтті ме, соған қарағанда өзгерген дүние ой дүниесінде де өзгеріс туғыза ма деймін, сурет салғым келіп, қолым қышыды. Жансыз-тілсіз тас төбешігі де қиял қоздырады екен. «Қайтып қалған тас симфония ғой мынау»,— дедім күбірлеп. Естіп тұрған ба:

— Әлбетте, симфония! Бір сағат бұрын финалы ойналып біткен жарылыс симфониясы! Мұндай симфонияны, бауырым, ешқандай композитор жаза да алмайды, жазып көрген де жоқ. Біз, біз жаздық бұл симфонияны! — деді біреу арқамнан қағып. Бұрылып қарасам — Самат Қалиевич. Прораб ұрлығымның үстінен ұстап қалғандай ызаланып қалдым. Сәтті ойыңды тағы басқа біреу қоса параллель ойлап тұрса кәдімгідей қызғанып қалады екесің. Мұндай әсіре қызыл бояулы теңеулерді іштен ойлағанды ұнатамын — ол ойыңды естіртіп айтсаң кім қалай қабылдарын құдай білсін. «Шатасыңқырап тұрған жоқ па өзі?»— деп ойлап қалуы ықтимал. Самат Қалиевич тағы атпен жүріс жасады. Қарсыласын шаршы тақта үстінде атын қарғытып-орғытып, ойран салып жатқанда өзіңді әманда пешкімен жүргендей оңбаған сезімде қаласын да.

Сырт айналып кеттім. Қосар канал мен тіреу орны түскен беткей арасын қақ екіге тіліп, жорғалап өткен жолдың астыртқа түсіп кеткен ұшынан гүріл естілді. Минут өтпей шынжыр табаны жол танабын астына басып, жаншып жеп, «С-100» бульдозері белес үстіне арбиып шыға келді.

Сынған әйнегі салынбаған трактор әлемге сыңар көзбен қыңыр қарайды. Шойын, болат, темірден құйылған шомбал тұрқыңа, маңайды басына көшірген аралына, жалғыз көзіне қарап амалсыз Құнанбайға, Құнекеңе теңейсің. Тек адам Құнанбай емес, техниканың, трактор атаулының Құнанбайы. Темір Құнанбай арсалақтап кеп, тіреу орнының тұсында қырық бес градусқа шыр айнала кілт бұрылып, таңқиған танауын аспанға көтеріп тастап, тура қия беткейге қарай салды.

Самат Қалиевичтің екі езуі екі құлағында.

— Айтпап па едім жаңа тасты сендердің орындарыңа бульдозер ысырады деп. Кәне, «С-100-дің» өнерін көріп тұрыңдар!

Сөйтті де, «Баста!»—дегендей қолын сілтеп қалды. Рычагта — Қарекең. Жан адамға көз салмайды. Тракторы секілді тапауын көтеріп тастап, тіп-тік отыр. Рычагқа қолы тисе құдіреттеніп кетеді екен. Қалың табан бәтеңкені сарт-сұрт етіп, педальдердің жанын шығарып, желкесінен кезекпе-кезек тепкілейді. Жеңі білегінен түрулі. Саусақтары арбиған қолын созып жіберіп, газды басып қалса алып «С-100-дің» шыбын даусы шырқырап, зар қағады. Біз Қарекеңді әбден түсініп тұрдық. Мынадай он бойы сақыр-сұқыр темір алып әйт дегеніңе жүгіріп тұрса, кім де болса Қарекеңнің қызық халіне ұшырар.

Мен Исаның қандай сезімді бастан кешіріп тұрғанын білгім келген жоқ.

Әшірдің осындайлық көрнекі оқиғаға арнап әзірлеп қойған қуақы сөзін естуге де құлқым соқпады. Ал әзірлеп қойғанын сықсия қалған көзінен, шүріше қалған ернінен сезіп тұрмын.

Бақтияр мына ғаламат жарылыстан кейін мәңгілік ұйқысын қиып, оянды ма, жоқ па, онда да шаруам шамалы.

Жамал екеш Жамал да есімнен тас шыққан.

Тек тіреу орнындағы біздің өмірімізге бүгіннен бастап он шақты тонна болт, гайка, трубка, цилиндр, әйнек, жанар, жағар майдың жиынтығы ретінде рұқсатсыз салдыр-сұлдыр кірген — ал рұқсатсыз кірген қонаққа кім де болса қызыққыш сынаулы көзбен қарамақ— сынық көз «С-100-діц» тамашасына қарадым да тұрдым.

Алаң шетінде іліге бере скреперін салдыр-гүлдір түсіріп жіберіп, шынжыр табаны сақырлаған «С-100» гүрілін манағыдан да асырып, әйда, берекесіз ажал да гүжілге басты дейсің. Миллиондаған жыл бұрын беткей аталып, жаралғалы қозғалып көрмеген тоң мойын тастар сақыр-сұқыр жылжып, бір-бірін жан біткендей итергілей жаныштап, ұсақтары етекке қарай жарыса тоңқаң-тоңқаң домалап, сосын канал жиегінен шыңырау табанына доға сыза құлдилап құлап, үн-түнсіз жоғалып жатты. Дөңбектей ауырлары алаңнан жай сырғып түсіп, қурап қалған жусанды сытыр-сытыр сындыра астына илеп басып, бір иығымен еңісті, бір иығымен өрді тіреп, канал қабағында тұрып қалды. «С-100» сүйкеп өткен сайын тау боп жатқан тастар жеміре желініп, көпе-көрнеу кемпіриектеніп, шөмиіп бара жатыр. Ар-ұр гүріл мен скрепердің құлақ етін жеген шақыр-шұқыры екі-үш сағат бойы осы әуенінен жаңылмаса тас алаңды түгел алып жатқан тастар ұшарымды бульдозер, қонарымды канал түбі білді деп анау тұңғиықтан табылып қалары мыңда тұр.

Мен «С-100-дің» мына тірлігіне көз салып тұрып, осы сағаттан бастап қана жиырмасыншы ғасырда ғұмыр кешіп жатқанымды жаңа-жаңа тұшынғандаймын...

— Көздеріңді көкжөтел трактор ашты ма? Ашты. Енді тас көтеру, лақтыру деген ұғымды саналарыңнан әдемілеп тұрып сызып тастаңдар. Бульдозердей көк бестіні тіреу орнына байлап бердік, енді шылбырынан мықтап ұстап айрылмаңдар. Бұрғылаңдар, бұрғылаған үстіне бұрғылай беріңдер. Бүгіннен бастап трактордың да, тракторшының да қожасы өздерің деп біліңдер,— Прораб екі мықынын таяна сәңкілдеп сөйлеп тұр.

— Рақмет, рақмет және рақмет жаңбырша жаусын тас төбеңізден Самат Қалиевич!— Әшір мұны прорабқа әдейі бұрылып, қадалып тұрып, бәсең айтты. Бәсең, айтса да, бір қызығы, бәріміз естідік. Бәріміз де таң қалдық — алғысты мұндай қыжылмен айтпас болар. Жақсы көңілден шыққан алғыс қарапайым айтылар. Әшір алғысын пулеметше сақылдатып шықты.

Жамал сықылықтап күліп жіберді. Түкке түсінбеген қаңғыма күлкі. Санитарлық сумкасын сүйретіп, анда-санда бір соғып кететін, ыстығымызға күйіп, суығымызға тоңбаған қонақ қыз не түсінсін. Оның есесіне біз түсініп тұрмыз. Басқаны білмеймін, қыжылдың астында не пәле жатқанын мен сезген секілдімін.

Иса, Бақтияр күлген жоқ. Күле салу керек еді, сөйтіп, «С-100» көрсеткен күштің арқасында кеудемізге ұялай қалған қуанышты быт-шыт қылып қуып тастар қырсық көңіл күйді жылатпау үшін күле салу қажет еді.

Сиыр сәскедегі жетім-жесірлік, жетімдердің алатын есесі жайлы әңгіме прораб пен бригада арасындағы әйнек секілді нәзік нәрсені шытынатып кеткенін бәріміз де ұққан едік. Шытынаған әйнек сынып тынбаса қайтып кірікпейді. Әшірдің кекесіні соны мезгеп тұр. Самат Қалиевич те мұны анық сезді, Әшірге лезде көзінің астымен жылдам-жылдам қаран қойғаны болмаса «шылбырлаулы көк бесті» тақырыбына оралмады.

Ең қиыны, сол әңгіме осыған дейін ұйымшыл, тұтас болып келген шағын бригаданы екіге бөліп кетті. Жетім және жетім еместер тобына! Бөлген емей немене, Әшір, Иса жетім де, мен, Бақтияр жетім емес екемін және ең қорқыныштысы, жетімдер жетім еместерден ақыртып-бақыртып есе деген пәлені алу керек-мыс. Жаз бойы, әсіресе, қилы-қилы оқиға кешкен қала сапарынан кейін аға тұтып жүрген Исаның дәл менен әке-шешемнің торт көзі түгел болғаны үшін ғана алатын қадай есесі бар — түсіну қиын. Ал өзін түсінбейтін ой басқа бір кіріп алса өзіңді қорқыта бастайды.

Ал осы оңбаған әңгімеге мұрындық болып жүрген жан — мына тұрған сәңкілдеп сөйлегіш, қылп-жылп қимылды Самат Қалиевич. Әшірді мен сондықтан да түсіп тұрмын. Ал түсіну мен қолдаудың арасы бір-ақ қарыс.

...«С-100» ышқына ар етті де, трубасынан қара түтінді лоқсып-лоқсып құсып жіберіп, өшіп қалды. Қарекең кабинадан түсіп, кепкасын шынжыр табанға сарт-сұрт соқты да, милықтан басып қайта киіп алды. Бері беттеді. Қасымызға келді де, бізге бір қырын тұрып, жалған дауыспен барқ етті.

— Қалай-қалай мына көк тұлпарың! Тамаша! Техника!— Сосын бетімізге қарады. Біздің тұнжыраңқы кейпімізден қостау, құптау таппасын сезіп, өзі де сасып қалған болу керек.— Шаршадық,— деді мүлдем, басқа, баяу үнмен. — Иә-ә... Сағат түскі бір. Қосқа қайтпайсыңдар ма, жігіттер? Қалған тастың әуселесін түстен кейін көріл алармыз. А? — деді бажырайып.

Тырс үн жоқ. Қарекеңнің басы темен салбырады. Манағы әйнек сынған тұстағы оқыс мінезі есіне түсіп кетті ме:

— Хо-ош! — деді қырылдаған дауыспен. Қақырынып табан астына түкірді. — Хочэош! Мана өзі.„ қатты кеттім, ә? Қатты кеттім — факт. Осындай бір шатақ, ит мінезім бар. Қайдан білейін, әзірге алып бара жатқан жұмыс жоқ қой, мызғып ала қояйын деп кабинада жантайып жатсам, сатыр-сұтыр... Талағым тарс кетпесе де болатын еді. Контузиядан қалған ит мінез. Ол иттің естіп ара-тұра үріп кететіні бар. Құрып кетсінші сол әйнек-сәйнек! Айттым ғой, Қареке, ақырын жүрін, анық бас деп... Қоймайсың еліріп. Ал енді... Ақырын жүріл, анық бас десем... — Шатыс сөйлеп бара жатқанын өзі де сезіп қалды ма,—мен кеттім!—деді ойда жоқта еш дайындықсыз от алған тракторша дар етті. Кепкасын кепкен балықтай салбыратып ұстаған күйі тайғанақтап беткейден түсті, тік баспалдақтың тепкішектерін бәтіңкенің өкшесімен сақ-сұқ санап, канал табанына сүңгіп жоғалды.

— Мана трактор әйнегі ғана сынды ма?

Сиыр сәскедегі әңгімеден хабары жоқ Жамал;

— Экземпляр! — деді таңдайын қағып. — Сирек кездесетін экземпляр! — деп күлді.

Иса тұрды, тұрды да:

— Айһ-һ!—деп, оң қолын ерекше қайратпен сермеп, қосаяқтай секіріп-секіріп түсті. — Ой басып кетті ғой, ой басып кетті, достар! Ойды арқамнан лақтырып тастай алатын адамның алақанына санап тұрып жүз сом салып берер едім.

Самат Қалиевич алақанын жайды.

— Әпке, жүз сомды! Мен арылтамын ол ойыңнан. Манаты әңгіме екі иықтарыңнан қара албастыша басып тұрса, мейлі, жүз сомсыз-ақ арқаларыңнан сыпырып тастаймын. Осы минутте, осы жерде!

Самат Қалиевнч атпен жүріс жасағалы тұр. Шіркін, өзін қалаға барғанда көрген баяғы шахмат шатырының астына бір сүңгітіп алар ма еді. Ойран ботқасын шығарар еді...

Жамал сықылықтады. Бұл қызға бүгін не болған? Мана жылады, енді күлкіден езуі жиылмайды. Қыз халқы қылт-сылт, тез өзгермелі деген рас пе екен? Жаз бойы қатар жүріп: «Мен Жамалмын!» деген айқай қасиетін ұстай алмадым. Бұлақ бетіндегі жыбыр-жыбыр атың дайын мың құбылып, өзгереді де жүреді. «Бірде күт, бірде жұт мінезді қыз» деген Самат Қалиевичтің сөзін естігемін бірде.

Мүмкін сол қасиеті адамдарды өзіне тартып тұратын шығар? Жер шайқалса да қозғалмайтын анау Алтын туралы түк те ойламаймын ғой. Ойласаң «Асты жақсы пісіреді... Қайырымды қыз...» деген секілді бірдеңелер. Яғни ас үй кең бе, тар ма, кафелі бар ма, жоқ па деген сияқты ас үйдің басты қасиеттері туралы емес, оның ішіңдегі пышақ, шанышқы, қасық сияқты уақ-түйек жайымда әңгімелеп отырғандай халде қаласың. Ал Жамал жайында, қалай екенін білмеймін, дереу: «Осы қыз мені ұната ма өзі, мені ұнатпаса көңілінен кім шығып жүр екен?»,— деген ұшқары ойларға бата бастайсың. Қызық...

— Орынды күлдіңіз, қарындас, күлкіңіз қазір көбейе түседі. Тура сақылдап қаласыз,— деді Самат Қалиевич қалпағы жоқ болса да, басынан алып, тағзым етудің ишаратын жасады. Жамал томсара қалды. Мұнша салтанатты, астарлы сөздерден сескеніп қалса керек.— Екі бірдей қуанышты хабар қоржынымда қоянша тулап жатыр. Біріншіден, ертең құрылысшылар күні. Сіздерге де, бізге де ортақ ұлыстың ұлы күні.

Алыстан самолет ызыңдады.

— Мерекеге байланысты бүгін түстен кейін және ертең боссыздар!

— Урр-аа!

— Плюс құрылысшылар күнін той-думанмен қарсы алу үшін кешке қарай өзеннің төменгі ағысына барып, түнеп қайтамыз. Орынды командирлерің көріп қатқан.

— Қиқу! Қиқу!

Қиқуды кім бастағаным білмейміз, біліп жатудың қажеті де шамалы еді. Ура мен қиқуды ботқа етіп араластырған бетте аяқ-қолдан ұстап алдық та, Самат Қалиевичті түйіліп тұрған аспанға аттық-ай кеп. Жайшылықта прорабтай шымыр азаматты аспанға аттық десек ешкім сенбес еді, бойымызға ғаламат күш бітіп, он алақанның ортасында Сәкең аяқ-қолы тырбаңдап, адам ойына келмейтін неше түрлі айқыш-айқыш фигураларды әуе бетіне сызғылады кеп, сызғылады кеп.

Әй, бүгін бір оқиғаның болары анық.

Өзен жағалап, қосқа қайтып келе жатқанда соны ішім сезді.

Сезе қойдым да: «Рас па, ей? Шын айтасың ба? Сезгіш-ақ екесің. Өй, бәлі, бас қамшыны»—деп, өз-өзімді келекелеп, біраз жерге апарып тастадым. Бұл да Әшірден үйренген қасиетім. Әшір айтпақшы, шынымен өзіңді өстіп оңашада «әшіртіп» алсаң, ішің босап, қай-жайдағы қоқыстан тазарып, көңілің көтеріліп қалады.

«Бәрібір, бәрібір, үлкен оқиғаның болары анық». Бұл сөздерді мен қою бұлты аударыспақ-төңкеріспек ойнап, қайнап жатқан қара аспанға қарап айттым.

Беу дүние қызық қозғалысқа түсіп еді. Әлем аяң жүрісінен жаңылды. Біз жағалап келе жатқан өзен ағысы күндегіден гөрі жылдамдай~түскендей. Мана көкжиекте тістеніп, қара сызық болып қатып тұрған бұлт шашын жайып жіберіп, емпеңдеп тас төбеге шығып алыпты. Додаға түскен бұлт шумақтары бұрқырап, күн бетін сипап өткен сайын өзен бетімен елбеңдеген көлеңке жүгіріп, тарғыл түс алып, әлгі тарғыл сұлбалар еш дыбыс, үн шығармай айдынды кескілеп, құлаштап жүзе жөнеледі. Шекшек шырылдамайды. Балық шоршымайды. Шағала шаңқылдамайды да, қалықтамайды да. Тәңірдің өзі салып бергендей түзу сызықпен таймай қасқайып тарта беретін жай басар тасбақалар да жоқ.Ауа ауыр. Әдетте шыр-пыр ұшып, шықылықтап, алдыңды кесе беретін — әлде Маймақ секілді ес білмес еркелері ме, кім білсін пысықай торғайлардың қарасын қайда жоғалтқаны беймәлім. Қарлығаштар ғана үн-түнсіз сыпылдай ұшып, оқша зулап, лезде кішкентай нүктеге айналып, беткей-беткейге сіңіп кетіп жатыр. Күн барда шекелері тершіп, қызара бөртіп, қасқиып жататын жартастардың кір-қожалақ бетің көлеңке қара шүберекпен әлсін-әлі сүртіп әуре. Әнеугүні Иса екеуміз, содан кейін жападан-жалғыз өзім екі мәрте кірген үңгірге көзім түсіп еді, үңгірлі жартас үп-үлкен О әрпін дыбысын айта беріп, мына шат-шәлекей өзгерістерге таң қалған күйі ашылған аузын жабуға үлгіре алмай қатып қалған адамның жүзіне қатты ұқсайды екен. Қамыс, бұта түптерінде әлдебір бозғылт, сұр көлеңкелер босып, ұдайы қозғалысқа түсіп, жыбыр-жыбыр көшіп жүр.

Дүние, шын айтамын, ішін тартып, әлдене бұрқақты тосып тұр.

Бізде ләм-мим жоқ. Ерін, езу қыбырлатып сөйлесең болды, әлденеге әзірленіп, танауы шуылдап, үй ішінің тірлігімен әуре-сарсаң болып жатқан әлемді үркітіп, шошытып, нәзік бөлшегін сындырып алатын сияқтымыз. Тамыз айының осы көрінісін тұтастай елестетіп байқасам, нағашы атамның еткен жазда қалың нөсер бұрқақтатып төніп келіп қалғанда киіз үйдің түндігін жауып, қазықтарын бекітіп, арқанын байлап күйбеңдеген, тіршілігіне тым-тым ұқсайды, тәрізі. Төртеуміздің мына қалпымыз тиіп кетсең сыңғыр етіп сынып түсетін еңкей хрусталь вазалар толы ат шаптырым ала көлеңке музей, иә көрменің ішінде аяғын қорқа-қорқа жасқаншақ басып, әрі аузынан суы құрып тамсанып жүрген ашқарақ та қорқақ жандардың жай-күйін еске түсіреді.

Әсіресе, адуын, айдынды дала жаңбырын көп көрмеген мен таң-тамашамын. Қалада немене, ағаштар көкке бой соза бере бір-біріне бұтақтарын соза ұмтылып, мың миллион нүктеде айқаса кетеді де, бұлтты да көрмейсің, көшедегі ызы-қызы айқай-шу, күн күркірін де естіртпейді, тек себелеп өткен жаңбыр тамшыларының жіңішке сызықтарын шаласың, оның өзінде де гастроном қалқасы, подъездерге көртышқанша сүңгіп кетіп, ес жинағасын ғана тамшыларға алақан созып, соған мәз-мейрам қарқ боп қаласың. Жауынның көкесі — нөсерді былтыр жайлауда алғаш көрдім. Қара бұлт киіз үйдің ту сыртындағы таудың иығынан қайқаңдап шыға келіп, сия сауыттай бұршақты бытырлатып кеп бергенде киіз үйге.

«Ойбай! ойбай!» — деп мен жүгіргенде, алдымнан нағашы атам; «Пай! Пай!»— деп шыға берген. Нөсер деген әне, сол. Ал мынау дала жаңбыры. Қырсыққанда құрылыс отрядіне келгелі жаңбыр тамбай, аспан көгеріп, сазарып тұрып алды. Есесіне бүгін селдетіп өтсе, шіркін! Класқа барғанда Қапшағайдың көк тасын алып ұрдым деп барам ба, жарылыстың көк түтінін иіскеп қайттым деймін бе, шіркін, бір селдетіп өтсе екен...

Өзенге сұғына кірген жартасты айнала берісімен кең-мол қойнын аңқылдатып ашып жіберген дала қара аспанның астында бұғып-бұғып тұрған алты вагон мен түйір шиеге ұқсас «Жигулиді» алып алақанына салып тербеп, алдымыздан шыға берді. Көкем «Жигулиі!»

Бізге еш сезімсіз ақ шел басқан жалтыр шамдарымен тасырая қараған «Жигулидің» моторына үңіліп, әлденені бұрап жатқан көкемнің тоқ ту сыртын көргенде: «Жетім екемін»,— деген сөз аузымнан шығып кетті де, таңдайым кермек дәмді сезді.

— Не, не дедің? — Бетіме үңіле қалған Исаға:

— Бұршақ, бұршақ жаумаса неғылсын,— деппін.

Сосын ебедейсіз бұрылып, оң қолында жиырма екінші кілт, сол қолы әлдебір қимылды істей беріп, жарым-жарты жолда, ауада ілініп тұра қалған қызық қалыпта аузы аңқайып қалған көкемнің қағаз бен (бухгалтер ғой!) машина майының иісі аңқыған кеудесіне басымды тыға беріп те, басқаның бауындағы әбден қызарып піскен алманы үзіп алуға бата алмаған баладай бір бүйірлей жасқаншақ жақындаған мамамның ту сыртындағы жазықта шалқалап жүзіп бара жатқан өзенге бір басып, екі басып жақындап келе жатып та, кермек дәмнің аузымды уылтып келе жатқанын сездім. Дәл осы сәтте бәрі де — Иса да, Әшір де, Бақтияр да, көкем де, мамам да аузына аңдаусызда түсіп кеткен мияның ащы дәмінен бет машиналары бұзылып, оны тағы түкіріп тастай ал'май тыржиып тұр еді, дұрысы, тұрған секілді еді. Көкем жігіттердің қолын кезекпен қысып жатты, мамам маған қарап сөйлеп тұр, мен түк ұқпаймын, тек үзік-үзік дыбыр-дыбырды құлағым шалады.

— Мерекелеріңмен...

— Әдейі алыстан ат арытып келдік...

— Құттықтауға...

«ЛТИ-81-10-ның» есігі айқара ашылып, жұмыртқаны жарып шыққан сары үрпек балапанша екі езуі екі құлағына жетіп, қисық та қысқа аяғын тырбаңдатып, көйлек пен шалбарының қиығынан қарны жарқылдай түспек болып қайқаңдап жатқан Маймақты көргенде барып іштей жеңіл күрсіндім — таңдайдағы кермек дәм уы біртіндеп қайта бастағандай болды, аузы уылмаған, жетіммін деп жыламаған адамды да көрдім-ау ақыры. Аузы уылмаған баланың жүзі де жарқын, сөзі де тақпа-тұқ анық, қоңыраудай сылдырап шыға ма деймін, Маймақ қисық аяқтарымен ауада О секілді элипсис сыза құлдыраңдай арсалақтап кеп, етегіме жармасты.

— Асан аға, аман! Біз келдік. Қашан балық ұстаймыз? Жазда аташканың қасында болдым... Асан аға, Асан аға деймін, бері қарашы, мына алмаға қарашы, — деп алақаныма өзінің томпақ беті секілді қызыл алманы тыққыштап жатыр.

Кеудемді қуаныш кернеп кетіп — қайдағы бір кермек дәм мен қалың күдіктің қақ ортасынан мына бала құлағымнан сүйреп шығарып алса, қуанбағанда қайтейін — Маймақты қос қолтығынан көтеріп алдым да, құлақ түбінен, маңдайынан иіскедім. Сүйгім келмеді. Қапшағайдың көк тасын талқандап жүрген бойы құрықтай Асан бұдан үш жыл бұрынғы он торт жасар дистрофик Асан емес. Сосын Маймақты одан әрмен жоғары көтеріп:

— Қане, таста алмаңды! — деп, тақ төбедегі аспанды бұлт-мұлтымен қоса асап кеп алардай аузымды барынша аңқитып кеп аштым.

Қол-аяғы шолтаңдап әуеде айналып тұрса да, Маймақ зәлім қулық сақтайды. Алманы өзіне тартып ала қойды да, кеудесіне қысып:

— Әуелі «Күшігім менің Саққұлақ, келеді, әне шапқылап» деген тақпақты айт! Алманы...

Алманы қайтетінін айтып үлгірмеді, Маймақ алмасын аспанға көтерген күйі аяғы сереңдеп шалқалап бара жатты; қос қолтығына жармаса кеткен мамамның ұзын, салалы, ақ саусақтарын көріп қалдым. Келер секундте көтеріп алғанымның арқасында ойда жоқта бойы менен бір жарым есе өсіп, тыраңдап қалған Маймақ үш есеге қысқарып, маған төменнен қарап тұрды.

— Соны дараңдата бермеші, Асанжан... Бала емес пе ойнай берсең есіре түсетін. Соның алмасына көз сүзіп қайтесің. Әкең екеуміз мыңын әкелгеміз.

Мамам сырт айналды да, қаз-қаз басып, қызыл «Жигулиге» беттеді. Туфлиің кемеріне дейін құм қапқан мамам құмды жалаң аяқ кешіп бара жатқан секілді. Менің төбемдегі минуттік қуанышым мен шаттығымды жұлып алған жанағы ұзын да салалы ақ саусақтар тістей қатып қалған крокодилдің аузына ұқсас багажникке жармаса кетті: жағын қақ жарып айырып, шалқалата ашып тастады. Көзімді жұмып ала қойдым— крокодилдің көмейін қып-қызыл жалын қақтап жатыр екен... Тек әлсін-әлі лыпылдап, толықсып жанған жалын емес, бедірейіп-бедірейіп, бірінің үстіне бірі үймелеп, мінгесіп-ұштасып жатқан көп-көп домалақ жалындар.

— Биылғы жаздың алмасы ғой. Жауын тамбай ерте пісті. Ас болсын, алыңдар!

Ай бойы түйір көк көрмей тістері қышып жүрген жігіттер аясын ба, әп-сәтте багажниктің аузы қызыл қоңыр білектерге кептелді де қалды. Қасқырша талады. Ешқайсысы қызыл жалынға қолымызды күйдіріп аламыз-ау деп қорықпады.

Мана Маймақтың жалаңдатқан жалғыз алмасы аузыма бұйырмай, көңілім қайтып қалған ба, көздің жауын алған көп қызыл ала торы алаға қол соза алмадым. Шеткері шығып, ауыздан-ауызға көшкен қызыл алмалардың соңына көзімнің итін салып, әр отыз екі тістің арасынан шығып қалған көп қаршыл мен құршылға құлақ салдым да тұрдым.

Мамам мен жаққа жалт етіп қарады да, багажниктің аузын жалғыз-ақ жұлып көтеріп, мүлдем керіп тастады.

— Алыңдар, қалдырмай алыңдар!

Көп алмаға жалғыз өзі қожайындық жасап, үйреніп қалған Маймақ талаурап жана көтеріліп келе жатқан айға ұқсас тістелген жарты алманы аузына апара берген күйі багажник додасы мен білектер бәйгесіне қарап сілейіп қапты.

Көкем машина майы сіңген орамалға қолын сүрткіштеген күйі еңкейе басып, маған беттеді. Қасыма келді де, бетін топқа беріп тұрып, тамағын кенеді.

— Халің қалай, ұлым?

— Хал тас көтеріп, ас жеген. Енді алма жеймін,— дедім аяқ астынан қырсығып.

Көкем кір қожалақ шүберекті жазып жіберіп, шаңы болмаса да сілкіп-сілкіп алды, керіп тұрып, Татьянаның хатын оқыған Онегиндей ұзақ үңілді, ақыры, сосын қалтасына сала беріп — оның орны қалта емес, құрал-сайман салатын қобди екендігі есіне түсті ме, суырып алып, уысында қысып, нанша илеп, аяусыз жұмарлай берді.

— Іһм... Аварияға ұшырап, төрт дөңгелекті торт жаққа шашып ала жаздадық. О да бір бітпей жүрген іс еді... Әйтеуір бас аман. Құдай сақтады... «Жигулидің» майысқан буферін, кабинасының қызыл түске ұқсаса да қосылмай, кірікпей тұрған ал қызыл сырлы есігін нұсқады — анық ауыстырған.— Сатып жіберем бе деп ойлап ем, мамаң көне ме. Сөйтіп келіп қалдық... Аурухананы он күн мекендеп, жарылған шекені жамап-жасқап шықтық. Аварияға ұшырасаң машинаңмен қоса басыңның да кем-кетігін қоса жөндеп береді екен.

Манадан бері кермек дәм, алма, Маймақ деп жүріп байқамаппын, көкемнің шаш қойысы өзгеріпті. Желкесіне қарай толқын-толқын болып құлайтын бұйра шашы көп қысқарып, күзеліп алға түсіріліп, маңдайын жаба қисық таралыпты. Желпіп өткен жел бір көтеріп өткенде шашының астынан жазылып бітпеген сүйем тыртық қызыл көзін қысып қалды.

— Бүгін не қылса да нөсер соғатын шығар... Бұршақ жаумаса неғылсын,— деп, аспанға көзінің қиығымен жасқана қараған көкеме ұмтылып барып, көкірегіне маңдай бастым.

— Көке, машина құрғырды неге алдыңыздар? Біліп едім, баяғыда білгем. Әнеугүні келгенде Иса айтқан: «Машина мөңкіп жығып кетпесін, машина да адам таңдайды»,— деп. Білгем, білгем... Кімге керек бұл темір-терсек? Пәлеге ұшырамай тұрғаныңда сат, сатып жібер...

Жауырынымды жоғарыдан төмен, төменнен жоғары қарай жайлан үтіктеп тұрған көкемнің алақаны соңғы сөзге келгенде қалт тоқтады. Иығымнан сәл итеріп, көзіме көзін қадады.

— Кімге керегі несі? Мамаңа, өзіңе....

Үсті-үстіне басымды шайқадым.

— Жоқ, жоқ, қажеті жоқ. Маған біраз нәрсе керек, бірақ машина емес. Мектеп, училищені бітірейін, сосын, сонан соң...

Көкем бетіме барлай қарап тұр. Бұрын бір жерде көрген, әйткенмен әлдеқашан ұмытқан жанды жыға танып ала алмай тұрғандай сүзіліп қарады. Осы Индияны жанталасып іздеген Колумб жер шарының картасына көкемнің көзімен қараған шығар.

— Ұлым, осы қызыл итке неге өшіге бердің? Өзі суырылып сөйлейтін сөзі, ойбайы жоқ жуас жануар. Көріп тұрсың әне, мойнынан су кетіп сөлмірейген кейпін. Бұл шіркін маған, саған, мамаңа — бәрімізге керек. Машина болмаса айналдырған ай ішінде саған екі мәрте келіп қайтар ма едік.

Төмен қарап тұрып, мыңқ еттім.

— Алыстатып барады арамызды...

— Не деп ләйліп кеттің? Кімді алыстатып барады?

Тақ осы жолы мыңқылдағамын жоқ.

— «Жигули»! Арамыздан «Жигули» қара мысықтайын жүгіріп өтті, көке. Ана жолы келгендеріңізде-ақ... Мамам екеуің «Жигулимен» жолға түсіп, жүйткіп жүре берсеңіздер болды, ешқашан да, ешқашан да жүгіріп жете алмайтын сияқтымын. Сондай жүйрік «Жигули!» Менің орнымды басқан «Жигули»! Келсеңіз болды, жуасыз, сүртесіз, жуасыз, сүртесіз... Жай-жағдайымды сұрауға уақыттарыңыз жоқ тіптен.

Былдыр-батпақтап, айдалаға лағып кеткенімді сезіп, тіл тістедім. Балаша балдыр-батпақтамай қайтейін, өзімді тек көкемнің қасында ғана бала сезінсем балдыр-батпақтамай қайтейін. Тек көкемнің алдында... Он жетіге келген алпамсадай азаматқа айналсам да, көкеммен сырласып, сөйлессем болды, құдайдың құдіреті, балаға айналып сала беремін. Көкемнің кеудесіне басымды қойып тұрғанда ғана балаға айналғым келеді. Басқаның қасында балаға айналу киын әрі қорқынышты. Со құрлы үзілетіндей сонда балалықты қия алмағаным ба? Балалық, шіркін сондай қымбат па еді? Ана көкемдер келгенде бала бола алмадым. «Жигулидің» қызық-шыжығымен мәре-сәре көкем мойын бұруға шамасы келген жоқ. Мен сол үшін көкеме қатты өкпелі едім. Жараланып, «Жигулидей» тентектен таяқ жегенін естігесін ашылып сала бердім. Таяқ жегенін құтты құптап қалғандаймын ба, немене? Бір түрлі жан досым аяқ астынан араздасып, көрші балаға қашып кетіп, ақыр аяғы әлгі баламен төбелесін қап, өзім қайта оралғандай қуаныштымын. Соны тағы жасырғым ниетінде әлгі досқа қайта оралғанына желбең ете қалғанымды білдірмеу үшін мұрын астынан мыңғырлап, өкпемді айтамын. Және әлгі көрші бала мына «Жигули» секілді.

Соған қарағанда өзі мына жерде екі бала табысып тұрған жоқпыз ба?

— Екеуміз де көп өзгеріппіз, Асан!— Көкемнің қабағы шытқыл.— Бір ай сені қатты өзгертіпті. Арамызда терең ор жатыр. Қайтеміз енді!.. Ағаш өскен сайын бұтағы діңінен алыстай түспек. Алыстағанның жөні осы екен деп, қарсы иіріліп бітпе, ұлым. Ал «Жигули»... Аттыға жаяу ілесемін деп қашанғы тақым айрыла береді? Өз қотырымды өзім қасиын. Сен айтпақшы бұл күнде адам машинаны емес, машина адамды таңдайтын көрінеді. Мұның рулін ұстау үшін де талант керек екен. Менің талантым виолончелден артылмағанын өзің білесің. Оның өзін сатып тындық. Адамға екі талант берілмейді...

Төбеміздегі қара аспан қақ айрылып кетті. Ай ішінде сан жарылысты саусақ бүгіп, санап жүріп, мұндай ғаламат күркірді Қапшағай өңірінен түңғыш естуім. Сол сәтте мен мұны ойлағамын жоқ, ойлау қайда, тек сезіп үлгірдім. Іле қалың жаңбыр дүркіреп кеп берді. Тамшы тескен құм беті шешек тигендей тарғыл-тарғыл. Студенттер вагонға қарай жамырап жүгірді.

— Жау жаңбыр, жау жаңбыр!— Көйлегін шешіп алған Әшір қалың жаңбырдың астында ойнақтап, ен алда зымырап барады.— Көкесін танытып, жаушы бір! Жау, жаңбыр!

Мана бұта түбінде бұқпантайлап жыбырлаған көлеңкелер орындарынан сытыр-сытыр түрегеліп, қара бұлт және миллион тамшы қатарынан құлап, аузына мия түскен адамдай беті тыржыңдай қалған өзен арасына бозғылт пердені тартып салды.

— Көкесі-ау! Асанжан!

Төбесінде тамшылар асыр салып, барабандатып жатқан «Жигулидің» қасында мамам жетімсірей қарап тұр екен. Манадан бері ду-ду топты қалқалап бізді сырттай байқастаса керек, ызы-қызы топ төңірегінен тарап кеткенде қалың жаңбырдың астында жалғыз қалып қойыпты.Шашын жаппапты, су-су күйі жаңбыр шайып, шоқтай жайнаған екі алманы екі алақанында дірілдете ұстап, тіп-тік қалпында бізге телміре қарап тұр.

Ескі газет-журнал, плащ, қысқасы, пана болуға жарайтын заттың бәрін төбеге ұстап, асханаға жүгіріп кірсек, үй салушылар буы бұрқыраған сорпаны алдарына жаңа алыпты. Тіреушілердің менен басқасының төрт көзі түгел. Қақ ортада көзілдірігінің әйнегінен ұшқан сәулемен қара көлеңке ауаны айқыш-ұйқыш қылыштап кентавр отыр. Өзі көңілді. Қолындағы қасықпен қалайы аяқты соғып, жалақ-жұлақ етеді. Су көйлегі етіне жабысып, білем-білем бұлшық еттері сыртқа шығып, кентаврге одан әрмен ұқсай түскен. Жалпы, шаршап-шалдығып жүрген адам бассейнге бір сүңгіп шықса анадан қайта туғандай болады ғой. Жаңбырдың да көңіл сергітіп, біраз нашар мінездердің сапасын жақсартып, жаңалап жіберетін қасиеті бар, білем. Зеңбірекпен атса бұзылмайтын біраз қасиеттерінен айырылып қалған секілді. Көкем мен мамамды көре сала орнынан ұшып тұрып, жонылмаған бөрене сияқты қарынан түрулі қос білегін соза ілгері жүрді.

— Оһо-хай! Ат-көлік аман... Төрлет...— дей берді де, алдындағы Алтын мен Әшір секілді студент емес екендігін аңғарып қалды-ау деймін,— Төрлетіңіздер! — деп қауқылдай қалды. Мен мырс еттім. Ішімдегіні жан адамның ойда жоқта емен-жарқын жарқылдай қалуы аттың қарқылдап күлгені тәрізді құлақты кеседі екен.

— О, алма! Алманы қарап қой! — Жігіттер, оның ішінде үй салушылар гу етті. Жамал мен Алтын алма толы шіреме қос табақты есік көзінде дірілдетіп ұстап тұр... Егер Ренуардың «Веер ұстаған қызына» Поль Сезанның жеті алмасы салынған табақты ұстатып қойса, ол Жамал да, Алтын Поль Гогеннің тайтилық қыздарының бірі. Әшір мен тақыр бас жігіт әбжілдік танытып, лып етіп түрегеліп, есік көзіне қосанжарласып қабат ұмтылды; алма ма, әлде қыздарға ұмтылды ма, ол жағы ішің білсін, алуай... Жоқ, қазіргі заманның есебі түгел жігіттері табаққа жармасты. Төрде отырғандардың бірі табақтарды діңкитіп-діңкитіп стол үстіне қойып жатқан екеуіне тісін басып жатыр.

— Әй, алма піс, ауызға түс деуге татитын қыздарды табалдырықта қалдырғандарыңа жол болсын!

— Браво! Алма қыздан ауыр боп па! Алма жегіш мықтылар, қимылдап қалыңдар!

— Немене, табақ көтергенде қызды көтере алмай ма? Өздеріне берейік, мықтылықтарын сынайық.

Әшір мен тақыр бас амалсыз табалдырыққа қайта оралып еді, Алтын соны күтіп тұрғандай еш ойланбастан тапырақтаған тақыр бастың қолына өзін шешімді түрде былқ-сылқ ұстата салды. Тақыр бас та әжептәуір денелі болғанмен жер шарын көтеріп келе жатқандай көзі ұясынан шыға адырайып, тірсегі майысып, стол қасына әупіріммен әрең жетті. Күшенгені керемет, тақыр басына дейін қан шапты. Орындыққа Алтынмен аяқ-қолы ұйма-жұйма араласып, құлай кетті де, сыртқа ата жөнелді.

— Әй, мынаған не болды, біреуін. барып біліп келіңдерші.

Іле шығып кеткен жігіт жағасы жайлаудан кетіп, қайта кірді.

— Халі жаман. Зорығып кетіпті. Құсып жатыр.

Қыран-топан күлкі.

Басқалар күліп жатса да, мен күле алмадым. Екі көзім Әшір мен Жамалда. Аралары екі қадам. Әшір сол екі қадамда қысқартуға бата алмай дағдарып тұр. Өйткені, Жамалдың жоғарғы ернінің он жақ ұшы жоғары шапши қалған еді. Түтігіп кетіпті. Саусақтарын сытыр-сытыр сындырып, түк көрмес көзбен топты шолып өтті. Ешкімге тоқталған жоқ. Оның кімді іздеп тұрғанын менен басқа жан білмейтін еді. Мына минут — сағат түскі 1 де 30 минуттың — 1 де 30 минут маған, Әшірге, Жамалға тым-тым ауыр-тын, соны сездім.

— Ау, Әшір, не тұрыс?

— Қызда болса үмітің, батылдау бол, жігітім,— деп біреу сыңсып әндетіп жіберді.

Жігіт қой, сөз — қамшы жаңбырдай жауғасын Әшір шыдамады, екі қадамды бір-ақ секіріп қысқартып, қыздың қасына жетіп барды. Баруын барғанымен қызды қалай көтеріп алудың әдісін білмей ма, «қойды баға білмеген қуып жүріп өлтіреді» деп отырушы еді нағашы атам, шіркінің еркін күреске шыққан мақтаншақ спорт» еменше екі қолы ербеңдеп, ирелеңдеп, майысып-қайысып, Жамалдың алдында биледі де қалды. Қыз қорқып кетті ме, ытырынып кейін секіріп түсті.

Минуттар сағатқа жалғасты. Маған осылай көрінді. Әшірді, өзімді, Жамалды, ең аяғы осыған қарап отырған асханадағы адамзат атаулыны жек көріп кеттім.

— Әшір, тоқтай тұр!

Ол қайқаңдаған қалпы маған қарады.

Асхана іші тым-тырыс. Бәрі мені бағып, көздерімен ішіп-жейді. Мен лапастың төбесіне жабылған қара қағазға топыр-топыр түсіп жатқан мың-мың тамшының есірік биін ғана естимін, ал қалған дүние маған еш қатыссыз, алыс-алыста бөлек жатыр. Орнымнан тұрып, Исаның қасына бардым да, бетіне барынша қарамауға тырысып:

— Әшір алманы көтерді. Ал Жамалды сен көтеріп әкел! Қыз көтеру саған жарасады,— дедім өз даусыма өзім таң қалып. Онымен қоймай, білегінен ұстап, қыздың қасына жетектеп апардым.

Иса абырой болғанда қарсылық білдірмеді.

Түк көрмей теңселе басып, теңселе бастым-ау деп ойладым, столға беттедім. Айтуын айтсам да ішім қыж-қыж қайнап, қаным басыма шапты, Әрі өкінемін, әрі қуаныштымын да, өкінетінім — жүрегімнің «өзім», «Асан» деп соғар бір бөлшектерінің бұйрығын орындамағанымды сеземін.

Қуанышым — өзім ез болып, не ары жығылмай, не бері жығылмай тұрған он жеті деген қызық жаста әділдіктің әмірін орындадым.

Жалғыз алақан жеке дара сартылдап соғылып, асханада ұйып тұрған ауаның арқасын шапақтады. Маған арнап соғылды ма, жоқ, әлде Жамалды көтеріп әкеліп, мамамның қасына отырғызып жатқан Исаның мәрттігіне бағышталды ма, ол жағы өзінен сұрамаса белгісіз, Тіпті кім соққанын да айырмадым.

Білетінім — әйтеуір, тегін соғылған алақан емес.

* * *

«Қызып алған» қырық шақты студент сіріңкенің қорабы секілді кертең көк автобустың аузы-мұрнын лық толтырып, улап-шулап келеді. Қызыл алғаны несі, «құрғақ заңның» ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс болып тұрған құрылыс отрядінде қызып алсаң отрядтен қуылдым дей бер. Солайы солай-ау, әйтсе де біз автобус толы студенттерге осы минутте күнделікті көзбен сырттай қарасақ, өзімізді кем дегенде екі сапты аяқ сыра тар¬тып алған қызғындардың қатарына, сөз жоқ ойланбастан қоса алар едік. Бәріміз де бір түрлі қызара бөртіп, бетімізде қызыл ойнап, қызған адамның сөзін сөйлеп, ісін істегесін іштің не, ішпедің не, бәрібір. Қысқасы, автобус— қырыққа жуық көтеріңкі көңіл күй, айқай-шу, әзіл-қалжың, әлсін-әлі себепті-себепсіз жамырай шыққан күлкі Іле жағалап зымырап келеді. Іздегеніміз алақандай арал, ал ол — ертеңгі құрылысшылар күнін қарсы алатын, мына түсіп келе жатқан кеш пен түні бойы біз асыр салатын қонақжай мекен.

Көкем, мамам, Самат Қалиевич, Қарекең, Маймақ үйіліп-төгіліп мінген қызыл «Жигули» жол танабына таза жабысып алып, батып бара жатқан күн сәулесіне әйнегі екі-үш минут сайын бір сүйгізіп, біздің ізімізді иіскелеп келе жатыр. «Жигулидегілерді қайдам, қостан тоңқалаңдап шыққалы көк автобустың ішінде бір да бір ақылды, орнықты сөз айтылған жоқ: ызы-қызы қалжың, ән желдірте тартылған гитара... Оған әлем әншілерінің ең көрнекті өкілдері және «АВВА», «Бонни Эм» сияқты тәуір-тәуір ансамбльдердің бастары мен дауыстарын бір қазанға кезекпе-кезек, кейде жарыса тоғытып жатқан транзистор мен магнитофонды қосыңыз. Жалпы, мінездері осыншама жеңіл-желпі адамдардың ортасында өмір сүргенімді ала жаз бойы ит біліп пе.

Мен автобустағы осы ду-дүрмекке сыни әрі немқұрайды көз тастап, қол қусырып, арт жақтағы бұрышта шалқалаңқырап отырмын. Оның үстіне анау Жамал деген қара қызға қарадан қарап жыным келіп отыр. Исаның қасына жайғасып алып, кемінде әр үш-төрт минут сайын ішек-сілесі қатып күледі дейсің, күледі. Және әр күлкісінің сапасы әр түрлі. Онда да күлуге тұратын бірдеңеге күлсе бір жөн. Бет албаты күледі. Осыншама әр түрлі күлетінін бұрын неғып әбілет басып байқамағамын өзі. Қалай күлсе де қасында отырған Исаның бетіне барынша қарамауға тырысады. Тіпті сөйлеспейді де. Яғни «Иса деген жігітті ойлап, Жамалдың емешесі үзіліп отырған жоқ. Ал басқамен жасап отырған қарым-қатынасы — әзіл-қалжың, күлкі. Ара-тұра басын екі жаққа кезек бұлғаңдатып: «Ала-ла-ла! Лала-ла-ла! Огонек!» — деп, сыңсып қояды.

Маңына жолап кеткен қыздарды біресе сыңсытып: біресе сықылықтатып күлдіре беретін бұл Исаның бойында не сиқыр бар екен?

Әшір болса Иса мен Жамал жаққа мүлдем көз қиығын салмайды, және шамасы келсе басқаның да көз қиығын салдырғысы жоқ, білем, үсті-үстіне қыза түсіп, анекдотты төпеп отыр, төпеп отыр. Жұртты сол анекдоттың күшімен қайтсе де өз маңына шоқтай иіріп, ана екеуің мүлдем бөлек, жеке қалдырғысы бар. Мұнысы қай сиқыр екенін, әттең, білсе ғой,. Бірақ сөзі күлсе де, өзі, көзі күлмейді. Дүниеге онсыз да тар терезеден қараушы :еді, тар терезесі қазір бітиген қос сызық. Бір уыс беті тамыз жаңа басталса да үсіген картошкаға ұқсайды. Менің кешегі оқыс қылығымды ұмытпаса керек, автобусқа мінгелі бұрылып бір қараған емес — «Асан атты бала бұл дүниеде бар ма, жоқ па, оған пішту».

Бақтияр жарқыраған жіп-жіңішке антеннасын — толқын аулап, жалғыз қолын көкке созған транзистормен тас құшақтасып, арғы бұрышта отыр. Қасында Поль Гоген салған тайтилық қыздардың ең толығынан аумай қалған Алтын тәртіппен ғана екі тізесін жымдастырып отыр. Автобустағылардың бәріне тоқ сиырдың мейірбан көзімен қарайды. Бақтиярдың құлағына инабаттылықпен анда-санда бірдеңені сыбырлап, мөлшермен салмақты күледі.

Ылғи да бес батпан шаң басып, күнге күйіп қара қошқыл бон жүретін жігіттердің өңі бұрын бір конвейерден шыққандай, әйтпесе әке-шешесі тату-тәтті тұратын берекелі семьяның балаларындай бір-біріне тым ұқсас болатын. Қазір бәрі де ағы ақ, қызылы қызыл, беттері шан. мен кірден аршылып, бет, көз, мұрын, еріндері әр түрлі жеке-жеке Әшір, Бақтияр, Жамал, командирлерге айналыпты.

Қолымды кенереден асырып тастап, басымды автобус терезесінен шығарып ем, күлкі, анекдот ту сыртымда, іште қамалып қалды да, әдетте жаңбырдан соң жетіп келер таза ауа кеңсірік жарып қоя берді. Көз жетер көкжиекті үлкен шеңбер, ал автобусты сол шеңбердің эпицентрі деп алсақ, торт құбыла сол эпицентрге аяғын бере қаз-қатар көсіліп жата қалып жайымен бір қалыпты айналды. Түсте ары келіп, бері келіп бет-жүзің бар демей пергілеген сергітер леп бар. Кеше ғана аспан мен жердің апшысын кезек қуырған тамыз күні атпағандай, батпағандай тіпті сенгің жоқ. Әлем ап-айқын. Кеше ғана бәрінің бетінен су ағып өтіп жатқандай бұлдырап, анық түсін бермей мың құбылып дірілдеп жататын қыраттар бүгін беткейіндегі әр тасын жуып-шайып, мүлдем жақындатып, қол созым жерге әкеле қойыпты. Бұталардың әр жапырағына дейін санап келе жатырмын. Әне, жол шетінде бұзылған трактордан ба, әлде экскаватордан қалған ба, шынжыр табанның башмағы аппақ азу тістерін аспанға білеп, жарқырап жатыр. Жота етегіндегі іннің аузында саршұнақ томпиған қарнын қос қолдап құшақтай батып бара жатқан күнге бетін бере тігінен тік тұрып, кешкі намазға жығылғалы тұр.

Жаңбыр шайған жол шетіндегі шөптердің жасыл нілі бүгін бетіне қайта шығып, балбырай қапты. Анда-санда қымызды кекірік ата сылқитып соғып алып, өзен жарасына төселген құрақ көрпеге шынтақ тірей көзін жұмып, мұртын сылап-сипап жататын нағашы атамнан аумайтын жартастар шекесіне күн сәулесінің бір үзігін жағып ап, қызара бөртіп, өзен жағалай құлап-құлап жатыр. Шілде бойы лай сары түстен айнымаған өзен бүгін қара сұрғылтқа ойысып, тұңғиық тартыпты.

Сол тұңғиықтың сонау шыңырау тереңінен қарашада күшіне мінер қара күз қол бұлғап жатыр ма әлде? Дарияның бас жағында етек-жеңін жинай алмай ашық-шашық шалқалап түскен сар жұрт далаға қарап отырып, іштей: «Күз шіркін осы өзеннің ағысын бойлай құлаштай жүзіп кеп, сосын жағаға торт аяқтап еңбектеп шығып, тау-тастың етегінен кеудесіне өрмелей бастайтын шығар»,— деп ойладым.

Көңілсізбін. Жайшылықта қазіргі ақуалымды: «Он жеті жасар бозбала автобус терезесінен басын шығарып, ойланып отыр» деген жай сөйлеммен бейнелей салуға болар еді, дегенмен дүниенің шын сапасын анықтайтын салыстырмалық заңы мына дыр-думанды ерттеп мініп келе жатқан қыз-жігіттерге қарағанда көңілсіз екенімді растайды.

Қалың жауын тасытып жіберген бе, өзен әдеттегіден анағұрлым ағынды. Жауырыны әлсін-әлі жиырыла түсіп ызғыған айдын бетіне ұзақ қарасаң ағын жылдамдаған үстіне жылдамдап, жанарыңды тереңіне шым-шымдап суырып, әрі-беріден соң көз шұбарта бастайды. Және қарай бергің келеді. Түбі жоқ терең судың ылғи да кел, кел деп, қол бұлғап шақырып тұратын қасиеті де осында ма екен?

Қызыл «Жигули» кешке күн сәулесімен шарпысып, қып-қызыл болып, бұлтаңдап қалар емес. Қызылдығы сондай тура көз қариды. Әрі қорқасың да. «81-10-ЛТА» енді жер бауырлаған жүгірісін сәл жылдамдатса жаңбырдан кейін онсыз да ионға сіресіп тұрған ауамен үйкелісіп, лап етіп тұтанып, жанып жүре беретіндей.

Көкем мен мамамның екінші келісін басқа жігіттер қалай жориды, қайдам, өз басым, тайпалған «Жигулиді» көрсем болды, іш жия бастайтын өнерді шығарыппын. Осы түбі оңбайтын сезім өзін бүгін анық бас көтерді. Мереке қарсаңында көкем, мамам артынып-тартынып келіп, машинадан емен-жарқын қотарылып түсе қалса да желп етпедім. «Келсеңдер, келіңдер, келмесеңдер қойыңдар»,— деген секілді бір түрлі сескендіретін немқұрайдылық...

Әлде есейе бастағаным ба? «Ағаш бойлаған сайын діңінен бұтағы алыстай түспек» деген сөзді мана тегін айтты ма? Іштей кесіп-пішіп, әбден көзі жеткесін айтқан шығар. Көкем, мамам үшеуміз басымыз біріксе болды, маған қатысты бір оқыс, төтенше оқиға басталып кететіндей бой тартып, сақтанатын халге ұшырап жүрмін, Ол қандай оқиға, жақсы ма, жаман ба, беймәлім. Үш жыл бұрынғы қасапхана оқиғасы автобустағыларға емес, тек үшеумізге қатысты, тек үшеуміз білетіндіктен бе, мамам, көкем соңыма шырақ алып түскен сол жайсыз оқиғаны еске түсірді ме, әйтеуір дәл қазір көңілсізбін. Іштей ойлаймын да, туыс адамдар ертегіде айтқандай, темір таяғы, тебендей, темір етігі теңгедей болғанша жер-жаһанды кезіп келіп, бір-бірімен жолыққанда қайткенде жан дүниені төңкеріп тастайтын оқиға болмай қоймайтын тәрізді, Туыстарды, мәселен, физика тілімен аттас зарядтар деп есептесек, сол аттас зарядтардың бір-біріне жақындауынан жақсылық күтуге болмайды — итерісіп, тебісіп кетеді. Қыл аяғы эпоста да солай. Суға салса батпас, отқа салса жанбас Алпамыс алыс-алыс жорықтан еліне оралғанда туған-туысқандарын жау шауып, соларды құтқарамын деп жүріп өліп қала жаздаған. Қобыланды қасқа да соның жолын құшқан. Одиссей мықты мүрдем кетуге шақ қалыпты.

Ал біз қайтер екеміз?

Мен қайтер екемін?

Әйтеуір көңіл қаяу, ой мазасыз...

* * *

Күн батқалы қашан. Алдымыз — кең айдын, суып, қатуға бет алған қорғасынша лықылдап аққан өзен. Ауада қалың жаңбырдан қалған салқын дым бар. Арқамызды кешкі аспанның кеудесіне асыла-асыла кеткен қара шоқылар алған. Шоқы мен өзен жағасының арасын ат шаптырым алаңқай алып жатыр. Өзен ортасында сылқ-сылқ күліп, сылаңдап аққан Іле сұлудың денесіндегі жалғыз мең секілді (кітаптарда осылай жазылушы ма еді) шағын арал, ал оның ортасында түйедей қызыл тас шөгіп жатыр. Түскен бетте аралға Тайти деген атты сыйлай салдым.

Ат шаптырым алаң ортасына біз жайғастық.

Жерошақта жалақтаған жалын қарны қампиған, құлақтары ербиген тай қазанның күс-күс қарнын қызыл тілімен оңды-солды жалап, қанталаған қос көзін оңды солды қысады. Қысқасы, қызыл сиырым жалап тұр, қара сиырым қарап тұр... Қазандық астындағы жалынның қыз-қыз қайнаған құшағынан әрең дегенде бас амандап, кек шашын жайып жіберіп қашып шыққан кек түтін дымы құрып, етпетінен түсіп жатса да, өзен жаққа жан дәрмен мойнын созып, есіле жылжып бара жатыр. Дария үстінде көгілдір жібек жұқа орамал қалықтайды. Жерошақтың оң жағында малдас құрған сыра бөшкесі отқа жуан қарнын қыздырып отыр да, сол жақта жігіттер жаңа құрып тастаған шағын екі шатыр тырбайып, аяқ-қолы төрт жаққа кетіп, жер құшақтай қалыпты. Қышқылтым түтінге қайнаған жас еттің, өзен жақтан жіңішкелеп жетіп тұрған балдыр иісі қосылып, басталып кеткен берекелі тіршіліктің нышанын білдіргендей. Тас лақтырым жерде біз мініп, сабаланып келген екі мүйізтұмсық — кертеш маңдай көк автобус пен таңқы танау «рафик» қалың бұтаға тұмсықтарын тығып жіберіп, жусап тұр.

Қазан-ошақтың маңы қыбыр-жыбыр, салдыр-гүлдір аяқ-табақ дыбысты, таза ауада сәңгірлеп емін-еркін шыққан сөздер...

— Тұзын көп салып жіберме, Жамал!

— Алтын, ет тасып бара жатыр...

Сорпа төгілді де, от пышылдап, қоймалжың сары түтін қазандық астынан лак етін атып шықты, сол мұң былтыр жайлауға барғанда кеш түскен сайын киіз үйдің ішімен бір арылмай қойған қоңырсық, тәтті иіс қолқа қапты.

Жота баурайында волейбол добы ақ шабақтай әлсін-әлі бұлыңдап, қара көлеңке ауада емін-еркін жүзіп жүр, Күмп-күмп соғылған үн құлаққа құмығып жетеді.

— Жіберме, Бақтияр!

— Өзенге түссе доптан айрылдық дей бер!

— Әй, Асан, кел бері! Бүгін неғып молда бола қалғансың өзің?

Мен қос тіземді құшақтап, тас үстінде отырмын. Бойым бір түрлі мамыржай тартып, доп соқпақ түгіл аяқ-қолды қозғалта алатын түрім жоқ. Мынау түтін мен жас сорпаның аңқыған иісі, қазанды жаланған қызыл жалын, яғни, қызыл сиырым жалап тұр, қара сиырым қарап тұр деуге келетін қарапайым тірлік, қазандық төңірегінде біресе бас түйістіре шүйіркелесе қалып, біресе бұрыш, пияз деп, екі өкпені қолға алып жүгірген, елбеңдеген қос қыздың жаныма жақын келіп, ет жүрегімді елжіреткендігі соншалық, кірпік қағуды ұмытып, көз етім ауырғанша қарсы алдыма тесіліп әлі отырмын. Бұрын от, қазандық көрмегендей, жас сорпа иісін танау тартпағандай тым қомағай, тым ашқарақпын. Әлдебір гена туралы балдыр-батпақ бұлыңғыр ойларға белшеден батамын. Сондағы ой былай дейді баяғысында: «Өткен жылы жайлауда өткен бірер айды есепке алмаса қазан-ошақ төңірегіндегі осы қам-қаракет мен үшін былайша алғанда жат көрініс. Шағын болғанмен қала деп аталатын аудан орталығында өстім. Қазіргі мекен— облыс орталығы. Деуін дейсің-ау, ендеше неандерталь заманынан келе жатқан осы көне тіршілік бүгін неғып мені қызықтыра қалды, бал тартқан шыбынша неғып уысынан шығармай отыр?».. Әнеугүні Иса, Гарик үшеуміз жатақханадан алып шыққан Айгүл қыз есіме түскені. Сонда неге қасқа құлынның мойнындағы қоңырау сылдыры құлағыма талмай ұдайы жетіп тұрды?

... — Әй, қазақ допты соғар болсаң албаты лақпай дұрыстап соқ!

Селк ете түстім. Қазақ! Әшірдің тынық ауаны тілгілеген даусы манадан бері таба алмай қиналып отырған сезімнің дәп желкесінен түсірді. Тіпті тастан ырғып түсіп кете жаздадым. Қазақ! Осы қан екен ғой мына минутта тамыр-тамырымда бүлкілдеп ағып жатқан. Гена заңының бұйрығы екен ғой мені қасқа құлынның қонырауына құлақ түргізген, итіндіріп қазан-ошақтың ішіне түсіріп отырған... Танауымды жас сорпаның иісі аралап, көзіме жас келіп отырса да соның бәрі сол жетпіс жеті бабамның бойыма мирас қып құйып кеткен қасиетті қанының әмірі екен ғой.

— Бе-е-еф!

Жылмаңдап жетіп келген «Жигули» қазандық астындағы отты қос көзінде жарқ-жұрқ жақты да, әбден шөліркеп келген қызыл тайыншадай сыра бөшкесіне тұмсық тіреп тұра қалды. Сосын тік бұрышты трапеция есігі шалқалай ашылып, екі бүйірі жұмыртқадай жарылды да, көкем, мамам, Самат Қалиевич, Қарекең, Маймақ ақтарылып түсе-түсе қалды.

— Ал қоныс құтты болсын, жігіттер!

— Іске сәт, қыздар!

— Бүлдірген жеңдер! Жаңа теріп алдық.

Бәсе, соңымыздан домалаңдап келе жатқан «Жигули» мана бір қарағанымызда жел үргендей жоқ болып кетіп еді. Біз улап-шулап бүлдіргеннің тұсынан ағызып ете шығыппыз да, жер жағдайын Самат Қалиевич біле ме, машинадағылар бұлт етіп бұрылып кетіпті.

— Аға, міне, бүлдірген ал! Ой, сондай көп, көп... Қызыл-қызыл...

Маймақ арсалаңдап келіп, қалпақ толы бүлдіргенді — қалпақ толы хош иісті алақаныма ақтара салды да, аяғы аяғына тимей өзен жаққа құлдыраңдап жүгіре жөнелді.

— Ой, ана қара түймешті ұстаңдар! Өзенге түсіп кетпесін!

Қазіргі заман баласы ғой, Маймақ өзенге қойып кете қойған жоқ, бірақ дәп қойып кетердей жарқабақ жиегіне жүгіріп шығып, қалт тұра қалды, екі алақанын тізесіне салып еңкейіп, шымыр-шымыр айдынға тесілді. Бұл бала өзен бетіне жазылған өзінің болашағын оқып тұр ма?..

Мамамның аяқ-табаққа араласуы мұң, қазандық басындағы қым-ғуыт жүгірістің жылдамдығы кем дегенде бір жарым есеге артып жүре берді.

— Қыздар, сорпаның көбігін алмапсыңдар ғой...

— Бүйте берсеңдер күйеу бала атаулы аш қалар.

Саңқылдаған ашық үні — ал мамам ылғи да саңқылдап сөйлейді — бірден жиілеп кеткен аяқ-табақ салдырымен араласып, іскер, білікті жанның тізгінді қолға алғаны білініп қалды. Мамамның сұқ саусағы қай нүктені нұсқаса Жамал мен Алтын желбаққыштай кезекпе-кезек солай қарай ұшып, дедек қақты.

Самат Қалиевич бүгін бастан аяқ аппақ: ақшылт шалбар, ақ бутсы, ақ тенниска. Отын бұтап, одеялдарды шөп үстіне жайып, ден соғып еріккен жігіттерді шырқ иіріп шақырып әкеп, біреуіне — балта мен шөрке ұстатып, екіншісіне—сыра бөшкесін көрсетіп — тегі аш дегені болу керек—елпілдеп жүр. Ылғи кілең эмблемалы курткалы жігіттердің ортасында арлы-берлі ызғып, ымырт өтінде ақ киімі бұлыңдап, Қобыланды, Қарамандардың арасына кіріп кетіп, мынадан кіріп, анадан шығып, біріндеп түсіріп жүрген Біршімбай батыр дерсің. Жаз бойы байқамаппын; өзі тайпалған жорға екен. Екі қолы сепелек-сепелек қағып, аяғы-аяғына тимей, адымын қысқа, тез-тез алады. Әшір болса бір сәрі, қырыққа жетіп қалған адамнан жорға шыққаны қызық екен.

Көкем тағы да «Жигулидің капотының арандай ашқан аузына басын қыстыра қойыпты.

Қарекең малдас құрып, одеял үстіне жайғасыпты. Мына жайлы отырысқа қарағанда ол кісі, жалпы, тор атаулыны «С-100-дің» кабинасындай қолайлы, әрі тек өзіне ғана тиісті деп санайтын болу керек. Анда-санда «Қа-қиһ!» деп тамағын қырнап, қақырынып қояды.. Маймақ шіркін оң тізесіне қонжиып үлгіріпті. Машина ішінде Қарекеңнің тілін тауып жіберіпті. Дипломат қой, дипломат!

Бөшкенің аузы ашылды...

— Әй, түгел бері келіңдер!

* * *

Кентавр сөйледі...

«Бәрі жақсы... Аудандық штаб бізді мақтап отыр. Алдасыңдар дейді. Ары қарай да өстіп еңбек ете берейік. Бүгін біздің мерекеміз Демаламыз... Солай. Суға түспеңдер... Қауіпсіздік техникасы солай дейді. Шым батып кетулерің ықтимал. Ал бәрі жақсы болсын. Ac болсын! Айтпақшы, социалистік жарыста Иса Шормановтың бұрғышылар бригадасы үй салушылардан озып шықты».

Грамматикалық құрылысы басқаша болғанымен командир осы төңіректен табылды. Қызық-ай, командир өзгеріпті. Сөзі өзгеріпті дегенім де. Бұрын ол маған ақауы бар, әлі жетілмеген, тәжірибесі аздау жас конструктордың қолынан шыққан робот секілді көрінетін. Сөйлеп келе жатып тұтығып қалса — кентаврдың ондайы да бар — кеңірдегінен бірдеңе: «Булюк! Булюк!»—деп сар-гүр ете қалып, адамды қарадай қорқытып жіберуші еді. Ондайда өзін аяп та кететінсің. Бүгінгі көрсеткен өнері басқа. Темір тақта бетіне шапқы, балғаны кезек шықылдатып, бедер салып отырған зергердей бір қалыпты, нығыз үнмен сөйледі. Еш грамматикалық қате жоқ. Зеңбірекпен атып, бұза алмайсың. Қысқа әрі нұсқа. Осы кеште айтар сөзін кемінде он жыл бұрын әзірлеп, әбден жаттап алған дерсің. Бұ да бір өзінше сиқыр жан. Сыры тым тереңде. Ала жаздай ешкіммен әмпей-жәмпейге келген емес. Қандай даукесті атқан оқтай түзу, қысқа да нұсқа сөзімен атып жығады. Ішіне кіргізбейді де, сыртқа теппейді де. Сөйлесе қалғанда метр ме, сантиметрлер ме, арада вакуум секілді ара қашықтық бар екенін сездіріп отыратын қасиеті бар. От сәулесін сындырып жылтылдаған көзілдірігінің қалың әйнегіндей болсын, байқамасаң тұмсығыңды соғып алатын қалқанын қолынан тастамайтын жігіт.

Командир, кентавр, командир, кентавр... Ай бойы күнде көріп, аптасына тіл алмасып жүріп, өзінің шын есімі кім екенін де білмейді екемін. Бұзылған робот, «Булюк! Булюк!» дегенде қамшы салғызбаймын, ал атын өлтірсең де білмеймін. Шынына келсек жаман жігіт емес. Тіреу орнына соңғы кезде соқпай кетсе үй салушыларға құрылыс материалын шарқ ұрып іздеп, мұрнына су жетпей жүр. Кентавр демекші, осы жазда бір қағиданы түсініп келе жатқан сияқтымын — басқа біреу туралы пікір айту үшін ең алдымен өзің қалайсың, соған шарап ал!

Жігіттердің командирдің кейбір мінезіне көңілі толмай күңкілдеп жүретіні рас. Ал қай мінезі деп өкпе тұсынан сұрақ қойсаң анық, бекем жауап таппай қиналатыныңа тағы бәс тігуге бармын.

Соған қарағанда күні кеше өз қатарыңда жүрген жан бастық болып тағайындалмасын де. Тағайындалса бітті, кеше жап-жақсы деп санап жүрген табысыңның бойынан қайтсе де бір кемшілік тауып алғың келіп, тырнақ астынан кір іздеп, қитығасың да тұрасын. Себебі оның ойда жоқта, аяқ астынан бастық болуында бір пәле жатыр, әділетсіздік жатыр деген пікір көкірекке ұялай қалатын болу керек. Біреудің тасы өрге домалай қалса бұл мені кеміту деп ұғатын бағыныштының ит көңілі бұл. Біз де командирге сол ит көзбен қараған болуымыз керек. Әнеугүні Әшір лақылдап отырып, бір сөзінде осылай деп еді.

Әйтеуір командирдің есімін білмейтінім рас. Сосын аянайын ба, одеялға жайғаса берген оның қасына бардым да:

— Командир, сіздің осы атыңыз кім?— дедім төбеден түскендей.

Ол маған зоопарктегі өз тұмсығын жеп қойған пілге көрушілер қалай қараса, солай таңданып қарады. Ерні ағарып тұрып-тұрып, қырылдаған үнмен:

— Әнуар...— деді.

— Рақмет!

Қойқаңдап, өз орныма қайта беттедім. «Бұ да біткен бір іс болды. Аты әдемі екен!» — деп ойладым.

Жол салу басқармасының атынан Самат Қалиевич сөз алды...

О-о, прораб біздің көңіл күйімізді салған жерден он процентке, ал мамам, көкем менің көңіл күйімді тұп-тура жүз процентке көтеріп тастады. Яғни он-он бес жылдан кейін болар оның болуы сөзсіз — мына жағдайды елестетіп көрейікші. Қапшағай теңізіне Асан Қайырсынов атты атағы дүрілдеп шыға бастаған жас суретші жолдас-жора, семьясымен бой сергіту үшін, шалпылдатып суға жүзу үшін келе қалыпты делік. Сөйтсе демалыс зонасына кіре беріс қақпаға көрсеткіш тақта қағылыпты. «Қапшағай өлкетану музейі». «О, кіре кетейік ендеше». «Сіз айтқан соң, әрине, әрине, Асеке!».

Музейдің бір бөлімі «Қапшағай ГЭС-і қалай салынды?» деп аталынбақ. Экспонаттар — пневматикалық балға, перфоратор, сүймен... Әлгі экспонаттың астында мынадай жазу бар. «197... жылы социалистік жарыстың жеңімпазы атанған Иса Шормановтың бригадасы пайдаланған құрал-саймандар. Бригада мүшелері — Асан Қайырсынов, Бақтияр Сүлейменов, тағысын тағылар»...— деп келіп, прораб сөз аяғын былай қайырмады ма.

— Кәне, сол күнгі Асанның көңіл-күйі үшін көтерейік сыраны. Оның сол күнгі ішпей-жемей мас болған мақтанышы мен жадыраңқы қабағы осы отырғандарға да дару болып тисін!

Комсорг ретінде Бақтияр сөйледі...

Сыра ішілді...

Мен ішкемін жоқ.

Екі-үш тостақ босағасын-ақ салқын шық тоңазытқан көгал үстіне о баста шеңбер құрып, бір көгеннің желісіндей тізіліп, ыздиып-ыздиып отырған жігіттер әр жерінен сетінеп, үзіле бастады. Жалпы, сыра ішке қонса болды, іштің миға: «Әй, көзіңе қара, қасыңда отырған нағыз досың!», «Мына біреуден болашақта одан да мықты дос шығады.», «Ертең өліп кетуің ықтимал, шамаң келсе бүгін сырыңды ақтарып қал!»— деп бұйрық бере бастайтын бізге белгісіз ғажайып тетіктері бар болу керек. Жаңа ғана бәрі жиылып, сөз алған адамның аузын бағып отырған жұрт бет албаты әңгірлеп, екі-үш адамдық автономиялық топтарға бөлініп, айдарынан жел есе бастапты. Әсіресе, Әшірдің аты озғындап тұр; қолы мен басы кезек қалтаңдап, көзі нысанасыз ақшаң-ақшаң етеді. Анекдотты тепкілегенде тезегін шығарып, ызғытып отыр. Анекдотының саны көбейген сайын жаңағы ақшаң мен қалтаңның жылдамдық дәрежесі де көпе-көрнеу тура пропорционал өсіп бара жатыр.

«Жигулидің» дөңгелегіне арқасын жапсыра салған Әнуар командир саптыаяқ сыраны дем алмастан жұтып салды да: «Осыншалықты аткөпір сыраны қылғып тастаған шынымен мен бе, жоқ, басқа ма?»—дегендей тостағанның түбіне шұқшиып қапты. Мүмкін тостағанның түбінде қылп-қылп етіп, ойнаған сыраның сарқындысынан ертең жариялар бұйрықтарын майша шайқап, қалқып алып отырған шығар?

Иса оңашарақ тастың түбінде отыр. Ойлы. Ойлы деппін-ау, үнсіз отырғасын ойланбағанда қайтеді? Ошақтағы отқа үңілген көз томпағының дәл үшінде тырнақтай жасылдар жайылып жүр. Қазаннан табаққа аударылып алынған етті кездікпен қылп-қылп турап, жілік пен кездікті кезек алыстырып-жұлыстырып қойып, жүрелеп отырған Самат Қалиевичтің тұрған бойы қимыл: жіліктен етті қылп кесіп алып, аузына жылп тастап жібереді, онымен қоймай төңірегінде шыр айналған Алтын, Жамал, мамамның нақ эпицентріне айналып, бірдеңелерді сөйлеп, қарқ-қарқ күледі, күлкісі «Рүстем туралы аңыз» фильміндегі кеудесі есіктей бір артисті еске түсіреді, қайсы артист екенін тап басып айту қиып, әйтеуір сондағы батырлардың баһадүрінің нық күлкісі...

Жамал да көңілді, аяғының үшімен ұшып-қонып жүр. Шашына пластмасса сары гүлді қыстырып қойыпты, онысы өзін Гогеннің көп тайтилық қыздарына ұқсатады. Қазан-ошақтың төңірегінде орнықты да салмақты қимылдап жүрген Алтынның киіз қалпағын көзіне түсіріп кетеді (о, тоба, Әшірдің киіз қалпағы Алтынның басына қайдан қона қалған және мұның өзі ненің белгісі?), отқа сорпа төгіп алса бұл бір дүниеде жоқ қызықтай, сол қызықты он жыл сарылып күткен жан тәрізді май шыж-быж күйіп жатқан отқа қос қолын тізесіне салып жас балаша едірейіп үңіле қалады, біресе аузы бұлтыңдап жілік мүжіген Маймақты шетке алып шығады да, бетінен шөп-шөп сүйіп тастайды. Отқа ту сыртын берген сайын жамбасындағы қызыл жолбарыс секіріп-секіріп түседі.

— «Студент меридиандары» үшін алып тастайық! Жаңа шықса да жақсы көрініп жүр,— дейді кенет тіл біте қалған Бақтияр. Онысын мен алғашында өздері оқитын университеттегі футбол командасы ма деп қалып ем; жоқ, қателесіппін, соңғы кезде шыға бастаған журнал екен.

Мамам Самат Қалиевич тураған етті табақ-табаққа салып әуре-сарсаң. Үнсіз. Қазанды жалаған жалынның мың-мың сәулесі үсті басында өріп жүр. Қимылы прораб қолындағы кездіктей ұшқыр да шалт. Самат Қалиевич, мамам, кездік бойында көзге көрінбейтін, көңілмен ғана тануға болатын, үшеуіне ғана тән ортақ қасиеттер бар. Әйтпесе үшеуі де ортақ әуенді ойнап тұрған трионың бір-бір аспабына ұқсас.

Көкем мен бульдозерші Қарекең «Жигули» тұмсығының дәл алдында жайып тасталған одеял үстінде абың-күбің әңгіменің қызығына белшесінен батып отыр.

Мен, кенет, от төңірегіндегі мың түрлі қозғалыс, қимыл-қарекет, мың сан түрлі сөз керемет жалықтырып жіберді. Соның бәрі тек қозғалыс-қарекет, сөз қоспасын сорпаша сораптап, ұрттап ішіп, шайқап төгіп отырған мына қара құрым топ үшін ғана қызық-шыжық. Еш әңгімеге араласпағасын өзіңді сол жас сорпадан құр қалған босағадағы жандай, керек десе сорпа құйылмай қалған кеседей сезінеді екесің. Қайтейін, аспанды ақ бормен аямай сызып өтіп, жота астына құдия құлаған жұлдыздың соңынан салып ұрып, қырат етегіне шығып кеттім.

Тамыздың жұлдызды түнін ай талақ тастапты. Қара көк кеңістік — жұлдыздардың жайлауы. Соның ең ірісі нағашы атама, ең кішісі өзіме ұқсайды. Қазандық астындағы от та сол жұлдыздармен араласа қайнап жатыр. Өзен жақтан әлсін-әлі салқын леп лекітіп соғады. Түсінде балапаны қарақұс тұяғында жүні бұрқырап кете барды ма, шошып оянған әлдебір құс шыр-шыр етті де, іле үзіліп жүре берді. Әлден соң төбеден құстың Бекежаны — жапалақ ұшып етті. Бауырында қымқырған бірдеңесі бар. Соған қарағанда балапаны емес, жаңағы құстың өзі тырнаққа ілінген секілді. Жұлдыз құлаған қыраттың ар жағынан жамыраған ақшылт сәуле ал қара көк кеңістікке тарала бере сиреп келіп, аспан түсімен қойындаса сөніп тыныпты. Ол — ГЭС құрылысының жарығы. Құлаққа ұрған танадай тыныштық. Бұрынғы түндерде экскаватор шөмішінің салдыр-гүлдіріне «КрАЗ», «БелАЗ-дардың» ыңыранысы қосылып, құлаққа жағы сембейтін ұзын сонар уіл келіп тұрушы еді. Қазір тым-тырыс. Өлкенің жүрегі тоқтап тұр.

Мен тыныштық атаулыдан қорқушы едім. Баяғы қасапхана дуалына жағар май шашар алдында дүниенің демін тас тиын ала қойғаны, сосын тас алаң тас-талқаны шығып, көкке ұшар шақта бүкіл қыбыр-жыбыр тоқтап, гүрс етер жалғыз дыбысты тосып, бел-белес құм, жалпақ дала, қыраттар, солардың алдына дастарханша жайылған өзеннің үн-түнсіз тың тыңдай қалуы, іле жер-көкті көшірген гүрс-гүрс, шаң-топырақ, мұрын жаратын оқ, дәрі иісі,... қысқасы, қай тыныштық болмасын, басы жуас көрінгенмен соңы қатерлі, басы жіңішке, аяғы жуан. Кенет орнай қалған тыныштық қырсық оқиғаны қолынан жетектеп ертіп әкелмей қоймайды — мен соны білемін, екі жылдан бері соған көзім жеткен.

— А-а-аа!

Әлсіз шыққан талмау дыбыс үзіліп кетті. Жүрегім тайдай тулап қоя берді. Әлде: «Асан!»—деп айқайлап шақырып жатқан от басындағы біреу ме? Жо-жоқ мына тыныштықтың соңынан салып ұрып жетіп келген белгісіз бір оқиғаның ақырған айқайы ма?

— А-а! Құтқарыңдар! Құт...

Айқай анық өзен жақтан шығып еді. Аяғым анда-санда жерге тиіп, еңіске қарай салып жөнелдім.

Жағаны тұтас жайлаған қазандықтың қалың түтінінің қол-аяғымды ораған шырма-шату жіптерін бытыр-бытыр үзіп, қақ жарып өте шығып, қабаққа шыққаным сол, кластың құлап қалған қара тақтасындай жалпағынан түсіп жатқан айдынның жағадан бес-алты көз нүктесінен бас пен қол сопаң етіп, қайта шым батты. Тынысым тоқтап қалды. Айқай салмақ болып аузымды аша беріп ем, көмейіме тастай қараңғылық қара шүберекті кептеп тыға салып, үнім шықпақ түгіл ауа жетпей тұншығып қалдым. Сол екі арада әлгі бас қайта қылт етті де, дәл қасынан қол ербеңдеді.

— Суға кет-тте! Құтқарыңдар!

О баста үн бас пен қолдікі шығар деп едім, жоқ, бақсам, айқай маған тиесілі екен. Айқайдың айдын жаққа қарғып-қарғып қашқан жаңғырығын қуалап, қабақтан суға секірдім. Бас пен қолды жаңа ғана үнсіз қылғи салып, түк білмегендей жылмиып жатқан айдын бетін қос алақан, аяқпен кезек шапалақтап, жүзе жөнелдім. Бас әупіріммен қайта көрінді.

— Бер-р! Қо-лың-ды...— деген күйі алақан соза бергенімде әлгі бас су астындағы көрінбейтін аяғымен ішімнен мықтап тұрып теуіп жіберді. Шым батып, қаталап келгеннен қатты бір стакан суды қақалып-шашалып жұта салып, айдын бетіне қайта шыққанымда бастың қасынан екіншісі сопаң етті. Қайсысын құтқарарымды білмей абдырап, су ішіндегі тырбаңдап тұрғанда екінші бастың қолы алғашқысының шашына жармаса кетпесі бар ма.

— Неғып тұрсың! Қолтығынан ал!— дейді тағы қырылдап. Иса!

Әлгі басты аяқ-қолы, ішек-қарныңа қосып, судан суырып, жағаға сұлатып сала беріп едік, кем дегенде бізді он адам өкіріп-бақырып бассалды.

— Не болды? Ой-у, не?

— Жаман ырым...

— Бәл-ле! Әшір қасқа мынауың...

— Сендер алып шықтыңдар ма?

Иса қолтығына оперативті түрде жармасқан бір-екі қолды сілкіп тастады да:

— Жаңа ай қарап қалдыңдар ма? Мені қайтесіңдер. Мықты екендеріңді көрейін, ана Әшірді тірілтіп алыңдар!— деді.

Шетке шығып, малмандай су көйлегімді бұрап сығып тұр ем, біреу жауырынымнан түртті. Тас қараңғыда тоңып, тіс-тіске тимей сақылдап тұрғанда біреу біздей саусақпен түртсе қапылыста қанжар салғаннан жаман екен, тіземді бүге беріп, тұрған орнымда шыр айналып секіріп түсіп едім, Исамен тоқайластым. Қыр желкесіндегі ГЭС сәулесі шашыраған жотадан басы асып, қалған денесін жотаның қара сұлбасы тас құшақтап ап, түк көрсетер емес, өзі маған үңіле қарап тұр, үңіле қарап тұр деп жүрегіңе қолыңды қойып ойлайын десең көзі қайда, мұндайда үңілгеннен гөрі үңірейе қарап тұр деген дұрыс, әйтеуір еңкеюі еңкейіп тұр.

— Не болде-е?— деп бақырып жібердім.

— Тс-с!— Сұқ саусағы ерніне жабыса қалды.— Сен суға неге секірдің?

Суырдың айғырынша шақ-шақ еттім.

— Неге секіргені қалай? Батып бара жатыр .. Сен.., өзің Әшірдің қасынан қайдан шыға келдің? А? Жоқ едің ғой?

Ол тіл қатпады. Ауыр түстен оянғандай басын дүр сілкіп еді, бытыра тамшылар бетімді қарыды. Кейін шегіндім. Иса екі иығынан дем алып тұр.

— Сен жүзгенде мен сүңгіп жеттім. Есіңде болсын, батып бара жатқан адамға тез жетемін десең судың бетімен жүзбе, астымен сүңгі, астын ал. Сенің барқыраған сұмдық айқайыңды естігенде жүгіріп жағаға бірінші жеткен мен. Жетуін жетіп келсем де қарғимын ба, жоқ па деп екі ойлы болып тұр ем, ту сыртымнан тұлпар шұрқырап кісінеп, ат тұяғы топылдады. Қорыққанымнан сүңгіп кеттім — салдыртып қуып келе жатқан қара аттыны көзім шалды.

Мен ішімді тарттым. Майн Ридтің кім көрінгеннің зәресін ұшырып жүретін «Бассыз салт аттысы» есіме түсіп, күзгі жапырақша қалтырадым.

— Қайдағы қара атты? Түн ортасында қаңғыған қайдағы қара атты? Әншейін елестеген шығар. Сыра іштіңдер...

— Әй, қайдам.., Елес болса жарасы жеңіл ғой. Әнеугүнгі үңгірден шауып шықты. Қыр соңыма түсіп алды. Не қалмайды, не озбайды. Дүрсілдетіп шауып, қуады да жүреді. Кей кезде жетіп қалған шақта қайда қашарымды білмей қателік істеп қоямын.— Күрсінді.— Бүгін бір оқиға болмаса етті.

Аяғын сүйрете басып, алыстай берді.

— Тас қараңғыға үңіле беріп қайтесің, Иса! Артыңды қайтесің, алдына қарасай,— дедім соңынан. Қызық-ай. Кейде өстіп пайғамбарша сөйлеп салатыным бар.

Ол тоқтай қалды да:

— Ал сен төңірегіңе шараңнан шыққан тасыр көзбен қарама. Әуелі өзіне екі шоқып, бір қара. Екінші кезекте басқасы... Әйтпесе көзің ауырады, көзің!

Секундтан соң негрдің аузына түсіп кете барған конфеттей Исаны қараңғылық жұтып қойды.

Қара шоқылар қос бүйіріне кезек теңселді. Теңселген шоқылар емес, басымды шайқап-шайқап жіберген мен екемін. Жыландай сумаңдап, қойны-қоншымды аралаған қайдағы бір ойларды үркіту үшін әдейі бас шайқадым. Иса не деп кетті, мен не дедім, домбырам не деді? «Төңірегіңе шараңнан шыққан тасыр көзбен қарама. Әуелі өзіңе екі шоқып, бір қара»... Не айтқысы келді? Кемшілікті төңіректен көп іздеме, өзіңнен ізде дегені ме? Солай шығар. Иса жалғанда тегін сөйлемейді. Басыма лықылдап келе қалған келесі ойдан қашып, қараңғыда бір жығылып, бір сүрініп, емпеңдей қалған топқа беттедім. Қара аттысы несі?

Қараңғылықты пайдаланып, жаңағы ойларды ізімнен адастырып кеткім келді. Бір ай бұрын үңгір табалдырығын басып тұрып та, осы сөз аузына түсіп еді. Тегін емес... Иса тегін сөйлемейді.

... Топ мәз-мейрам. Орталарында ыржалақтаған Әшір. Өзі аяғынан әрең тұр, соған қарағанда есін жиып үлгірмесе керек. Қалш-қалш етіп, көйлек жеңіне қолын сұға алмай әлек. Сөйтіп тұрмын деген тағы ол жоқ. Құтыкештеніп сөйлегенсіп қояды.

— Тостағанның саны төртеуге жетті... Үйу, неткен суық пәтшағар? Содан соң бойыма керемет күш бітпесі бар ма. Табан астында ерлік жасағым келді. Ілені кесіп өте шығайын деп ойладым.

— Ау, сен жүзе білуші ме ең?— деді қытықтап тұрғаннан қатты шиқылдап күлген біреу.

— О, ондайда жүзу, жүзбеу секілді ұсақ-түйек кемістіктерді еске аласың ба? Іле сапты аяқтағы сырадан таяз көрінді. Сырдың суы сирағымнан келмеді. Сосын аянайын ба, қойып кеттім.

— Құтқарыңдар деп айқайламадың ғой. Біз жағаға жеткенше бір батып, бір шығып, тек қолыңды үнсіз бұлғай бердің. Тап бір келіңдер түгел мұнда, қызық бар дегендей...

Біреу әндете жөнелді.

— Кел біздің ауылға, Келіп кет! Қызық бар тамаша, Көріп кет!

Бұл жолы Әшірдің даусы күңгірт.

— Айқайлағанда қандай. Қайсыңда шылым бар? Қатып қалдым, түге.

Біреу шылым ұсынды. Шырпы жарқ еткенде байқап қалдым — отқа еңкейген Әшірдің жүзі күлкіден таза мақұрым. Көзі боталап тұр. Ас орнына тас тиіп, мойнынан су кеткен күшіктің түрі. Шылымды пық-пық сорды да, даусы бұзылып:

— Айқайладым,— деді.— Айқайлағанда қандай! Айқайға қашанда бір табан жақын тұратынымды бәрің де білесіңдер. Аузымды арандай ашып, міне, бүйтіп тұрып айқайладым. Ой, айқайладым құмардан шығып! Құт-қа-рың-дар, қайырымды жандар!—Әшірдің даусы жаман шықты. Жамал мен Алтын кейін секіріп түсті.

— Өй, жынды!

— Жүректі жара жаздадың ғой!

— Амал не, арандай ашқан аузыма су лық етін толды да, шым батып жүре бердім. Өлмес құлға жан керек, сосын қайтейін, айқайға шама жоқ, айқайласаң стакандап су асайсың, тек қол бұлғай бердім шама келгенше. Сонда кім ақымақ? Жан керек мен ақымақпын ба, жоқ, әлде құтқарыңдар деп қол бұлғағанды қызық бар, келіңдер деп түсінген сендер ақымақсыңдар ма?

— Ой, ішегім-ай! Қара шолақ, десе қара шолақсың-ау!

Жамал күлкіні реті келіп тұрғанда аямады, сылдыратып ортаға шаша салды. Қараңғылықта никелі жылтыраған санитарлық жәшігінің аузын жаба алмай жүрелеп күліп отыр. Әшірдің аузына құм құйылды, үн жоқ. Қара шолақ дегенді бұл қыз қайдан естіп қойған? Мен ешкімге тіс жармап едім. Байқап сөйле, қабырғаның да құлағы бар дегенді естігемін. Байқап сөйлемек түгіл, байқап ойлау керек екен. Әй, осы Жамал есеп-қисапсыз күлкісі мен тәмпіш мұрнын кез келген тесікке неге тыға береді, ей? Әйтсе де күлкісі күлкі! Тура самауырдан шай құйғандай сылдырап тұр! Жақсы күлкі!

Кенет, ту сыртта тұрған Бақтияр ыс ете қалды.

— Жамал, аузыңды жап! Шыбын кіріп кетпесін!

Күлкі кілт тынды. Әшір:

— Оның не, әй-уй, оның не, Бақа? Қызға бүй дегенің не?— деп апалақтап келе жатыр еді:

— Жап деген сен емес, менмін. Өз сөзіме өзім жауап беруге шамам бар,— деп әлгі жерде Бақасының талағы тарс кетті.

— Оймаяу, комсоргті қарап тұр,— деді Алтын бетін шымшып.

Ел мен жер қозғалса былқ етпейтін Алтын екеш Алтын көтеріле бастағасын бір пәленің басталарын сезе қойдым, кимелеп Әшірдің қасына бардым да, қолтығына қолымды жүгіртіп жіберіп:

— Кеттік, Әшір, кеттік! Қазір от жағамыз, жылынып ал,— дедім шытырлатып от жаға қоятыныма сене қоймасам да. Әшір сенді. Ләм деген жоқ, ноқтаулы бұзаудай еріп жүре берді.

Кете беріп:

— Жамал, ой, молодец-ц!— дедім. Жауап болған жоқ.

Жігіттердің қайсысы қандай ойда қалғанын қайдам, тас қараңғыда кімнің бетінен қандай ой оқырсың, соны оқу сайтаныма керек пе, менің білгенім темекі түтініне қақалған, қолынан қыз айналдыру келмейтін, Іледе құмары қанғанша емін-еркін жүзіп, іштегі жалынын суға тоғытып сөндірмек болған, ақыры күлкі-мазаққа ұшыраған Әшірге қолымнан келгенше жақсылық жасау. Оның үстіне мана асханада Жамалға беттеген жолын Исаға кестірген кінәмді мына қолайлы жағдайды пайдаланып, жуып-шайып кетпек болған жымысқы есеп те бар.

Былай шыққасын Әшірге ұрсып кеп бердім.

— Жындымысың түн ішінде суға қойып кетіп? Не алып бара жатыр? Ыстықтап жүрмісің соншалықты? Иса болмағанда балық, бақа шаянға жем болатын ең. Әлде өнерің тасып жүр ме? Тасыса бүрсігүні тіреу басында көрсет.

— Асан...— Әшірдің үні жалынышты шыққандығы сондай, бір елі аузыма екі елі қақпақ қойдым. Әшірден гөрі мен өзіме таң қалып келе жатыр ем — мен де бүйтіп әп-әдемі әкіреңдей алады екемін. Және кімге? Өзімнен төрт-бес жас үлкен дырдай студентке! Бұрын тұйықтығыма іштей көп қиналушы едім. Енді әкіреңдеуді шығарыппын. Әйтеуір ақырының қайырын берсін.

— Рақмет!.. Екеуіңе де көп рақмет! Исаға да саған да...— Әшір шылымды құмығып екі-үш рет сорды да, лақтырып жіберді. Сөнбеген қалдық жұлдыздайын зымырады.— Сен білмейсің ғой. Жамал, Алтын үшеуміз бәстесіп қалып ек. Олар жүзе алмайсың деді. Мен тас қараңғы түнде анау аралға жүзіп барып, кері қайтып келемін деп қоймадым. Ақыры былай болды. Әттең, жүзіп ете шыққанда ғой... Еһ-еһ-еһ!—Жұдырығымен басын тоқпақтады,— Әй, әкеңнің... Әшір! Оңбайсың ғой, оңбайсың. Жүзіп өте алмайтынын бар, бәстесіп нең бар? Бәстескен екенсің, жүзіп өтпей не құдай ұрды? Еһ-еһ-еһ! Менің де күнім күн екен...

«Жүзіп өте шыққаныңда күні ертең қос өкпеңнен суық өтіп, күркілдеп жатар едің, бәлем!»—деген сұлу, ұйқасымды сөздерді іштей сайлап та қойып ем, мына ойда жоқ, «Еһ-еһ-еһ!» оны айтуға үлгіртпеді. Көңіліме кәдік кіріп, жалт қарасам, жаңа ғана соңымда салпақтап келе жатқан Әшір шөке түсіп, еңкілдеп отыр...

Оллаһи, бүгін бірдеңенің болатыны анық!

* * *

Жанағы оқиғадан кейін Бақтияр адам ойына келмейтін өнер көрсетіп, көзі аларып, қызып қалды. Бір-ақ саптыаяқ сыра көтеріп кетті.

* * *

Шыңыраулатып тұрып айқай салсам, екі адым жерде тұрған адам мені естір ме? Меңіреу түн ше? Тіл-аузы жоқ мылқау Іле, сен естірмісің?

Егер қара түн қара параққа айналса дыр-дыр айырып жыртып, табан астына шашып тастар ем. Түнге таңсық жан жинап алып, құрастырып оқып көрсін...

* * *

...— У-оу-уу!

Мықыр қырқаның арғы бетінен созыла шыққан мұңды дауыстан есілген қыл арқан ширатыла атылып, қара түннің жуан, кір-қожалақ мойнына сарт оралды.

— У-у-у! Ууууу!

Қыл арқанды тұзақ тұншықтырған қара түн қылғынып ұлыды.

— А-оо-уу!

Жүрелеп отырған Әшір басын көтеріп алды.

— Бұл не, а? Сирена ма?

— Түн ортасында қайдағы сирена? Қасқырлар, қасқыр...

Алты сөзді аптыға айтып шыққан дауыс менің, даусым емес еді. Менікіне тым ұқсас, алайда дәл менікі емес, өйткені, менің мақпал қоңыр даусым бүйтіп есепсіз өзгеріп, есепсіз бұзылып, қалтырап шықпауға тиіс еді.

Әшір төрт аяқтаған күйі еңбектеп, менің қасыма келді де белдігімнен сап беріп ұстай алды.

— Асан, Асан, о қайдағы қасқырлар? Бұл маңайда мал бар ма еді? Тәңір-ау, бұ қайдағы қаңғып жүрген кезбе қасқырлар?! Бұл маңайда мал жоқ, тас жей ме?

— Мен қайдан білейін, қайдан білем. Былтыр жайлауда естігемін қасқырдың ұлығанын. Бүгін ГЭС төңірегі тыншыды. Сосын баспалап жүрген қасқырлар шығар.— Қолынан тартып, тұрғызып алдым.— Жүр, кеттік қосқа!

— Кеттік, кеттік! Бұрын мал жайлаған бұл төңіректі. Бүгін тарсыл-гүрсіл тынғасын туған жеріне оралған қасқырлар ғой. Тасына болсын, тісін қайрап қайту үшін келген ғой.

— Уау-уу!

Ұлыған үн қырқаның ар жағынан емес, тура терең қойнауынан шыққандай анық естілді.

— Тез, тезірек! Бұ қайдағы құтырған қасқырлар? Асан, бассаңшы, ойбай-ау, аяғыңды!

Әшір қолымнан тартқылайды. Мен сүлесоқпын. Шошып кеткенім шамалы. Белгісіздік қана қорқытады, Әшір білмесе де көкжалдардың жайын мен түсіне қойдым. Бүгін бір үлкен оқиғаның болары анық, болуға тиіс. Мынау қара түнді кесек-кесегімен қақшып тастап, кезіп жүрген қасқырлар соның хабаршысы. Жаңағыдай емес, кеудемдегі қорқыныш табаныма түсіп, өкшем арқылы Қапшағайдың қалың құмына сіңіп кетіп еді. Тек «Келсең кел, уа, көкжалым!»—дегендей іштей бекініс, белді бекем байлау бар.

— Қоймадың ғой алты қыр ассам да қудалап... Қоймадың! Бір күн тынықсам деп ойлап едім. Бір күн... Ай бойғы арпалыстан кейін көп күттіріп келген бір күнді де қимадың!

Әшір жағамнан жұлқылап еді, басымдағы ми шайқалып, аяғымның басына ақтарылып қала жаздады.

— Не деп күбірлеп келесін, Асан? Сандырақтан саумысың? Жүр, жүрші, тез жата қалайық қосқа барып! Көрпеге бөксені егеп-егеп, жата қалайық!

— Жүр, жүр! Мен... Ойнағаным ғой, сенімен ойнағаным...

— Өй, ойының осылғыр! Бүгін осылып кеткендер көбейіп барады. Сені де құдай біледі, бір сайтан түртіп жүр.

Әшір қайдан білсін кеудемді қай қара ит қытыр-қытыр кеміріп жатқанын. Ақпан айының аязды түнінде бұқпалап кеп, қасапхана дуалының түбіне жанар май шашса, сіріңке қорабына шырпы тартса, шырпы басында толықси билеп тұра қалған жалынға кірпік күйгізе үңілсе ғана түсінер еді. Иса бірден ұғар еді мені. Оның соңында да дүрсілдетіп қуып жүрген қара салт атты бар. Ал мен жаңа ғана оқиға атты иісшіл иттің ізіме түскенін біле қойдым. Бәсе, екі жылдан бері ауыр ұйқы да жүрген жандай манаурай, селт етпеп едім. ГЭС төңірегіндегі айқай-шу, гүрсіл, гүрс-гүрс жарылыс алты қырды асырып тастаған қасқырлардың аз тыныштықты пайдаланып, салып ұрып, бүгін жетіп келгені сияқты мені екі жыл бұрын қасапхана дуалының түбінде тастап кеткен оқиға қырқаның арғы бетінен жаңа ұлып хабар берді. Екі жыл бұрын етегімнен алып. тіке кеудеме қарғыған қабаған ит еді, осы жолы өзгерді ме екен? Кезінде қорқыныш қуғындап, алты қыр асып кеткен қасқырлар бүгін түнде кеудесінен жан, бойынан әл кетіп, қаңқиып-қаңқиып тұрған экскаваторлардың шынжыр табанын иіскелеп, аппақ азуларын көк темірге шақыр-шұқыр армансыз бір салған шығар, бәлем!

Әшірді судан суырып алған соң-ақ сол иісшіл иттің жел жағынан өтіп кеткенімді біліп едім. Тосын оқиға, өмірімдегі өзгеріс дегеннің сол иісшіл итке айналып, айнала салысымен тас қараңғылықты пайдаланып, баспалап, тіптен жақын келгенін, қазір қырқаны қырық ырғып асып түсіп, әне, өзен жағасынан бас алып, құм бетін мөрлеген ізіме тұмсығын тығып, ара-тұра қыңсылап қойып, қуа жөнелгенін бес саусақтай біліп келе жатырмын.

Әшір келе сала шатырға жып беріп кіріп кетті. Қос бәтеңке іннен атып шыққан қос тышқандай сыртқа топ ете түсті де, іштен:

— Кірмейсің бе?— деді.

Мен жауап қайтарғамын жоқ, шатыр іргесінде жұймаланып жатқан одеялдардың қолыма ілінгенін құлағынан сүйреп, оты өлеусіреген ошақтың дәл қасына домалап жата кеттім. Ит-құс отты көрсе бұтына жіберіп қояды деуші еді нағашы атам. Иісшілдігі асып бара жатса ит өзен жағасын тіміскілеп жүре тұрсын, төрт-бес сағат сарғайтып таңды атырады, сарғайып атқан таң ит-құстың соңынан алау-жалау жарық алып түсіп, анау қыратты асырып қуып тастайды, бүгін асып кеткенімен баспалап келесі түнді күтер, ал келесі түнді құдайға тапсырдым. Тек бүгінгі түн лайым тынышымен өткей...

Ала қызыл ұйқының мылжымыр батпағына бірден батып кете алмадым. Әзірде иін тіресіп, ошақта маздап жатқан шоқтар шашырап, аспанға шығып кеткендей жұлдыздар жамырайды; осылардың мінгесіп-ұшқасып болсын, бір-бірімен қосылмайтыны қызық, иық тіреспек түгіл жақындамайды, жұлдыздар жеке-жеке қызыл шеке тұрғанды қалайды. Ара-тұра аққандары өзенге тамшылап түсіп, быж-быж өшіп жатыр, быжылдаған жұлдыз ба, әлде балқыған жұлдызға арқасын күйгізіп алып, ойбайын салған өзен бе оны айыруға да құлқым жоқ, салқын леп іргеден еңбектеп кіріп, суық қолымен қабырғамды сипалап санай бергесін одеялоны тұмшалап, бүркеп алдым.

Әркім әр жерде қолға іліккенін жамылып, тапқан жерге домалай-домалай кеткен-ау, алғашында тықыр еткен дыбыс естімедім, тыпыр еткен жанды көрмедім, кірпіктерім айқасып, көзім іліне берді... танауымның ішін ұйқы деген батпақтың күлімсі иісі ала бастады.

— Жамал, Жамал деймін!

Бүгін түнде тыныштықты тағдыр менің маңдайыма жазбаған екен.

* * *

— Жамал, Жамал деймін, Әшірмен бекер бәстестік, ә?

— Ұйықта, ұйықтасайшы, Алтын. Екеуміз таңнан тұрып, ас қамына кірісеміз, соны ұмытпа.

Аз үнсіздік.

— Жоқ-ау деймін, жеті түнде суға күмп бергені несі? Қолыңнан ерлік келмейді деген сөзге бола жігіт атаулы суға секіре берсе еркек кіндік қалмас. Қызық...— Еркек жетпей жатқан Алтын ғой деймін, күрсініп салды.

Жамал күлді.

— Еркек кіндік қалмас... Сен осы қызық сөйлейсің, Алтын. Таудан тас домалатқандай...— Есінеді. Даусы жұмсағырақ шықты,— Есер екен. Кім білсін, ол емес, екеуміз жынды шығармыз. Ұйықта енді. Мә, көріп ал, сағат екі.

— Уһ, қандай ыстық!— Алтын көрпені ашып тастады ма, үні анық шықты. Тіпті таяқ тастамда жатыр екен-ау өздері.— Көрпе де ауыр... Кеудең үстіне тап бір электр пешті салып қойып, котлет пісіріп жатқан секілді.— Мен күліп жібере жаздап, одеялдың шетін қыршып алдым. Алтын кенет тұншыға сыбырлады.— Жамал, Жамал деймін, сен қандай бақыттысың, ә?

— Тс-с, елді оятасың. Неге олай дедің?

— Жоқ деймін де, сені біреу сүйеді. Әшір маған бола суға қарғыған жоқ. Сен үшін... Бақыттысың, бақыттысың! Айттым — бітті, кесілді-үзілді — бақыттысың! Мені ешкім сүймек түгіл ұнатып та көрген жоқ. Біреу болды жатақханада, алғашқы күні бөлмесіне сүйрелеген. Мен өзі емес, бөлмесі ұнатып қалғандай-ақ. «Өзің ары тұршы арақ сасымай!»— кеудесінен итеріп қалдым да, кетіп қалдым. Көп жыладым ол күні. Сол бөлмесі құрғырға бара салу да керек пе еді? Кім білсін... У-уу, менің орнымда болсаң білер едің сен қыз... Сен өзіңді біреудің ұнатқанын сезіп жүрсің делік. Сонда қалай болды? Түс көресің бе? Тұла бойың дуылдай ма?

— Алтын-ай, сен де қайдағыны қозғап... Түс көру, тұла бой дуылдау сүйіктінің емес, өзі біреуді сүйіп жүрген жанның істейтіні де.

— Сен сонда... сүйесің бе біреуді? Кім, кім, айтшы, айтшы?

Жамалдың аузына ұзақ уақыт құм құйылды. Менің тынысым таза тоқтады.

— Сүйемін...— деді әлден уақытта. Маған жүз жыл сырғып өткендей болды.

— Қойшы әрі! Кімді? Ой, қандай қызық? Ой, қандай ыстық! Қандай бақыттысың, Жамал! Біреу сені сүйіп жүр, сен біреуді сүйесің. Ұйу, қандай бақыттысын! Ал мен, мен...— Алтын сыңсып жылап жіберді.

Жамал басын көтеріп алса керек, даусы анық шықты.

— Алтын, қоясың ба, жоқ па? Жылау жетпеп еді бүгін? Бақытты, бақытты! Екі оттың ортасында күйіп-жанып көр, сонан кейін маған келіп айтарсың, бақыттың не екенін! Енді Жамал сыңсыды. Мына екі қызға не болған? Сүю, сүймеуге бола ұлардай шулағаны несі? Орнымнан тұрып кетіп қала жаздадым.

Бірақ уақыт өтті. Қайдағы бір махаббат жайлы әңгімелермен басын ауыртып, ақыры жылатып салғанына Алтынға өлердей ыза болып жатыр-ау деймін, Жамал назалы үнмен күңк етті.

— Өзің желімдей жабыспай артаман жатшы. Пеш секілдісің. Жас басыңнан күйіп-жанып не болды? Енді сенімен бірге жатқан кісі ме. Ұйықта!

Алтын қорс-қорс етеді.

— Сен немене, есебің түгел... Біреуі артыңда, біреуі алдыңда.— Пауза деуші ме еді, аз уақыт сондай бірдеңе орнады.— Сен Әшірді неге жақсы көрмейсің? Көңілді...

— Көңілді... Ыржақай де. Жалпы, былай. Сен соны, айналайын, өзіңе қаратып ал да, көңілділігін басыңа жақ! Ал маған маза бер. Әйтпесе тұрамын да кетіп қаламын.

— Қайда?

Жамал күңк етті.

— Соны сен айтсаң етті. Подружкасың ғой.

Алтын біреу қуып келе жатқандай үзік-үзік, тұншыға сөйледі.

— Уу, қандай эгоиссің Жамал! Эгоиссің біліп қой! Ыржақай, есер... Ол не, әншейін мен пісірген сорпа секілді тарелкаға құйылып, алдыңа дөңгеленіп келе қалуы керек пе? Алма піс, аузыма түс...

Орнымнан тұрдым да, төсенішті қолтығыма қысып, ұры иттей имеңдей басып шатырға беттедім. «Күю, сүю, электр пеш, котлет, тарелка, сорпа... Бұдан былай қыздардың ыбыр-жыбырын тыңдасам ба! Тфу!»— деді жерге бір түкіріп.

* * *

Одеялға оранып ап, шатыр сыртында жатырмын. Іште кім бар екені белгісіз. Өзен жақтан бақа құрылдай берді де күздің келіп қалғаны есіне түсті ме, біреу ауыздан қойып жібергендей үні кілт өшті. Ұйқы мені мамық бесігіне салып, ептеп тербей бастады.

— Ура-а! Алға! Отан үшін, Сталин үшін алға!

Өгіздей өкірген айқай-сүрен мені сол секундында жатқан орнымнан жұлып алды. Әуелі аттандаған айқайдың қайдан шыққанын пайымдамақ түгіл қай уақытта қандай жерде жатқанымды айыра алмай дал болдым. Тек шатыр ішінен:

— Мына кісіге не болды? Бастырылып жатыр-ау...— деген көкемнің, іле:

— Түс керіп жатыр... Фронтовик қой. Қареке, Қареке, дұрыстап жатыңыз. Е, міне, өстіп, — деген Самат Қалиевичтің үні шыққанда барып жана ғана одеялға оранып, шатыр сыртына сұлай кеткенім, қатты шаршағаным, қалғи бастағаным есіме түсті.

Іштегі Қарекең ауыр ыңыранып, тісін қашыр-құшыр қайрады.

— Түу, ұйқымның ашылып кеткені-ай! Қорылға қамшыны енді баса беріп ем...— Көкемнің наразы үні.

— Ақыры ашылған ұйқы екен, жанағы аяқталмай қалған сұхбатты жалғастырып, уақыт өлтірейік, отағасы.

«Маған жақсы болды, гой-гөйлерін тыңдап, өтпес түннің басына су құяйын» — деп ойладым қымтанып жатып.

— Мейлі. Кандидаттық мәселе ме еді өзі?

— Дәл өзі.— Самат Қалиевич қунақ, сергек сөйлеп жатыр. Соған қарағанда көкем секілді ат басын ұйқыға бұрмай, екі көзі бақырайып ой ойлап жатса керек.— Сонда деймін, отағасы, егер кандидаттығымды қорғап, жаңағы айтқан жаңалығымды өндіріске енгізсе, мемлекеттің одан кемінде он мың сом пайда түсіретініне бәс тігем. Есіңізде болсын: әр көпір салынған сайын... Ал жыл сайын елімізде Асаныңыз орнын тазалап жатқан көпірдің қаншасы салынып жатыр. Жетеді. Тіпті қара есеппен он көпір делікші.

— Сонда сіз тапқан жаңалық, мәселенки, он көпірден жүз мың сом пайда әкеле ме?

— Есеп-қисапты білесіз ғой, ойымның тура үстінен шықтыңыз. Әйткенмен мынаны ұмытпаңыз: ол пайда жаңалықты диссертация ретінде қорғап, өндіріске енгізгенде ғана пайда.

— Қорғамайсыз ба көп соза бермей?

Самат Қалиевич аунап түсті жайма, төсек сықырлады.

— Е, ол айтуға жеңіл отағасы. Жаңалықты табу бар да, оны тоқсан тоғыз кабинетте дәлелдеп шығу бар. Оның бәрі шытырлаған қып-қызыл уақыт. Ал уақыт — қып-қызыл ақша. Ағылшынша айтқанда «тайм ист мани». Мына құрылыс басында айналшықпен ауырған қойдай тыпырлап жүрген мен ол уақытты жерден қазып табамын ба. Семьяның күнделікті қыбыр-жыбыр тірлігін қосып қойыңыз оған. Сөйтіп, жылдар жылжып кете барады, кандидаттық қорғалмайды, жаңалық өндіріске енбейді. Өндіріске енбеген соң мемлекет оз аяғынан келіп тұрған қыруар пайдадан айрылады.

— Күн салқындап бара ма, немене? Жел тиіп қалмасын, Самат Қалиевич, қымтанып жатыңыз. Ау, ондай жаңалық болса өнертапқыштық деуші ме еді, сондай бірдеңеге өткізіп жібермейсіз бе? Токарь, слесарлер де тауып жатқан көрінеді ғой...— Көкем ықылассыз сөйлеп жатыр — анық ұйқы буып барады,— Әлгі Асан қайда қаңғып жүр жеті түнде?

— Қайда кетер дейсіз, келер ұйқы керек болса. Жігіттермен жүрген шығар. Өнертапқыштық дейсіз. Ол деген кәкір-шүкір, тиын-тебен. Менің жаңалығым, айттым ғой, он мыңдап пайда әкеледі. Мұндай жаңалықты қағазға қаттап берсе кандидаттықты қағып түсіреді. Кейде ойлаймын да, отағасы. Алматыдағы қағаз кемірген көп ғалымдар көшпелі комиссия құрса, ол комиссия жыл сайын құрылыс трестерін аралап шығып тұрса... Солардың көзін бақырайтып қойып, оз жаңалығымның керектігін дәлелдеп шықсам. Олар жоғарғы орындарға ұсыныс түсіріп, мені үш-төрт жылға босатып алса...

— Ау, семья қайда қалады? Ішіну, киіну...

— Оның жолы оңай. Маған сосын белгілі бір сомада айлық белгілесін де: «Жолдас Самат Қалиевич, алдыңа ас қойдық, екі қолыңды бос қойдық, отыр да диссертацияңды жаз, жаңалығыңды теорияның ақ бетіне тездетіп көшір, әйтпесе мемлекеттің қыруар пайдадан айрылатын түрі бар» десе аттай шауып кетпеймін бе.

— Ойбай-ау, ол үшін аспирантура бар емес пе. Барыңыз да түсіңіз...

— Айтуға оңай, отағасы. Оның толып жатқан документациясы, емтиханы бар емес пе. Қарайып қалдық. «Былай тартсаң өгіз өледі, алай тартсаң арба сынады». Екі жүз сом оклад үшін мойның ырғайдай, битің торғайдай болып сүмеңдейсің де жүресің.

Самат Қалиевич сөзін аяқтап үлгірмеді, әлдекім өксіп-өксіп жылап жіберді. Іштен булығып шыққан ащы өксік... Одеялдың бір шетін қайырып әкеліп, жұмарлап-жұмарлап аузыма тыға салдым. Аузымның ішін қышқылтым тер мен шаң алды.

— Япыр-ай, мына кісі қатты қиналды... Оятып жіберсек қайтеді?— Көкемнің сөзі жер астынан ба, әлде алаңқайды күргейлеп қоршаған қырқалардың бітеу қойнынан шықты ма, тым-тым алыстан жетті.

— Бірдеңе дедің бе, не болды, а?— Мамамның абыржыған ұйқылы-ояу даусы.

— Қарекең ғой ұйқысырап жатқан, әпкесі. Ұйқыңызды бөлмеңіз. Атаңа нәлет, соғыс кімнің төбесінен күй қазбады...

— Шешесі, Қарекең кең жатсын. Жүр, машина кабинасына, сонда ұйықтайық... Маймақты оят. Жақсы жатып, жай тұрыңыз, Самат Қалиевич! Әлгі Асанжан неғып кешікті?

Бірден тұрып кетуге белім шойырылып, біраз жерге еңбектеп барып, сонсын бой жаздым, тәлтіректей басып, өзен жаққа беттедім.

Құрылыс отрядіне қосылғанымды алғаш естігенде қуанып қалып едім... Қасапхана жайлы қаңқу сөзден құтылсам, сол қасапхана тарихынан кейін ойда жоқта басыма орнап қалған жалғыздықтың көзге көрінбес, көңілмен танитын жіп-жіңішке, әйтсе де қанша созсаң да үзілмес жіптерінен жасалған шырма-шату, шым-шытырық торын осы жазда быт-шыт қып жыртып қайтсам деп ойлап едім. Жалғыздықты қайдам, әй, қиналған күндері тірлік тынысы тоқтаған үңгірге қашып кіріп, тұтам шөрке мен қарыс жарым селебе пышаққа табынсам, жалғыздықтың әлі де балағымнан алып жатқаны да. Енді, міне, қылаяғы құрылысшылар күні, мереке күні жалғыз жанымды қайда қоярымды білмей, ой атты ізге түскен иісшіл иттен екі етекті белге түріп алып қашудың орнына өзен жағасына қарай емпеңдеп, соның өзін іздеп келе жатырмын... Қалай айтсаң олай айт, жер бетінде жеке жүру бар екен де, жер бетіндегі адамдардан тыс өмір сүру жоқ, жоқ, жоқ...

Уа, ізімнен екі елі қалмаған иісшіл көкшұнағым менің, мойныңды ішке алған көкшұнағым, кә-кә! Бар болсаң тіс ақситып, құлақ жымырайтып, тук тікірейтіп, алдымнан ойқастап бір шықшы, шық! Мен жағаны шарлап сені өзім іздеп келе жатырмын. Алдымнан шықшы көзің отай жанып, әуселеңді көріп алайын!

...Қостан шыққалы тура тоқсан тоғыз адым санадым, Аяғыма қорғасын байлағандай әрең аттаған есепсіз ауыр адымдар... Санадым да тоқтап тұрып, жұлдыздарға басымды артқа қайырып тастап қарап едім, сыңғыр-сыңғыр дыбыс шығарып, суық жымиып тұр екен. Жаз ортасында ғой, қазанда бырқ-бырқ қайнаған құрттай жыпыр-жыпыр сапырылысып жатар еді. Әлсін-әлі біреу сонау жоғарыдан білегін қарына дейін түріп, осынау аспан атты кенересі есепсіз кең қара көк тұңғиыққа тығып жіберіп, бұлғап-бұлғап, мың сапырылыстырып ойнап тұрар еді. Ал қазір жеке-жеке, қызыл шеке күйі қатып-қатып жатыр. Маған белгісіз тылсым күш! Бүгін түні бәріміздің басымызды бір-біріне үрит соқ-соқ деп сүзістіріп қойып, қызығына батып отырған алыс-алыстағы құдіретті күш!

Енді қадам аттадым болды, құм үстіне жүрелеп, етпеттеп жата кетемін. Тізем дір-дір етеді. Шаршадым... Қараңғылықтың мың көзі бар. Қараңғылық атты жалпақ та мөлшерсіз үлкен қабырғадағы мың тесіктен біреулер ізімді аңдып, біріндеп санап тұрғандай сезініп кеттім. Көзге түртсе көрінбейтін бүгінгі түндегідей мені адам¬дар бүйтіп қырағы аңдымаған шығар. Басқалардың сөзін менің естігенім секілді... Жаңа қанша адамның даусын естідім, қанша адамды танып келе жатырмын.., Аңдудан құтылу үшін жүзінші қадамды аттап, артқа салу қажет... Сосын құлақты тас жауып құлау керек!

Жүзінші қадамды аттай алмадым. Жүз жыл етсе де жүз мың дауыстың арасынан жаңылыспай, жаза баспай дәл тауып алатын қос дауыс қоймалжың ауаны сыналай келіп, құлағыма жеткенде біреу арқамнан итеріп қалғандай салқын құмды тіземмен езіп, жүрелеп отыра кеттім.

Дауыс иесі әйел және еркек еді...

— И-ий, түн неткен суық...

— Ал маған ыстық, Иса! Түн сондай қапырық, Иса!

Бұл Жамал еді.

Салқын құмды алақаныммен көсіп алдым да, жағамның ішіне cay еткізіп құя салдым— құм оттан алғандай қайнап тұр-ау, қайнап тұр.

— Сен... неге өзен жағасына алып шыққанымды білесің бе, Жамал?

— Білмеймін, білгім де келмейді. Сен кездесуге шақырдың, маған сондай жақсы болды — соны білемін. Қарашы, қандай тыныш түн... Алтынды әрең ұйықтаттым. Бүгін өзі керемет көп сөйлеп кетті.

— Сен... сені Әшір ұнатып жүр.

— Мейлі... Мейлі, мың жерден ұнатсын, онда шатағым жоқ. Мені әуелі десе Асан да ұнатады. Онда менің не жұмысым бар?

— Асан?

Жамал тақпақтап кетті.

— Сен көп нәрсені білмейсің, Иса! Көңіліңе алма, көр соқырдың нақ өзісін. Айттым ғой, көзін тас басқан көр соқырсың. Кеудеңдегі көзің ағып кеткен. Бақылдаған соқыр теке!

— Сен Әшірді әурелеме. Жақсылықпен бітпейді. Бүгін суға секірді. Ертең...

— Әшірсіз де өз басымның әуресі жетерлік. Өзі ғой қисық көзін қылмитып... Мен оны әурелеп жүрмін деп ойлаған да емеспін. Керек десең қайда, не істеп жүр, онда да шаруам шамалы.

— Ал Асанды сыртқа теппе. Сенен бір-ақ жас кіші, оның тілін сен ұғасың. Оны жалғыз қалдыруға қақымыз жоқ.

— Енді Асанның да кезегі келді ме? Сыртқа теппе... Мені, немене, соғұрлым жалдап алға губернанткаңа санайсың ба? Өздерің не ай қарап жүрсіңдер?

Жамал неғып бүйтіп ширығып отыр? Ал Иса бәсең, басыңқы, кінәлі жандай мыңғырлап сөйлейді.

— Жақсы бала Асан... Бір нәрседен қатты шошынып, содан әлі есін жиып, өз-өзіне келе алмай жүр. Байқадың ба, өзі көп сөйлемейді. Тек көзінің астымен бәрін байқайды да жүреді. Қорқып, тілі байланған жан секілді..,

Оның тарихын командир, мен жақсы білемін. Тек мінезі кінәз.

— Кінәзі қалай?

— Нәзік дегенім де. Сурет салады, училищеге түспек деп естідім.

— Әшір, Асан... Бәрі жақсы, Иса, бәрі дұрыс... Ойлаймын да, Иса түн ұйқымнан төрт бөлгенде басқаның ұпайын түгендеу үшін мені өзен жағасына ертіп әкелді ме деп.

— Тоқта, тоқташы аптықпай, Жамал. Көңілім бір түрлі отықпай тұр. Жападан-жалғыз қалғандаймын. Бәрің кетіп қалғандайсың. Тіпті мұрнының үшіне кішкентай құс қонған қыз да...

— Мұрнының үшіне құс қонған қыз?!— Күліп жібере жаздадым — Жамал ұшып кете жаздаған шығар...

Аспандап отырған Иса оны байқамады.

— Ешқашан да мен өзімді бұлай жалғыз сезінген емеспін,— деп әнін соза берді.— Отыра тұрайық. Таңертең ұйқым қанбап еді, содан ба... Кітап оқып едім түнде.

— Ол кітабыңның бойы қандай? Көзі қара ма? Шашының түсі ше? Фигурасы... Мұрнының үшінде құс қонып отыр ма? Жамал сықылықтап күлді. Күлкісі құрысын, маған жылаған сияқты естілді. Іле қайта өзгерді. Осы жолы саябыр,— Иса-ау, Исекесі, мен бір жігітті жақсы көремін...

— Қайтатын түн қашан туар екен?

— Біреудің қойғаны суып бара ма? — Жамал күлді.

— Айтпақшы, жаңа біреуді жақсы көремін дедің бе? Ол кім? Алыста ма?

— Ол ма? Ол... дәп қасымда. Бойы ұзын, шашы бұйра, өзі бригадир...

— Жамал, сен әлі жассың!

— Ал сен шалсың! Жиырма бесті жиып бара жатсаң да, қаусаған шалсың. Міне, бүйтіп жөтелетін!— Жамал әлемдегі ең бір жексұрын жөтеліспен құрқылдады дейсің әлгі жерде.— Шалсың. Ата, аташка, әжемді қайда жібердің? О дүниеге ме?

Жамал мына бет алысымен Исаны бүгін түнде үйтіп жеп қоятын шығар.

— Мені тосып отырған қыз бар... Мұрнының үшіне құс қонақтаған қыз! Сондай кішкене құс. Оны көрсең мұрнының үшіне қонақтап ап, сайрап отырған құс елестейді. Өлі-ақ таныстырам өзіңді...

Жамал қолын шапаттап, әндете жөнелді. Ара-арасында әдейі жөтеліп қояды.

— Сүйегі сақыр-сұқыр,

Үһ, үһ!

— Таяғы тасыр-тұсыр,

Үһ, үһ!

— Қой деймін, Жамал! Ыза қылма! Ыза қылсаң бар ғой...

Жамал өршіген үстіне өрши түседі.

— Сөзі дар-дүр.

Үһ, үһ!

Кеудесі сар-сұр!

Үһ, үһ!

— Жамал қой дегесін қой енді! Әйтпесе мен бірдеңе істеп қоямын! Екеуміз де өкінеміз...

— Мұрны шыр-пыр,

Үһ, үһ!..

— Ақыры қоймадың ғой? Қоймадың!— Киім сыр-сыр шешіле бастады.— Мә, көйлек! Шалбарды ұста! Мә, мә! Аташка ма? Үһ, үһ пе? Көріп тұр өнерімді! Кезекті енді маған бер! Мен енді нудистпін! Мен енді аташка емеспін!

— Нудист? О кім, аташка?

— Табиғат сыйлаған денені табиғаттан жасырмайтын адамдар... Нудист болғың келе ме?

Жамал әлсірей қалыпты.

— Білмеймін, білмеймін... Ал ол жақсы ма? Сен жақсы десең...— Шешілді ме, киілді ме, әйтеуір түн су-су, сыр-сыр етті. Мен жерге етпетімнен жата қалып, құмды аузыма толтырып, асап-асап алдым. Құм түйіршіктері балқыған бір-бір қорғасып пытыралары екен, көмей қарыды.— Мен де нудистпін, Иса-а! Сен енді аташка емессің, Иса!

Мен одан ары түк естімедім, ештеңе кермедім, сезбедім, жо-жоқ, сезбеу деген өлу деген сөз, қос жұдырығыммен астымдағы сазарма құмның салқын бетінен салып-салып жібергенімді сездім. Аузымды аша бере жоғары-төменгі азу тістерімді сақ-сұқ ұрып, қара түннің таңынан тартып қалғаным есімде. Әлде түн таңынан тартқан мен емес, ақыры іздеп тауып, менің тілерсегіме тіс салған иісшіл ит пе?

Жүрегім айнығандай. Бас солқылдатып әкетіп барады. Іш толған қып-қызыл жалын. Сол өртті басу үшін денесі мұздай біреуді құшақтағым келді. Өзен ортасынан мені дауыстап шақырған әлдекімнің сыбызғы үнін естігендей болдым.

Тұрдым да, былқылдаған қап-қара, суық құшағын арғы жағадан бергі жағаға дейін жайып жатқан тыр жалаңаш айдынның құшағына қойып кеттім. Балық ауласам... дәмемен автобусқа салып ала келіп, су жарасына байлап қойған резеңке қайықты да ұмытыппын.

Жұлдыздар қайнап-қайнап, біресе өзен бетіне жапырлап құлайды, біресе әуе төріне қайта атқып шығады, жер дүние оң-солға кезек тербеліп, жайымен шайқалады. Кейде сол жұлдыздардың арасынан арлы-берлі сілтенген қос білегімді көріп қаламын, көріп қаламын да: «Япыр-ау, айдынға қарғып түстім деп жүргенде айға шапқан арыстан сияқты аспанға шығып кеткемін бе?! Айтпақшы, ол арыстаным айға шабам деп, құзға құлап еді ғой»,— деп ойлаймын. Сөйтсе теңселеңдеген аспан да, жер де емес, айдын бетінде тырбаңдап, басымды оңды-солды бұрып, қос жамбасыма кезек аунап, құлаш ұрып келе жатқан өзім екемін. Көз алдымда қызыл-жасыл, сары дөңгелектер аударылып-төңкеріліп, ойнап жүр. Сол дөңгелектерді қуып, құлаштап ұрып келемін, ұрып келемін. Жағаға қарай бір-бірін лықси қуа сырғыған толқындар көз алдымдағы қылп-қылп өзгермелі қара көкжиекті жұлдыз-мұлдызымен қоса жұта салады да; «Кет, жолама, қайт жағаға!» — дегендей кеудемнен кері итеріп тастайды. Қайда жүзіп барамын, неге, не үшін— ол туралы киттей де ойламадым, ойлауға мұрша да жоқ, әйтеуір ілгері құлаштап, шалқалап, қырындап жүздім, итше малтыдым...

Мың толқынды құшақтап, мың толқынның суық ерніне бет сүйгізіп, құмарым әбден қанды дегенде ілгері тастаған алақаным әлденеге ілінді. Шашын жайып салып, түн ортасында өзенге шайып жатқан талдың бұтағынан әупіріммен ұстап қап, сүйретіліп арал жағасына шықтым да, ұзынымнан сұлап жата кеттім. Екі өкпемді соғып жатып, көз жасыммен құм иледім. Көз жасыммен құм илеумен қоса қолыммен емес, көңілмен тас қараңғыда құм бетіне топ-толық, оң жақ ұшы дірілдей қалған мың ерінді сызып салдым.

«Қош!» — дедім иегім селкілдеп.

— Уоу-у-у!..— Жағада бүк түсіп жатқан қыраттардың ту сыртынан қасқыр ұлыды.' «Менің соңымнан салып ұрып жағаға жетіп келгенімен, өзенді кесіп жүзіп өтуге бата алмай жағада қыңсылап қалып қойған иісшіл итім шығар»,— деп ойладым.

* * *

Иісшіл ит жағада қалып қоймаған екен.

* * *

Бас көтерсем, тұрақты орнын тапқан жұлдыздар қайнамай да, қалтылдамай да бедірейіп-бедірейіп, әр жерде ілініп тұр. Қанша уақыт жаттым құм жағада? Қай мерзім? Таң қашан атады? Хабарым жоқ.

Салқын жел бет сипайды. Тал жапырақтары сыбдырлайды. Өзен жағаны су ернімен сылп-сылп сүйеді. Дүние тыныштыққа мелдектеп тойып алып, қара шапанын қаусырына қалғып жатыр. Әлде қос құлағы едірейіп, тың тыңдап, бірдеңеге құлақ тосып тұр ма?

Мен мына тыныштыққа тук сенбедім. Тас саңырау тыныштықта әлдебір жерлерде жап түршігер оқиғалар болып жатады. Жүрегім суылдап, қолды-аяққа тоқтамады. Өйткені, әлімсақтан жолбарыстар дыбыссыз жортады. Жылан дыбыссыз жорғалайды. Шүріппесі басылып, ұңғыдан құшақ түтін шұбалып шығар алдында дүние қос құлағын тас басып, демін ішке тартып ала қояр еді. Мұндай тыныштықта құм үстінде шоңқиып отыра қап, тұмсықты әнеу аспанның тұңғиығына созып жіберіп, ұзақ-ұзақ ұлығанда ғана бұза аласың.

Кенет, шылпыл екі-үш рет жүрдемелете қайталанды. Қара асфальттей қатып ұйып жатқан айдын бетіне көз майды таусып ұзақ қарадым. Ештеңені айырып көре алмадым. Бірақ естуін естідім.

— Бері қарай бұр! Осы жер қолайлы болар,—Таныс дауыс. Кімдікі екенін желкесінен түсіп, тап басып тани алмадым, алайда естіген дауыс! Сосын айдын мен қоймалжың қара ауаның кірігіп кеткен буалдыр қойнауынан қараңдаған әлдененің сұлбасы минут санап айқындала берді. Қайық болар, әлгі сұлба сыпылдап келіп, жағаға тұмсық тіреп, біреулер қарғып түсіп, қайықты судан сүйреп шығарып жатты.

Менің жүрегім су ете түсті. Оқиға атты иісшіл ит! Кім болса ол болсын, кең көсіліп, шалқасынан түсіп жатқан айдынның әр жерін ескегі сүйіп келген қайық маған әбден суға сүметіліп келіп, үруге де шамасы келмей жағаға құлай кеткен иісшіл ит сияқты елестеді. Бүгін ізімнен тұмсығын айырмай қуалап, оқиғадан оқиғаға басымды шатқан иісшіл ит! Өзен ортасындағы аралға құлаш ұрып, түн жамылып қашып шықсам да, ұзын бел Қайыққа айналып, қуалап жетіпті соңымнан.

— Неғып кешіктің соншама? Қайықтың қасында сені тосып-тосып, әбден жаурадым.— Самат Қалиевтің қай жерде, қандай жағдайда болмасын, нақпа нақ айқын шығатын даусы.

— Дәрігер қызды қосқа апарып саламын деп айналып қалдым.— Иса ғой мынау.— Қайықты қайдан таптыңыз?

— Әлгі Асан деген бала кешке пышылдап үрлеп жатыр еді. Кімдікі болса да, ұрлық атты баладан сұрап алдым.— Күлді.— Өзі көпке дейін елбеңдеп жатпай жүр еді. Байқамадың ба? Сол бала маған кей-кейде бес метр антеннасын созып жіберіп, дыбыс аулайтын радиолокация машинасына ұқсап кетеді. Тың тыңдап, көзі бақыраяды да жүреді.

«Ал саған керек болса! Қатырды!— деп ойладым, әрі сүйсініп, әрі ыза боп.— Қара шолақ, Ұйқыдағы ару деп ат қойғанда алдыңа жан салмаушы ең. Ат қоюдың, айдар тағудың көкесін прораб көрсетті. Радиолокатор! Шоқ-шоқ, өзіңе де сол керек, бәлем».

— Ендігі ұйқының көкесін танытып жатқан шығар, тоңып кеттім Сіз де мезгілсіз уақытта әңгіме-сәңгіме дегенді шығарып... Күндіз сөйлеспедік пе одан да.

— Сабыр, сабыр, сабыр түбі — сары алтын. Кейде түнде ғана әңгімелесетін шаруа болады. Кел, мына коньяктан жүз-жүз граммнан қағып жіберейік. Армян ағайындар өзіңе арнап шығарыпты. Үйден ала шығып еді.. Бой жылынсын.

— Ойбай-ау, құрғақ заңды қайда тастаймыз? Әй қойшы, бүгін мереке ғой. Әкелсеңіз әкеліңіз.

Стакан тықылдады. Бес-алты қадам жерде кісі бойындай боп қарауытып жатқан тас тасасына қарай еңбектей жөнелдім. Түн ортасында әңгіме соққан екі адамға үшінші бас қашаннан артық. Әсіресе, мынадай көз-құлақсыз тас қараңғы түнде үшінші адам артық, Жаңа Иса мен Жамалдың жанына да жетіп бара алмадым ғой. Екі нудист есіме түскенде ернімді қыршып ала жаздадым. Нудист есіме түскенде Исаны көрмек түгіл даусын естігім жоқ. «Сіз де мезгілсіз уақытта әңгіме-сәңгіме дегенді шығарып... «Исаның күңкілі мен білмейтін, білмесе білуге тиіспін дейтін әдет таңсық па, мен білуге тиіс бір сырдың ушығын шығарған секілді. Сол екі арада әлденеше рет жастығымның астына салып оқыған Стивенсонның «Қазына арал» кітабы есіме түсе кетті. Сонда Джим Гокинс деген бала алма салатын бөшкенің ішінде отырып, ақсақ Сильвер зымиянның әңгімесін тыңдап, ойлап жүрген сұмдығын бүге-шігесіне дейін біліп қояды емес пе. Тас қараңғы түн... алақандай арал... Жағаны жайлаған қалың ел-жұрттан жасырынып қайықпен кел¬ген Самат Қалиевич пен Иса... және тас тасасын паналаған мен. «Қазына аралдан» қорқынышты болмаса несі кем? Іштей күліп қойдым. Ал қызыл галстук таққан балалығым он жеті жастың ар жағында қол бұлғап, қалып қойды ма деп жүрсем, әлі күнге дейін түп етегімнен айрылмай жымыңдап қатар жүр ме екен? «Мынадай түнде қызық оқиға болмай қоймайды. Қолыңды созсаң бет-аузын сипауға болатын тас қараңғыда бір оқиға болмай қоймайды». Он жетіні жинаған жасымда оралған осы ой тұла бойымды тітіретіп жіберді.

... — Үһ, тамаша болды! Қатып қалған қаным жаңа ғана тамыр-тамырымды қуалап, бүлкілдеп аға бастады, Кел, Иса, мына тасты аударып, соның үстіне құйрық басайық. Жер сыз екен.— Самат Қалиевич дүңк еткізіп, тасты жерге алып ұрды.

— Әңгімені тез бітірейік, Самат Қалиевич. Ұйқы қысып барады. Әне, жұлдыз ақты... Қайтар күн де алыс емес.

Екеуі бетін өзенге, арқасын маған беріп, тасқа жалп-жалп отыра кетті.

— Ай да көрінбейді аспанда... Не қыласың, ішек-қарынды қырынды қалдырмай ақтарып, сыр соғатын түн... Жә, түн ешқайда қашпас. Түнді көпсініп отырғанда таң атып қалар. Иса, сен осы құрылыс отрядіне қандай мақсатпен келдің?

— Мына сұрағыңыз адам шошытатын сұрақ қой, «Е, тірі қалғаныма тәуба!» — деп, түсіңізден шошып оянған жоқсыз ба? Қандай мақсатпен келгені қалай? — Исаның таңданысында есеп жоқ.

Самат Қалиевич бәсең.

— Енді былай да... Романтика, жастық деген бар.., Қапшағай — республикадағы аса ірі құрылыстардың бірі, газет сөзімен айтқанда. Бәріміз де жас болғанбыз, түсінеміз.

— Айтып отырғаныңыз өз алдына ғой, Самат Қалиевич. Маған биыл үйлену керек. Әйтпесе кеш болады. Құс ұшып кетеді қолға қонып тұрған.

— Жамал ма? Жамал — жақсы қыз... Сен де мынау деген ортан қолдай жігітсің. Жақсы қызға — жақсы жігіт. Логикаға сыйып тұр, ә?

— Ол тым бояғыш қыз.

— Нені бояйды? Шашын ба, саусағын ба?

— Түкке түсінбей қалдыңыз-ау аяқ астынан, Самат Қалиевич. Саусақ-шаштың жарасы жеңіл. Ол өмірді тым қызыл-жасылға бояп жібереді. Одан кейін сол әлем-жәлемді өмірдің шын бояуы деп қабылдап; «Әлем, оһо-һой, неткен қызыл-жасыл, қандай тамаша!»—деп айран-асыр таң қалып жүргені. Ондайлар жиі қателеседі. Өмірдің өз түсі басқаша болар...

— Еһе,— деді Самат Қалиевич,— білмеппіз. Ұғындырып, түсіндіріп тастадың. Сен өзің тәп-тәуір эгоист екесің. Саған, немене, сегіз қырлы, бір сырлы дап-дайын қыз аспаннан аяғы салбырап түсе қалуы керек пе? Әншейін дүкенге барып, ақша төлемей-ақ ала салатын гарнитур деп пе едің қызды? Бұл дүниеде қанша алсаң сонша төлеуің керек, қалқам. Алмаққа — бермек. Алаған қолым — сұраған. Несі бар, тым бояғыш болса боямайтындай ғып тәрбиеле.

— Тәрбиемен айналысуға уақыт та, құлқым да жоқ.— Иса күңк етті.— Уақыт жоқ. Онсыз да көп нәрседен айрылып қалған адаммын.

— Ау, үйленуің не әңгіме сонда? Кімге үйленесің? Жамалдай қыз жақпайды екен, бос ауаға үйленесің бе?

Иса біразға дейін жауап қатпады. Әлден уақытта мен оның аузынан бұрын естіп көрмеген, естимін деп ойламаған әуезбен сөйлеп кетті.

— Үлкен қалада үлкен пәтер бар. Үлкен пәтерде кішкентай қыз бар. Мұрнының үшіне кішкене құс қонған қыз...

— Токта, тоқта, қай жеріне құс қонған қыз дедің? — Прораб жымысқы сөйледі.

— Оны көр де, сайрап отырған кішкене құсты көр..« Колибри секілді құртақандай құс...

— Сұлу дейсің ғой баяғы?— Самат Қалиевичтің бұл жолғы үні тығылыңқы, тамағына нан қиқымы тұрып қалғандай қырылдап шықты.

— Сұлу ма, көріксіз бе, ойланбаппын. Мен оны, ол мені ұнатады — соны білемін. Ал әлгі теңеуді ойлап тапқан Әшір. Қапшағайға аттанарда шығарып салып келген. Сонда көріп еді. Көре салысымен: «Әу, Иса, мына қыздың мұрын үшіне кішкентай құс қонып алып, сайрап отыр ғой. Әне, қарашы, қарашы, шықылықтап сайрап отыр. Ой, көрмейсің бе өзің? Егер сол құсты көрмесең бұл қызды шын көңіліңмен сүймегенің, ал көре алсаң — сүйгенің деп аяқ астынан қорқытты. Әлгі құсты көре алмай қалсам қалай болады деп зәремнің ұшқаны. Сосын сығалап кеп қарадым. Жүрегім дүк-дүк етеді. Жо-жоқ, көрінді, бір сәтке көрінгендей болды. «Әне, әне!» деппін қолымды шошайтып. Шошып қалған қыз сасқанынан күліп жіберді. Мен қуанғанымнан «Колибри, колибри!» деп қарғып-қарғып түстім. Кішкене құстың тарихы осы. Өзім де басқа қызда жоқ сондай бір қасиеті бар екенін сезіп, бірақ дәл келетін сөзді таба алмай жүруші едім. Әшір молодец, тақ төбесінен түсті.

— Хош... Ал Жамалды неге бүгін өзен жағасына алып бардың? Мен көріп қалдым... Оның да бір жеріне кішкене құс қонып отыр ма?

— Біз мұрнының ұшына құс қонған қыз жайында сөйлестік. Мен түсіндірдім, ол түсінді.

— Па, шіркін, өтірігіңе береке бергір! Сене қойдым. Түн, мереке, өзен жағасы, жігіт пен қыз...— Самат Қалиевич аузына қымбат бағалы конфет салып отырғандай тамсанып сөйледі. Шықылықтап күлді. «Прораб басқаша күлетін секілді еді. Мына әйел күлкісі қай қалтасынан шыға келді?— деп ойладым кенет прорабқа аяқ астынан жыным түсіп.— Еркектер де өстіп жыртақтап күледі-ау, ә? Өмірде не болмайды». Аударылып түсіп, алақанымды желкеме жастадым. Жымыңдаған жұлдыздар: «Ә, бәлем, солай ма? Өзіңе де сол керек, бала!»— деді де, көзін қысып-қысып қалды. Былтырғы жайлау сапарынан кейін өстіп ара-тұра жұлдыздармен тіл алмасып қоюды шығарғамын, түн ортасында жұлдыздарға ұзақ қарасаң өздері сыбырлап-күбірлеп әңгіме бастайды. Тек қасында ешкім болмауға тиіс. Болса бітті, жұлдыздар мақау.

Демімді тереңнен алып, жеңіл күрсіндім. «Мен түсіндірдім, ол түсінді... Молодец, Иса! Түсіндіргенің дұрыс болған. Түсіне білген Жамал да жарады. Екеуі де ақылы бар балалар ғой,— деп ойладым мардамсып.— Тегі бүгінгі түн тым жаман емес-ау, ә!»

—...Самат Қалиевич, Жамал екеуміз жайында тағы бір-екі ауыз осындай сөз айтсаңыз, мен тұрамын да кете беремін,— Иса қатқыл, шымыр. «Е, манадан бері сөйдемедің бе?»—деймін мен айдалада жатсам да қарадан қарап айызым қанып.

— Қойдым, қойдым. Жеңіл-желпі әзілді көтермейсің бе. Әу бастағы әңгімеге оралайықшы. Той жасау үшін ақша іздеп келдім дедің. Қанша керек сонда?

— Көп, өте көп.— Иса баяу.— Оның әке-шешесі үлкен қызметтегі адамдар. Үлкен адамдарға үлкен той қажет.

— Ойбой!—деді Самат Қалиевич үлкен тойдың Исаға қажет болғанына қуанғандай.— Ойбой, баламысың деген, баланың ісі шала деген. Ондай қызметтегі адамдар төбесіне көтеріп отырған қызы үшін ит басына іркіт төгіп тастамай ма. Бір тойың не, үш тойдың шляпісін шыр айналдырады. Той деген не, оларға түкіргенмен бірдей.

— Мен өзіме өйтіп түкірте алмаспын. Ешкімге түкіртіп көрмегемін. Түкірмейді де. Есіңізде болсын, жетімдер — намысшыл халық. Той не өз қалтамнан жасалады, не...

— Немесе?..— Прораб шаңқ ете қалды.

— Немесе қызды да, құсты да үркітіп жіберемін. Осы жолы қалаға барғанда қыздың өзіне де айттым. Жылады... Ұрсысып қалдық.

— Тойсыз үйленуге болмай ма? Қыз келіссе...

— Қыз келісіп тұр. Мен келіспеймін. Айттым ғой, той өз қалтамнан жасалады, не...

— Ал тойға қажетті қаржыны құрылыс отрядінен таба аласың ба?

— Таба аламын ба? — Исаның даусын әрең естідім.

— Мәселе сонда, шырақ. Мен кеше сендерге наряд жаптым. Оған бригадир ретінде сен қол қойдың. Кейін есептегенде алғашқы айға қанша сомнан келгенін білесің бе? Әрқайсыңа үш жүз сомнан. Август айында орташа есеппен тағы үш жүз сом табам деп есептей бер. Сонда сыйлық, аккорды бар, екі айда жеті жүз сомнан айналады. Киген киім, ішкен тамақ бар, оның жүз елу сомының басына су құйып шыға келесіңдер. Қалған ақшаң астанада өтетін тойдың жұлығын жамауға да жарамайды. Не істейсің енді?

Исада ләм-мим жоқ. Өзен бойын қуалап соққан ұры самал салқындаған үстіне салқындап барады. Мен қалтырап тоңа бастадым. Қиім бастан аяқ шылқыған су. Су иесі Сүлеймен пайғамбар құшақтап отырғандай бейне бір. Өз-өзіме ыза болып, күйіп-пісіп те жатырмын. «Бір басыңа ие бола алмай, шатылып жүрген қызға бола суға секіріп, онымен қоймай жүзуден рекорд жасайтындай жеті түн ортасында қол-аяқты арбаңдатып, су шалпылдатып... Шоқ, шоқ, өзіме де сол керек, бәлем!»

«Шоқ, шоқ, өзін,е де сол керек, бәлем!» Осы сөздерге келгенде тағы ойланып қалдым. Өзіме бағышталған шок,- шокты айту қасапхана тарихының тұсында мүлдем есіме кіріп-шықпаушы еді. Соңғы кезде жиі аузыма оралып жүр. Ол кезде басқаға — Шыңғысханға, көкеме, мамама, Шыңғысханның әке-шешесіне көп кінә қойсам, қазір өз-өзіме сын сұрақты жиі қоятын секілдімін. Сонда деймін де, адам есейген сайын жиі қателесе ме? Әлде басқадан гөрі өз қатесін жиі көргіш келе ме? Әйтеуір айыптаған кінәмді тасқа айналдырып, бөтен жанды көздеп лақтырып қалсам бумеранг тәрізді айналып-айналып кеп, қайта өзімді ұратын болып жүр...

Мына екеуінің жәпілдесіп жабысқан ауыздары жуық арада айрыла қояр емес. Тұрып кетсем, көріп қояды. Неғып сенделіп жүр, ауысып кеткен жоқ па демесіне кім кепіл.

... — Білмеймін, не істерімді білмеймін, Самат Қалиевич. Құрып кетсін бәрі де. Қызы да, тойы да. Өз қотырымды өзім қасиын. Қызға хат жазбақпын. «Қош бол! Бар пәле өзімнен. Ештеңені сұрама, ештеңені айтпаймын. Иса».— болды, бітті.— Исекең баяғысында мыңғыр-мыңғыр етеді. Ылғи да жүрісі анық, сөзі сергек бригадирдің аузынан сөзі, қойнынан бөзі түскен өлезге айналуы жынымды келтіріп жатыр. Ай бұрын үңгірдің әптер-тәптерін шығарып ойнақ салып, ұран салып, шаңырағын ортасына түсіре жаздаған, қалада өзін серілердің серісінше ұстаған Иса аяқ астынан бейшараға айналады деп кім ойлаған. Прорабпен әңгіме құрып отырған жігіт емес, тап бір тергеушінің алдында жауап берген мігіттің мігіті дерсің.

...Самат Қалиевич қораздана сөйлеп отыр.

— Сен өзіңнің кім екеніңді білесің бе, Иса? Білмесең, мен айтайын — өлез, жасықсың,, басына түскен уақытша қиындыққа шыдамай сүйгеніңді тастай қашатын қорқақсың. Қорқақтың соғыс кезінде қайткенін мен айтпаймын, сен білме. Сен мына қылығыңмен өзіңді ғана емес, мені де жерге қаратып отырсың. Туған інімдей көремін сені...

«Естімегенің осы еді, Иса қалай, прораб тар қолтықты көздеп тартып жіберді ме, бәлем?»— деп прорабтың кіжінісіне айызым қана түсті. Қызық, Иса бұға түссе, іштей мәре-сәре секілдімін. Жамалды ойда жоқта, бір-ақ түнде әлгі не еді... нудистке айналдырған Исаның бұға түскеніне төбем көкке екі елі жетпей отыр.

...— Не істеймін, қайтемін енді? Ақылым алтау, ойым он...

Самат Қалиевич шырпы тартып, шылым тұтатты. Түймедей от көзін қысып, қараңғы түнде қылмың қақты.

— Түсінемін жайыңды. Өзім де балалар үйінде өстім. Табаннан өткен сызы төбеге жетті. Қазір жағдай жаман емес. Кандидаттық тақырыпты бекіттірдім. Ит өлген жерге демде жеткізетін торт дөңгелек бар. Жер кеңіді, шаңырақтай мүйіз шықты. Әзірге меселім қайтып керген емес. Әттең, жетімдік құрғырдың кермек дәмі ауыздан кетпейді. Күнде таңертең тісіңді қышырлатып тұрып жусан да кетпейтін оңбаған дәм. Кей-кейде түнде інішектеріңді ұйықтатып тастап телевизор керіп отырып, есікке жалт қарайтыным бар. Біреу табалдырықтан көзін сатып: «Әй құдайдың құлы Самат, қалпағыңды көтеріп жүруге халін жеткесін мені ұмыттың ба?» — деп сыбырлайтындай. Әйтпесе біреу жауырынымнан ақырын түртіп қалатындай қарадан-қарап селк ете қаламын. Болмаса майлы сорпа құйылған тәрелкені қолымнан түсіріп алып, жеңгеңнен талай сөз естігенім бар. «Сайтан түртіп отыр ма?»—деп жазғырады Оллаһи, міне шыным, міне, сырым, сонда көзге көрінбейтін біреу қолымнан қағып жібереді. Жеңген түп-тұқияным қайдан екенін білуін біледі, бірақ өзі бастан көшпегесін жақтан басты қайдан айыра алсын. Білу мен түсінудің арасы жер мен көктей.,,

— Самат, Самат Қалиевич, ананы қараңыз. — Исаның даусы жан ұшыра оқыс шықты.

— Кәне? Кімді?! Қайда? Қайдан шыққан әулие ол? — Прораб сасқалақтап қалды.

— Әне, өзен жағасында... Бері өте алмай тұр. Қара салт атты...

— Не қоқытып тұрсың, Иса? Кәне, кәне, көрсем көзім шықсын.

Мойнымнан құлдилатып су құйып жібергендей түршігіп кеттім, Қара салт атты шынымен жағада емініп тұрса бүйтіп қорықпас едім. Өзен бетін бүркеген қара түн аяқ астынан қара салт аттыға айналып кетпесе сайтан түгіл сапалақты да көріп тұрған жоқ едім. Көзімді бақырайтып, қаншама үңілсем де ештеңені байқамадым. Уиу, неткен қорқынышты! Қай жын-пері екен мені елсіз аралға бүгін түнде қуып келген!

— Елес, елес болу керек.— Иса аптыға сөйледі.— Әрине, елес... Қорыққанға қос көрінді. Мына түн әйтеуір қайырымен аяқталғай!

— Ту, ет жемегенмен сорпа ішкендей қылдың ғой, бауырым! Тіпті етім жарылып кете жаздады. Бір алла-тағалаға аян, сенің кеудеңде төбет ұлып жатыр. Байқа, өзіңді қауып алып жүрмесін. Саспа, бүгінгі түн қайырымен аяқталмаса арғы қолыңды бері әкел. Нәсіліңді түсірме. Қысылтаңда бір-бірімізге қол үшті бермесек несіне жігітпіз? Жетімге жетім ретінде көмек жасағым кеп отыр. Қанына тартпағанның қары сынсын. Құсты да әлгі қай жеріне ед... ә, мұрнына құс қонған шөпжелкеңді де үркітпейсің. Сен биыл қыста той жасайсың...

Айқұлақтанып, бас көтеріп алдым, қос қолыммен тіземді құшақтай тіктеліп отырдым. Шынымен Самат Қалиевич атпен жүріс жасамақ па? Бет алысы, сөз мәні соны аңғартқандай. Мына тауық шақырар шақта атпен жасаған жүрістің нәтижесі кімді-кімнің егініне түсірер екен?

— Аузыңызға май, астыңызға тай, Самат Қалиевич.— Иса күлді. Самат Қалиевичке мысқал да сенбегені айдан анық. «Жақсы сөз — жарым ырыс». Солай ұғамыз ба?

— Сен мойныңды ішке алмай турасын айтшы: қандай жолмен болсын той жасағың келе ме? — Прорабтың даусы барған сайын шыңылтыр тартып бара жатыр. «Шах!» — деген жүрісті де осындай шыңылтыр үнмен жасайтын болар.

— Келеді...

— Мә, қол!—Алақан сарт-сұрт соғылды. — Сен тойға қажетті шытырлаған ақшаны құрылыс отрядінен қоржындап қайтасың, бөркің қара қазандай боп қайтасың.

— Оспақтамаңызшы...

— Оспақтайтын түгі де жоқ... Кеше тіреу орнын жардық па? Жардық. Қарекең күні ертең сол быт-шыт болған тастарды канал табанына домалатады да тастайды. Бұрғылаймыз, жарамыз, тағы ысырап тастайды. Осы циклі бірнеше рет қайталасақ сендер қайтқанға дейін аэродромдай тегіс алан әзір дей бер.

— Ал мұның тойға қандай қатысы бар?

— Сөзімді бөлме дедім ғой. Тікелей қатысы бар, тікелей... Біз нарядты былай жабамыз. Бульдозер қия беткеймен жүре алмады — бір! Жүруін жүрді, алайда трактор айналатындай алаң әзір дайын болған жоқ. Иса Шормановтың бригадасы жарылған тастарды жалаңаш қолмен тасып, еңіске құлатты — екі! Ал осыдан кейін қолдарыңа тиетін ақшаны есептей беріңдер! Пішен ғой, пішен!

— Тасты Қарекең итермей ме? —Иса есепсіз таңданышты.

Прораб қарыштай түсті.

— Осыған дейін әлем ғалымдары не үшін басын қатырды? Космосты бағындыру үшін — бір, Қарекеңнің бульдозеріне тас итерту үшін — екі. Сондықтан тасты Қарекең ысыруға тиіс. Бірақ біз бульдозер ысырған тасты қолмен тасыдық деп наряд жабамыз — әңгіме қайда! Нарядқа үшбу қолын қоятын мен және сен, яғни бригадир мен прораб. Бульдозер сендердің орындарыңа ақша табады. Пішен ақша! «Алты күн атан болғанша, бір күн бура бол».

— Бұл — қылмыс, Самат Қалиевич. Біздің де, сіздің де басты екі талмап, бір-ақ жұтатын үлкен қылмыс. Тура мына Іленің түбіне кетеміз.—- Су шолп етті. Иса лақтырған тасты Іле сүйіп алды.

— Иса, мүмкіндік деген адамға өмірде екі, әйтпесе үш-ақ рет оралып соғады. Өмір — заулап етіп жатқан экспресс. Тұтқаға қол жетіп тұрғанда тепкішегіне аяқ іліктіріп қалмасаң мұрттай ұшып, қайдағы бір бықсыған разъезде мәңгі-бақи оттың басы, қатынның қасында қалып қоясың. Тіреу орны — біз үшін мылтықтың басылуына құланның қасынуы доп келіп тұрған ұрымтал сәт. Біз біріксек, бар ғой, тастай батып, судай сіңеміз.

Айдын бетіне тас жаңбырша жауып кетті.

— Қылмыс, қылмыс, қылмыс...

— Ұсталмаған ұры емес. Шұрқ етпе, есебін табамыз. Біріншіден, беткейден тас ысыра ма, әлде канал табанына біз құлатқан тасты ысыра ма, Қарекеңе бәрібір. Оған жұмыс сағатына қарай кесімді еңбек ақы төленеді. Есіңде болсын, істегеніне қарай емес... Қай жерде не тындырып жүр — ешкімнің шатағы жоқ менен басқа. Мен қайда айтақтасам сонда шапқылайтын сақ құлақ итім. Бульдозер тіреу орнында айнала алмады, сондықтан тасты қолмен бір-бірлеп тасыдық — бітті, болды. Тау-тасты қопарып, алып ГЭС салып жатқанда алақандай тіреу орнын тексеретіндей ешкімнің әкесінің құны қалған жоқ. Бұл туралы үй салушылардан басқаны кермейтін торт көз командирің де дым білмейді. Тіреу орнынан ақшаның иісі аңқып тұрғанын мен о баста білгемін де командирді оңашалап: «Айналдырған төрт баланы иектей беріп қайтесің? Үй салып жатқан ана отыз жігітіңе ие бол.

Төртеуі менің басымнан қарғып кете қоймас»,— деп, дұрыс жолға салып жібергемін.

«Е, Әнуар командирдің соңғы кезде тіреу басына жоламай кеткені сол екен ғой»,— деп ойладым.

— Ал бригададағы қалған үшеудің бетіне қалай қараймыз?

Иса келіскендей сөйлейді ғой өзі? Шыны ма, сыны ма? Әй, сыны шығар.

— Айқын, ашық, ежірейген көзбен қарайсың. Ана Асан баланың оқуы сентябрьден басталады. Яғни август аяғында құйрығын бұтына қысып, үйіне таяды. Ол есептен шықты ма? Әшірдің тамырын басып көреміз. Алды-артын бағамдап жатпайтын тұзы женіл, желбуаз жігіт көрінеді. Екеуміз қосылып, айдынымызды салсақ ат кекілін кесіп кетпес. Қолдағы көзір деген осы. Аяйсың ба, сол көзірмен басып-басып жіберу керек. Сосын анау Бақтияр комсоргтерің тұрған бойы ақ жүрек, адал жігіт. Ұрт та ит мінез. Адалдар мұндайға келгенде байқамасақ ағаш атқа мінгізіп жібереді. Мың салсаң бір баспайды. Ордалы үйдің төбесіне көтеріп өспенсітіп отырған ақсаусағы аптап пен жұмыстың қайнаған ортасына түскесін былжырап қала ма деп мән бермеп ем. Есін тез жиып алды. Соңғы кезде өзіне де тік келіп жүргенін сезген шығарсың. Өз-өзіне сене бастағандай. «Жаман айғырға жал бітті». Өзі комсомол жиналысын өткізді ме?

— Командир қырын қабақ танытып жүр. Жұмыс көбейтіп қайтеміз дейді.

— Іздегенге - сұраған. Сол төрт көзің өзі де білмей бізге көп көмектесіп жүр. Бегемот секілді бір беткей жан ғой. Кеше ғана командирін: «Торт комсомолдың арасында түк бітірмей қыбырлап жүр. Одан да отыз комсомолдың ортасына салайық. Тіреу орнында жұмыс онсыз да алға басып жатыр. Үй салушылардан бір жақсы жігітті маңдайдан шертіп алыңыз да, комсоргімді қайтарыңыз»,— деп қолқа салып еді.

— Асан комсомол мүшесі емес... Құрылыс отрядында өзін жақсы ұстаса биыл алатын шығар.

— Мәселе онда емес. Сонда деймін де: «Үйреніп қалған жігітімді қалай көзім қияды»—деп тілімнен жазып бұлданып, беттетпеп ем. Айтқанына көне салған болайын. Алды-артына бір уыс топырақ. «Соқырдың жолына, мылқаудың қолына түспейік». Комсоргті біз сөйтіп тас қыламыз. «Қара суда қайықтан із қалмайды» деген осы.

— Сіз... жалған наряд жайын о бастан ойластырғасыз ба?

Самат Қалиевич кеңкілдеп күлді. Жеңіске масаттанған астам күлкі. Он сом беріп сатып ала алмайтын атақты күлкісі. Көрші кластағы гимнаст қыз тепкішектен тепкішекке секеңдеп түскенде қандай дыбыс шықса, тура сол дыбыстың сапасындағы күлкі.

— Е, ол мәселе сендер тіреу орнына келгеннен-ақ түн ұйқымды төрт бөлген. Мұндай мүмкіндікті мен көптен бері сарғайып тосып жүргем. Төртеуіңді көргенде сол ұрымтал сәттің келгенін біле қойғамын. Өзің миыңа салып ойлап көрші. Бар болғаны төртеусіңдер. Анау үй салушы алқын-жұлқын отызбен бірге ұйықтап, ас ішкендеріңді санамасақ алып бара жатқан байланыстарың жоқ. Оның үстіне қызыл шақа жассыңдар. Маған қарағанда деймін де. Мынадай алып құрылысқа десант секілді дік ете түстіңдер де, қайдан келіп, қайдан тұрғандарыңды айырмай біраз мәңгіріп жүрдіңдер. Әрі көбін ақта табуға кет әрі емес. Шеттеріңнен жалаңаш қарын, аш өзек студентсіңдер. Бұл басты көзір. Тұз көзір. Торт адам он төрт, жиырма төрт жан емес, алды-артты байқап, барлап кіріссе ойлаған бағытқа байлап, көздеген мақсатқа көндіруге болады. Осыған көзім жетті де, тиын-тебен, стипендия туралы әңгімені орталарыңа от қып тастап жүрдім. Әшір екеуіңнің жетім екендіктеріңді білген соң бәрін саған ашып салуға белді бекем будым. Қырда қырық ешкінің мүйізі сырқыраса, ойда отыз ешкінің мүйізі сырқырайды, қарағым.

Манағы тоңған тоңған ба, енді инемен әр жерімді шабақтағандай қолды аяққа тұрмай қалшылдап сала бердім. Самат Қалиевич тура Арктиканың бір кесек мұзын ішіме салып жібергендей. Тісім сақылдамасын деп иегімді тіземе тіреп алдым. Тоңудан ба, қорқудан ба, ол арасы беймәлім. Әйтеуір аралда емес, айсбергтің үстінде отырған секілдімін. «Бәсе,— дедім сыбырлағанымды аңғармай, — бәсе, ақша деген пәледен соңғы кезде аузымыз кеппей қойып еді». Әңгімені түк білмегенсіп, ылғи да прораб бастайтын. Және шаршап-шалдығып, шөлдеп тиісерге қара таппай отырғанда киіп кететін. Соның бәрі жалған нарядтың алдын ала жасалып жатқан қамы екен. Прораб ақсақ Сильверді он орайтын қауіпті жан. Сильвер шіркін айдаладағы аралда жатқан қазынаны иеленіп кетпек болып, шойқаңдап жанталасты. Ал прораб құрылысшылардың қалтасынан жырып әкеткелі отыр. «Оһ, ішінде ит өліп жатқан зымиян!»

Соңғы сөйлемге келгенде даусым шығып кетсе керек.

— Біреу сөйледі ме? —деп, Иса айқұлақтана қалды, Етпеттей қалып, жермен жексен болып, дымқыл шөпке желімше жабыстым. — Үй сыртында құлақ бар...

— Жоға. Тақиядай аралға түн ортасында ауысып кеткен біреу болмаса кім келуші еді. Қыдыр ата жүрмесе... Біресе қара атты төнеді, біресе біреу сөйлейді... Өзіңді жә деген көшелі, батыл жігіт пе десем. Орныңнан су шықты ма, отыршы орнығып. Саспа, жатыр әне, бәрі ұйқының жағын айырып. Кәне, жүз грамды қағып жібер батылдық үшін.

Тағы стакан шық етті.

— И-ии, ащысын-ай!

Иса ашырқанып жатыр.

— Аяғы тәтті болсын де, аяғы...

Манадан бері прорабты атарға оғым болмай жатса да, бұл жолы мырс еттім. «Көрерміз аяғы кімге тәтті, кімге ащы болып тиетінін. Қыдыр бабашылын, Қыдырып жүрген Қыдыр баба ма, басқа ма, көрерміз.»

...Қызықтың көкесі алда, Иса, құлақ сал. Бұл заманда Робинзон Крузолар атымен өшкен. Тіреу орнында жұмыс істегесін сендер ГЭС құрылысшыларымен араласпай қоймайсыңдар. Олармен тіл табысып, ауыз жаласып кетсеңдер жалған наряд жайы су аяғы құрдымға кетті дей бер. Олар деген әке-көкеге қарамайтын, әбден от пен суға түскен адуын да әділ, жауынгер халық. Наряд жайын білмек түгіл, исін сезсе ит терінді басына қаптап салады. Қырсық деген үндемей келіп қабатын ит қой. Жол салу басқармасы тіреу орнына бұрғышылардың бір озат бригадасын сендермен қатар салмақ болды, өзеннің арғы бетіндегі күнде тырылдатып жатыр ғой, солар. «Жұмысқа бастықпаған балаларды үйретсін, бас-көз болсын»,—дейді. Мен шошып кеттім. Сосын бас инженер оңаша отырғанда кіріп барып: «Үйретуді мен-ақ мойныма алайын. Ал бригаданы басқа жауапты участокке салыңдар»,— дедім. «Неге?» «Біріншіден, жұмысшыларға арқа сүйеп, босаңсып кетулері ықтимал. Екіншіден, бұларды барынша сарқып пайдаланып қалайық. Алақандай аланда екі бригада жазылып жұмыс істейтін орын жоқ. Үшіншіден, құрал-саймандары араласып кеткесін дау-дамай туып кетуі міне тұр. Ананы-мынаны сұрап, бұрғышыларға маза бермесе қайтеміз. Одан өз шаруаларын өздері күйттеп, жеке шаруа болсын. Не ақысы, не боқысы шығар, неміз кетеді». Бір емес, үш себеп келтіргесін басекеңнің аяғы көктен келіп төнкеріліп түсті. Жұмысшы әулетіне жалғасатын кіндіктеріңді мен өстіп кестім. Осыдан соң төртеуің құрылыстың қан майданының қақ ортасын ойып жүрсеңдер де, шындығында шошайып, жеке қалдыңдар. Мен үшін әншейін тіреу орны атты тас табада піскен торт балыққа айналдыңдар. Шанышқымен іліп ал да, ауызға сала бер.

— Сіз қорқынышты адамсыз, Самат Қалиевич!

Прораб коньяктің қызуымен артық сөйлеп қойғанын сезіп қалды-ау деймін, жуып-шайып, жақаурата бастады.

— Мынадай тас қараңғы түнде әулиенің өзі албасты болып көрінер, бригадир! — Исаның жауырыны торс-торс етті, соған қарағанда арқасынан қақты, білем. — Өзіміздің қам ғой. Сені қойшы, сен өзімізсің, ана Бақтияр мен Асан баланы қайтеміз, соларға жасалған амал да.

Бүйтіп басынып, мекерсіп сөйлегеніне қарағанда прораб Исаны айтқанына көндірдім, айдағанына жүргіздім десе керек. Шынында да көздегенін атып түсіретін қара есеп... Қасында отырған Иса түгіл, бақандай бес метр жерде етпеттеп жатқан менің өзім төбе құйқам шымырлап, жан кеткен аяқ-қолым кеуіп қалған құрғақ шөркедей әр жерде қырқай түсіп жатыр. Бәсе, тіреу орнында бір бітеу жараның аузы сыздап, жарылайын деп аузы шығып келе жатқанын айтпасақ та іштей сезіп жүруші едік. Соңғы кезде ұрыс-қағыс кикілжің көбейіп кетті. Біртүрлі бәріміз бір-бірімізден ұдайы алыстап, жатсынып бара жатқандаймыз. Араға қай сайтан түсіп, қандай қара мысық жүгіріп өткенін білмейміз, әйтсе де алыстай бастадық. Қара мысық қайда деп жүрсек, алыстан емес, арамыздан шығыпты...

— Жұмысшыларға қосылған кіндігімізді кестім дедіңіз...

— Шорт кестім! — Самат Қалиевич атылған пистолеттей сақ ете қалды.

— Бульдозерші Қаракеңді қайда қоясыз?

— Е, баламысың деген. Қарекең Қарекеңдіктен қалғалы қашан. Пенсияға әне шығам, міне шығам деп отырған адам. Оның үстіне соғыстан татарын татқан, тауы шағылған, жігері жасыған жан. Көрмейсің бе, жаңбыр жаумай су болып, ақырын жүріп, анық бас, шықпа жаным, шықпа деп қалтылдап жүр. Тіреу басындағы сегіз сағатын аман-есен өткізіп, ертең пенсияға іліксе оның есебі түгел. Жол салу басқармасындағылар да соны ескеріп, тау-тасқа салмай, жұмысы жеңіл-желпі тіреу басына әдейі жіберді; Бір жағы, өзім қалап алдым. Неге дейсің ғой? Осы ГЭС-те жас, жігерлі, озат бульдозершілер жыртылып айрылады. Соның біреуін таңдап алып, қатарларына салып қояйыншы, күні ертең қайтеді екенсіңдер?

— Қайтеді екеміз?

— Менің қол астымнан шығып кетесіңдер. «Қыз баққаннан қысырақ баққан артық». Әлгі әрі озат, әрі жас бульдозерші сендерді еркімен де, жігер-жалынымен де соңынан ертіп алар еді. Жаспен жастың тілі бір. Жалған наряд жайлы есебімді кесек қылам деп жүргенде есек қылар еді. Қысқасы, талайдан бері тіреу орнына анадан-мынадан тірнектеп жинап құраған оркестрден шыға қашып, шырқ бұзар еді. Ол ол ма, құрылыстың жай-жағдайын бес саусағындай білетін жас, жігерлі бульдозершім күні ертең мына жалған нарядты сезіп қалса қаққанда қанын, соққанда сөлін шығарып, жалпақ жұртқа әйгілер еді. Ал Қарекең тек алшиып отырар кабинасы мен қос рычагін ғана жақсы біледі.

— Сонда... тіреу орны атты синдикат құрып, қара суды сапырмақсыз ғой баяғы?

Исаның сөзінен кекесін ұшқыны жылт етті. Оны мен айқасам да жүз грамдардың буынан ба, әлде тіреу орнындағы төртеуміздің қол-аяғымызды жіпсіз байлаған өз есебіне өзі тәнті болғандықтан ба, прораб сезбеді, ары қарай жосыла берді.

— Міне, міне! Тақ төбесінен түстің.

— Әкеліңізші бөтелкені! — Көріп жатырмын, Иса кирелеңдеп түрегелді.

— Оны қайтесің? Түбінде әлі сарқыны бар. Мә, ішкің келсе... Сұрауы жоқ.

— Ит ішкірді енді ауызға алсам атымды басқа қойыңыз. Онсыз да таңдайымды кермек дәм қақтап жатыр.— Иса тіс арасынан сыздықтатып сөйлейді.— Мә, тас саңырау қара жер, мынау сарқындыны сен жұт! Жиырма миллионды жұтқанда жүз грамм көмейіне көлденең тұрып қалмас! Соғыстан соң нәр татпай таңдайың кеуіп жатқан шығар, жүз граммен таңдайыңды жібіт! Тек қан жұтпай. Сар-сұр еткен дыбыс шықты.

— Не деп кеттің, Иса? Сөзің жаман тегі...— Самат Қалиевич сасып тұр.

— Осы бөтелкені үйіріп-үйіріп аспанға лақтырып кеп жіберсем кімнің басына тиеді, Самат Қалиевич? Кімнің басына, ә?

— Тигені несі? Астапыралла! — Самат Қалиевич сескеніп қалды-ау деймін, өйткені, діріл бар даусында. — Кімге тиеді? Ешкімнің де басына тимейді. Шыр көбелек айналып барып, айдынға түседі.

— Мейлі, түссе түссін.— Иса өкінішті. Неге олай, білмейін, бірақ өкінішті.— Мейлі... Уа, жұмыр бүйір, тесік ауыз бөтелке. Бүгін басыма қандай харам ой оралса, алақандай аралда қандай арам сөз естісем, соның бәрін бір қарыс бойыңа сыйдырып, өзіңмен қоса тұңғиыққа ала кет! Басымнан үш айналдырып лақтырайын, айналайын, бөтелкежан, ала кет! Артыңнан іздейтін жоқтаушың жоқ. Соғыс деген сойқан топан су деді ғой. Әне. өзен атты топай су он адым жерде. Айналайын бөтелкежан, әуелеп ұшып, зырқырап жет те, соның төбесін ойып түс! Жолың болсын, жан бөтелке!

Қорғасындай дымқыл да салқын ауаны оймақтай аузымен үсті-үстіне үрлеп, бүйірімен тескілеген бөтелке шалп етіп суға құлады. Бетін шолп сүйетін тас емес, бетіне қарағайдай бөтелке былш етіп тиген айдын одан әрі дыбыс шығаруға шамасы келмей талмаусырап жатып қалды.

— Ал айды аспанға шығардың ба? — Прораб ызалы.

Иса зірк етті.

— Самат Қалиевич, уа, Самат, менің тойым ешқашан да біреудің аузынан жырып алынған тиын-тебенге жасалмайды. Ол — бір. Екіншіден, бұл әңгімені сіз айтты, мен естідім деп есептемеймін. Үшіншіден, манадан бергі гөй-гөйіңіз үшін ит теріңізді басыңызға қаптар едім. Әттең, жетімсіз. «Көп жортқан түлкі терісін алдырады».

Ескертуім. Бұл — төрт.

— Иса, қатты кеттің. Балкан тауға барамысың? — Самат Қалиевич әлі нағыз.— Мені манадан бері пластинкаша сайратып-сайратып алып, кете барамысың? Бас жаққа барыспайық!

— Барар Балкан тауым ана жағада жатқандар. Бөшке түбінде қалған сыраны түгел қара жерге актара саламын. Кенезесі кеуіп жатыр екен, қансын бір! Сау болыңыз!

Қараңғылықпен ұштасқан, қараңғылықтан лай суға тиген сияның тамшысындай ғана дәрежеде айырып аларлық Иса жағаға қарай беттеді. Екі қолым, екі аяғым төрт жаққа кетіп, жер құшақтаған күйі әлі жатырмын. Қозғалу қайда, бас көтеруге әл жоқ. Исаның қара жерге коньяк төгердегі зіл мен налаға толы сөздерінен денем қайта құйылып шыққандай қыбыр ете алар емеспін. Қыбырлауға шама келсе атып тұрып, Исаның соңынан салуым керек, әттең, амал не, шама жоқ. Астрономиядан адам Юпитерге түссе тартылыстың әсерінен салмағы ондаған есе артып, адымдап жүрмек түгіл, саусағын қыбырлата алмай планетаны құшақтап қатып жата қалады екен деп оқып ек. Мен бүгін сол Юпитер секілді бөтен, жат планетада жатқан секілдімін, өзім ашқан жана планетада жатырмын. Ол планета — жетімдер планетасы, жетімдік сазы бір тынбайтын ән салғыш планета. Кім мені құтқарып алады бұл қырсық планетадан? Кім көтеріп ала алады бауырымды желімдей жабысқан қара жерден?

... — Ей, құдайдың құлы Иса! Ей, пақыр! — Прорабтың үні қара түнді қылыштай қиқалады.

Иса тоқтай қалды.

— Ей, Иса! Балкан таудан асарында біле кет, жалған наряд жасауға менің де сенің де моральдық қақымыз бар.

— Қал-лай? — Исаның шексіз таңданысқа толы сұрағы: «Жер қалайша жазық?» — деген атеистің сұрағындай мағынада құлағыма жетті.

Самат Қалиевич тас үстінен атын тұрды, атып тұрды да, Исаның жанына жетіп барды. Көзім алдамаса қолынан ұстады.

— Кел, отыр, әпігіңді бас! Отыр, табаныңның астында жылан жатқан жоқ. Шоқ ала келгендей тура қашқаның не?

— Отырмаймын! Айтарыңызды тез айтыңыз.

— Сөзімді бөлме, аяғына дейін тыңда! Көңіліңе қонбаса жерге түкір де жүре бер! Сенсіз де таңым атып, тауығым шақырар, жарқыным! Сен сүйетін қыздың аты кім еді, тұмсығына...

— Мұрнының ұшына, міне мынадай — қос жұдырығымдай құс қонақтаған қыз!

— Иә, иә... Сол қызға үйлену үшін саған ақша керек. Ол қызды талақ тастап басқа қызға үйленген күннің өзінде де, бәрібір, тойға ақша керек. Ақшам жоқ деп қолыңды желкеге қойып, бұл ғұмырдан қатынсыз өтпейтінің анық. Оны осы екі айда таба алмадың делік... Сонда келер жылы да құрылыс отрядіне келемісің?

— Одан арғы жылы да келемін...

— Әне, мәселе сонда! — Мен қарайған екеуінен басқа ештеңені көріп жатпасам да, Самат Қалиевичтің мына шаңқ еткен дауыстан кейін кем дегенде он жасқа жасарып сала бергенін сездім. Отыз сегіз жасар емес, жиырма бес жасар жігіт қана бұлай шақылдар еді. Және көрмесем де жас текеше ежірейе дөңгеленіп кеткен О әрпі секілді көзін, қара перде жамылған аспанды нұсқап шошая қалған саусағын елестетіп жаттым. Самат Қалиевич сөйтуге тиіс.

Прораб үсті-үстіне бастырмалатып сөйлеп жатыр.

— Еңбек, еңбек және енбек — сені сүйгеніңе қосатын бірден бір жол осы. Басқа жақсылықтар мен игіліктерге бастар қақпа есігі сен үшін тас жабық. Туысқа сенер едің—төңірегің тұттай жетімсің, досыңа сенер едің дос, жолдас-жора жинап, атқа мінетін жасқа жеткен жоқсың, қасына сенер едің—досы жоқ адам қасқа да жарымайды. Әлсіз жан кімге қас, кімге дос болып шекесіз қыздырар дейсің. Сен өзіңнің қайратың мен жігеріңе сенесің, жүрер жалғыз аяқ соқыр соқпағыңды Жетімдік атты терең құздың кемерінен салуға тиіссің. Саған бұл жолда білек сыбанып, көмекке келер тірі жан жоқ, сен соры сорпа болып қайнаған.,.

— Тоқтатыңыз! Тоқтатыңыз деймін... — Иса буынған адамдай қыр-қыр етеді.

— Тоқтамаймын, тоқтатып көр енді мені. Мен де жетіммін, тек аға жетіммін, әйтпесе екі дүниеде бізді айырар жан жоқ. Аға жетім болғасын іні жетімнің жарасына тұз құя сөйлеп тұрмын. Жаныңа батырып мен айтпағанда кім айтады. Өзіміз қыбырлап қозғалмасақ бізге қарап ит те үрмейді. Біз қанымыз қосылмаса да аға-ініміз. Ал есітерің осы болса, естіп ал! Бұл менің емес, мана тал түсте айтқан өз сөзін,.— Прораб біраз тоқталды. Сосын жай үнмен қайта сөйлеп кетті.— Жалған наряд турасынан о баста өз пайдамды көбірек ойлағаным рас., Кім өз төбесінің биік болуын қаламайды. Мана түсте сенің жай-жапсарыңды білгесін жаным ашым кетті. Шыным сол, жаным ашыды. Қазір кімнің қамын, өзімнің әлде сенің қамыңды көбірек жеп тұрмын ба, өзім де білмей, басым қатып тұр. Үйлену үшін кезінде мен де басымды тауға„тасқа соққамын. Мен сенің бойыңнан он бес жыл бұрынғы өзімді көргендеймін. Ал адам өзін аяғыш келеді қашан да.

— Қайт дейсіз маған? Жата қалып жер тісте дейсіз бе? Жазығым не менің? — О, құдая, Исаның даусы жыламсырай шықты. Дәл бүгінге дейін салқын қанды, сырын бермейтін, қайратты да қамқор Иса жыламсырады,

Иса сасқалақтаса Самат Қалиевич шынымен атпен жүріс жасапты... «Сасқан үйрек артымен сүңгиді» деуші еді. Иса артымен сүңгімесе екен, бір қателік жасап қоймаса екен!

— Жетімнің жолы жіңішке. Керек десе қыл көпірдің нақ өзі. Он жағың лапылдаған от, сол жағың түбі жоқ терең құрдым, қалай құласаң да құтылу жоқ. Одан тек одақтасып, бір-бірімізді жетелеп өту керек.

— Кім кімді өткізеді ол көпірден?

— Мен және сен. Мен кезінде өткемін ол көпірден.

— Қай көпірді айтып тұрғаныңызды мен қайдан білейін. Ең үлкен өткелдерден өтпей, бергі жағада қалып қойғандай көрінесіз маған.

— Ендеше одақтасып, елбесіп-селбесіп өтейік. Екеуміздің одағымыз әділетсіз тағдырдың бізге артқан тақсіретіне қарсы құрылатын одақ. Жетім еместерге! Ана сүті аузынан кеппей жатып, кері кеткен кер ауыз Асандарға қарсы құрылатын одақ ол!

Тас төбеден біреу қос қолдап ұрып жібергендей көзім қарауытып жүре берді. Ақыры маған да тықыр таянды ма? Сильвестр бөшке ішінде отырған Гокинсті көрмей қалып еді. Самат Қалиевич Сильвестрді он орап, жолда қалдыратын алғыр екен. Тас тасасында жер құшақтап жатқан мені көзбен көрмесе де, көңілмен көріп тұр. «Көңілдің көзі өткір, ой өткір, жиен қарағым,— деп отырушы еді нағашы атам. — Өз-өзіне сенбесең көңіл көзінің нысанасына іліге көрме. Әлгі реңгің деуші ме еді, сол секілді пәле. Ішіңнен кіргеннен арғы-бергіңді ақтарып, арқаңнан бір-ақ шығады».

Бес бересі, алты аласысы жоқ прорабтың көңіл көзінің нысанасына ілігіппін, ілігіп қалыппын... Құрылыс отрядіне аттанарда өзімді барынша бекем ұстап, қолымнан келгенше жұмысты жақсы істеп, ешкімге араласпай, қақ-соқпен ісім болмай, күзде тәрбиесі қиын баладан тәртіпті оқушыға айналып қайтпаққа бекініп едім. Ал прорабтың сөзінің түрі мынау. Сонда жер басып жүргесін жер бетіндегі қам-қарекеттен тыс қалу деген сөздің мәкүрік болғаны ма? Басымның ішінде қаңғыр-күңгір болат қорытылып жатқандай, ештеңе ойлауға, бірдеңені қорытындылауға шамам келмеді, тек: «Кері кеткен кер ауыз, кері кеткен. кер ауыз!» деген сөздер басымда үйірлі иттей арсылдап, ар-ұр таласып, ойнақ салып жатты.

... — Асанға да ауыз салдыңыз ба ақыры?

— Сені білемін, сен той жасау үшін қаңғып құрылыс отрядіне келдің. Ал Асан ше? Асан не атасының басын іздеп келді?

Бәсе, мен не атамның басын іздеп келдім? Бәрінен бұрын осы қырсық аралға қай атамның басын іздеп. сүйретіліп келе қалдым?

— Қасапхананы өртей жаздапты. Не себепті, анық қанығын жете білмеймін. Сосын тәрбиесі киын бала ретінде бізге қосып жіберген. Діні таза бала. Сол қасапхана оқиғасы қатты әсер етіп, қорыққан баладай есеңгіреп қалған. Кенеттен тілі байланып, мылқау боп қалған бала секілді...

— Оттапты! Әбден тойынып, не істерін білмей ерігіп келіп отыр. Тәрбиесі қиын-сиын, мылқау-сылқау! Көр де тұр, күні ертең сол тәрбиесі қиын Асанның қай аспанда қалықтап шарықтайтынын. Әне, арғы жағада арыстай әке-шешесі жатыр айқасып. Екеуі дырдай екі мекеменің азуы алты қарыс бас бухгалтері. Күні ертең солар жіліктің майын беріп асыраған Асаның көптеп-көмектеп таңдаған оқуына түсірмес деймісің. Сол Асаның оқу бітіргесін дүркіретіп той жасап, шекесінен шертіп қалыңдық құшады. Үш ай өтпей үш бөлмелі үй алады. Осы айтқаным келмесе арғы қолыңды бері әкел! Асандар аузымен құс құйрығын тістейтін әке-шешелілер әулетінен. Ендеше сен және мен, әкесі — Соғыс, шешесі Жетімдік атты қос пақыр, бас қосып бірігейік! Оян, шекесі тас, көкірегі мұз, жетімек! Асандардың шаңына қақалып қалып қоймау үшін оян! Біз соғыс салып кеткен лаңның кесірінен мәйекке жарымай қалған жетім қозылармыз. Оның біздің басымызға үйірген қара дауылы сенің балаңның алдындағы асты да әлі төңкеріп кетер.

— Сіз, сіз... жетімдікті қайта-қайта жағадан алып, неге ортаға лақтырып тастай бересіз? Онсыз да ойым алтау, ақылым жетеу...— Исаның беті қайтыпты. Мұрын астынан берекесіз міңгірлейді.

Самат Қалиевич дес берер емес. Есін жидыруға мұрша бермей, Исаны тақымдай түседі.

— Қайта жетімдік бізді қиындықтың қара орманында адастырып әкеліп, қарсы кездестірген. Мұндай ұрымтал тұс енді екі дүниеде айналып қолға түспейді. Буынсыз жерде пышақ ұрмасаң сол пышақ қайырылып кеп өзіңді ұрар. Бармағыңды тістейсің қол келіп тұрғанда көзірмен баспасаң. Тістемек түгіл, тісіңмен қыршып қанын сорғалатып жұлып аларсың!

— Қызық, өте қызық сөйлейсіз, прораб. Қу жетімнің бірі — мына сіз от пен суға құламай қалай аман өттіңіз? Отыз сегіз жасқа дейін қалай батпадыңыз? Қалай жанбадыңыз? «Жигули» анау көрмеде кісінеп тұрған. Құлағы көрініп тұрған диссертация мынау...

— Өз есемді ешкімге жібергем жоқ. Мен көрген қиындық балаларымның басына үйірілмесін. Сол үшін басымды тауға, тасқа ұрып, жанталасып жүрмін. Айтпақшы, диссертация жайлы. Мен көпір салудың технологиясынан жаңалық аштым. Оның не жаңалық екенін аттың жалы, түйенің қомында жайып салып жатпаймын. Кейін біле жатарсың. Есептеп көрсем, сол жаңалық іске асқан күнде мемлекет салынған әр көпірден бес-алты мың сомнан пайда табады екен. Ал елімізде біз тіреуін құйып жатқан көпір ондап салынып жатыр. Есептей бер сонда қанша пайда түсетінін.— Прораб себепсізден себепсіз он сомдық күлкісінің тиегін тағы ағыта салды.

«Мана қос ішінде көкеме жаңалық әр көпірден он мың сом үнемдейді деп еді. Исаға бес-алты мың сом деп тұр. Сағат өтпей жатып жаңалығының құны екі есеге кеміді. Ал прораб сөз парқын білетін жан. Соған қарағанда ол жаңалығы Исаны өз дегеніне көндіру үшін ойластырылған жалған жаңалық емес пе?» — деп қара есепке кеше қалдым аяқ астынан. «Әй, Аспан, жарайсың, әке-шешең тегіннен тегін бухгалтер емес қой»,— деп іле кекеп салдым өз-өзімді.

— Күлкіңіз күмбір, күмбір... Тіреу басында да осы күлкімен талай қарқылдап едіңіз. Бүйтіп күле білетін адамның ішінде қырық ит қатар шауып жүр деп кім ойлаған.

— Қайбір жетіскеннен күлді дейсің. Әдейі күлдім. Күлкісі жақсы жанды адамдар әдетте жамандыққа көп қимайды. Қайта қабағың түсіп, тымырайып жүрші, әй, осы қасқа бір пәлені ойлап жүр, деп ізіне шам алып түссін.

— Жалған наряд, диссертация, жаңалық... Бір-бірімен нендей байланысы бар, ұқсам бұйырмасын.

— Иса, не нәрсені, қай құбылысты болмасын, екі-үш сатылы логикамен ойлап үйрен. Өйтпесең күнің қараң, Екі-үш сатысыз космос кораблі де орбитаға шыға алмайды. Дүниеде біреу бірдеңе айтса ең құрығанда екі-үш минут ойланып алмай: «Құп!» деп бас шұлғитын Мырқымбай, Сәрсенбайлардан жек көрерім жоқ. Жалған наряд пен жаңалық арасында мықты байланыс бар. Диссертация қорғалмай, дәлелденбей жаңалық жарық көрмей, менің папкемде шіріп жата берсін делік. Нәтижесінде мемлекет жыл сайын өз аяғымен келіп тұрған қанша мың сом пайдадан айрылып қалатынын білесің бе? Жүз мың сомдаған! Оны тезірек қорғау үшін маған жүріп-тұру керек. Және ол жүріп-тұру күнделікті жаяу аяң емес, кең масштабтағы ылдым-жылдым жүріс-тұрыс. Ол үшін ақша керек. Ақша қазір менде жоқ. Жалған нарядтан қалтаға басатын үлесімді мен диссертацияның жолына бағыштаймын, біле білсең. Жалған нарядпен бүгін жырымдап алған тиын-тебенді күні ертең жаңалықтың арқасында қоғамға жүз еселеп қайтарамын. Енді ұқтың ба мәселенің қайда жатқанын?

— Бәрі анық, өз орнында секілді еді. Әбден шатыстым. Бас ауырды...

— Ал сен шатаспа. Заман жақсы, көйлек көк, тамақ тоқ. Оқуыңды оқып жүрсің. Менің шаңырағымнан шыққан түтін тік. Бірақ түтін тік шығуы үшін қандай қиындықтарды бастан кешкенімізді есіңнен екі елі шығарма. Ал бұл әке-шешелілердің алдына өзінен-өзі деңге» леп, үйіріліп кеп жатыр. Менің күйінетінім де сол. Соншалықты шетқақпай болатындай біз өгей шешеден туыппыз ба? Әлде әкеміз шұнақ, шешеміз саңырау ма? Буын бекіп, қабырға қатайды. Енді көрген кеп қиындық үшін басты бәйгеге тігіп, қарпып-қарпып есе алу керек. Есе, есе!

— Есе... жалған наряд! — Исаның үні нық шықты.

Мен орнымнан түрегелдім. Түрегелдім де жайымен басып, жағадағы қайыққа беттедім. Самат Қалиевич, Иса көріп қояды деген қауіп-қатер басыма кіріп-шыққан жоқ. Исаның баяғыда: «Мен білсем, осы бәтеңкесі бір тозбайтын Самат Қалиевичтің ішінде ит өліп жатыр»,— деген сөзін қараңғылықтың қабырғасынан ойша оқып келе жатырмын. Иса оңбай қателесіпті. Прорабтың ішінде азуын айға білеген тайыншадай төбет шынжырын күтір-күтір кеміріп жатыпты. Сол төбет бүгін шынжырын үзіп шықты, үзіп шығысымен түн жамылып бұғып келіп, тісті қылтамыздан салып алды. Исаның менің қылтамнан алды.

Самат Қалиевичтің өзін ше?

Талап тастады...

Тайыншадай төбет тек арғы жағаға, үлкен жерге өтіп кетпесін де, соны тіле.

Жағада жер бауырлап қалған қайықты итеріп суға түсіріп, ескекті қолыма ала беріп ем, прораб саңқ етті.

— Анау кім? Қайықтың қасындағы кім деймін, Иса?

Сүрініп-жығылып бері жүгірді. Иса қозғалмады, тұрған орнында қазықтай қалшиып тұр. Көзімнің қиығы ақтаңдақ тартқан шығыстың бетін сызып етті. Ағысы жоқ тоқтау суға бір шелек сүт төгіп жібергендей бозарып тұр.

— Ұста, жіберме! — Прораб безектеп келе жатып қышқырып жіберді. Шамасы, Иса да ізін ала қоса жүгіріп келе жатыр деп есептесе керек. Құстай ұшқан Самат Қалиевич қайықтың қасына елпілдеп келіп қалды. Жорғалығы жайына қалыпты. Жорғадан мынадай жүйрік шығады деп кім ойлаған... Ескекті қос қолдап ұстап ап, басымнан асыра көтеріп, үйіріп-үйіріп жібердім. Төбемдегі ауа гу-гу етті.

— Жақындап көр! Қанға — қан, жанға — жан!

Самат Қалиевичтің көзі жыпылықтап кетті. Жыпылықтап кетті деймін, жыпылықтамаған шығар, оны алаң-елеңде айыра қоятындай көзім дүрбі емес, кәдімгі көз, әйтсе де мен, ескек аман тұрғанда жыпылықтауға тиіс еді.

Айтқанымдай абдырап қалыпты.

— Бала...ой, Асан, сенбісің? Өй, мұнын не? Халің қалай?

Ол бір-екі басып жақындай түсті.

— Айғырдай! Мұным — сол! Жолама! Ескекті көріп тұрсың ба қолымдағы? Тура кескек боп тиеді! Аямаймын!

Өз дауысымды өзім танымаймын. Қатқыл, нығыз, қасаң. Және асып-сасқан шырыл емес, ер тұлғалы еркектің сесті айқайы.

— Солай ма-а...

Самат Қалиевич еңкейе беріп атылып еді, ескекті сілтеп қалдым. Бетін жалап өтті ме, кейін ыршып түсті.

— Әй, мына нақұрыс адам өлтіреді! Иса, мынау жазым қылар бізді!

Иса бері қарай аттай желді.

— Асан, бұл не болғаны? Танымай қалдың ба? Не, а? Мен Исамын, Исамын ғой, — деді қырылдаған бригадир.

— Ары тұр! Сен бе, Иса? Иса сен емес. Иса басқа жан. Сені танымаймын. Ойбай, білмеймін! Оң құлағыңмен естіп ал, Иса өлді, өлді, өлді! Осы жаңа, тап әзірде өліп кетті!

— Астапыралла! Аузының жаманын-ай! — Прораб жағасын ұстады.

Көз алдымдағы дүние шала-пұла есімде, тек ескектің сабын қолым қарысқанша сыға қысқанымды білемін, ескекте он саусағымның ізі баттиып-баттиып түсіп қалған шығар, кермек дәм таңдайыма құйылып тұр екен деймін, шамасы, жылаған шығармын, иә, үнсіз жылап тұр екемін.

— Мылқау дедің жаңа, Иса! Үш жыл мылқау болдым! Бүгін байланған тілім тұсауын шешті. Сен шештің. Естіп тұрсың ба, сен, сен!

— Мына күшік не дейді? Көрейік әуселесін... Қапы қалма, Иса!

Алға ұмтыла берген Самат Қалиевичтің бетін қайтаруға бұл кезде менде қауқар қалмап еді. Тек прорабтан соң іле-шала:

— Қапы қалма, Иса! — деп шыр еткен өз дауысымды естіп қалдым.

О, құдая, Самат Қалиевичтің жауырынына Исаның қолы сарт жабыса қапты.

— Тоқтаңыз! Қадам басып көріңіз ары қарай! — деп ақырады. Қырсық аралдың жағасына ескекті тіреп итеріп қалғаным, қайықтың былқ етіп, жағадан алыстай бергені есімде. Тағы:

— Иса-а! Иса! Бойымдағы бар асыл қасиетім сен едің! Асылға тат жұқтырдың бүгін! Мен үшін жігіт едің, бүгін түнде мігіт болдың. Арғы жағын өзің біл, өзің! — деп аттандап, меңіреу аралды ессіз айқайдың жаңғырығына қарқ қылғаным есімде.

Иса мен Самат Қалиевич жағада ұйма-жұйма...

Қош бол, ізімнен қалмаған иісшіл итім!

Мүмкін жыл өтті, әлде ғасыр өтті, әйтеуір өзен ортасында қалқып жүргенде өз-өзіме келіп, төңірегімді ажырата бастадым. Алакөбең. Шығыс көкжиектің кірпігіне пышақ жүзі жұқа қызыл жұғыпты. Жұлдыздар шыңырау мұхиттың көгілжім қойнауына қарай теңселе түсіп, шым-шым батып бара жатыр.

Күш-қайрат қайта бітті бойыма.

Ескекті көсіп-көсіп жіберіп, ыға бастаған қайықтың тұмсығын жағаға бұрдым. Өзен бетінен көтерілген селдір тұман тұмшалаған қырсық арал кенеттен ту сыртымнан жер дүниені жаңғыртып айқай салды.

— Асан! Асан! Тастама мені, алып кет өзіңмен қоса...

Жоқ, айқайлаған арал емес, Иса екен.

— Шамаң келсе жүзіп өт! Қара итіңді қайқитып тұмсықтан ұр да, жүзіп өт-т!

Балық шоршыды.

* * *

Су перісі Сүлеймен пайғамбардың қолын иығымнан сілкіп тастап, жағаға шықтым. Қайықты ағын қақпақылдап әкете барды. Әдейі арқандағаным жоқ. Аралға енді қайтып ешкімнің жолы түспесін деп, қырсық аралмен тау-тас қамыс-қаудан — қысқасы, кең дүниемен жалғасқан кіндігін мәңгі бақи кестім деп әдейі арқандамадым.

Жас баладай әлтек-тәлтек басып, қосқа беттедім. Балалығымды аралға тастап шықтым деп ойлап едім. Бар қауіп-қатер артта қалғасын шын бала екеніңді сезінесің бе, әйтеуір буыным былқ-сылқ. Сүйек-саяқ іздеп жүр ме, сенген оттың төңірегін төрт көз ит тіміскілеп жүр. Пырс-пырс пысқырып қояды. Еңкейіп жерден тас іздеп едім, тақыс неме құйрығын бұтына қысып алып, тауға қарай тіке салды.

Көзін ашқан тірі жан жоқ. Аспан атты түбі жоқ тұңғиықтың түбіне әлденеше ғасыр бұрын батып кеткен біреу түссіз қолын шұбалаңдатып созып, соңғы жұлдыздарды құрымға қарай сүйретіп әкетіп, сонда жайлап сөндіріп жатты. Тек шығыстың шекесіне қонақтаған Шолпан беріспей жарқырап тұр. Жігіттер түндегі апаш-құпашта не қолына түссе соны жастанып-төсеніп, екі-үштен қойындаса әр жерде домалап, ұйқыны соғып жатыр. Алтын мен Жамал еш жерде көрінбейді, шеткі шатыр ішін солар алса керек. Қара көлеңке ұялаған, шала-шарпы ашық есігі — жалғыз көзін шатыр өзен жаққа қадап, төрт аяқтай еңбектей түсіп, тесіле қарап қалыпты.

Сәңкиген таңқы танауын ерге төсеп, иіс аулаған «Жигули» кабинасында Маймақты орталарына алып көкем мен мамам ұйықтап отыр. Маймақтың басы мамамның қолтығына кіріп кетіпті, тек иегі мен тәмпіш танауы қылтиып көрінеді. Көкем қисайып қалған басын кабина есігінің шынысына тіреп алыпты, оң қолы руль клаксонын сипап жатыр. Саусақтары шотты соға-соға сүйелге айналған бұл алақан кішкентай кезімде менің кекілімді сипаушы еді. Кей-кейде түнде ұйқысырап шошып оянғанда төсектен түсіп, мамам жатқан диван-кроватты сипалап тауып алып, жып-жылы қойнына кіріп кетуші едім. Сосын қашқан ұйқыны қуалап, қараңғылыққа көз тігіп, бақырайып жататынмын. Қараңғылық кейде қозғалақтап кетіп, етек-жеңі көлбеңдеген қорқынышты мысық, шошқаға айналушы еді. Әне, сонда мысық, шошқадан қашып мына Маймақ құсап, мамамның қолтығына басымды тығып алып, ұйықтап кететінмін. Бүгін ол қолтықтың астына Маймақ қожа. Кекіл тарақтайтын көкемнің саусақтары тарбиып-тарбиып рульдің таз төбесін .сипап жатыр. Осыны ойлауым мұң, таңдайым кермек дәм кетпейді деуші еді. Әлде бозбала жігітке айналып есейген, ержеткен сайын ата-анадан алыстап, кәмелетке жеткесін таза ірге жазып, тірі жетімге айнала ма?

Тірі жетім!

Сол тоғыз таңбаны кабина әйнегіне жазып салмақ боп, сұқ саусағымды созып едім, сұқ саусағым сыпсыңдап жазу жазудың орнына шыныны тықылдатты. Көкем оянды да, қарсы алдына біраз есеңгірей тесіліп отырды. Қайта тықылдаттым. Жалт қараған көкем көзінде сескеніс пе, қорқыныш па, бір жат сезім жылт етті.

— А? Сенбісің, Асанжан? Қайдан жүрсің? — деді бағжиып.

— Тс-с! Ақырын, көке! Мамамды оятпа!

— Мен онда шығайын,— деді көкем қорбаңдап. Талпынудың ырымын жасағанмен Маймақтың желкесіне салған қолын қозғамады. Жылы кабинаны қиып тастап шыға алмай отыр.

— Мен бір минутке. Отыра бер, көке! Тек әйнекті түсіріңіз! — деппін неге аяқ астынан «сіз»-ге көше қалғаныма өзім таң қалып.

Әйнек төмен түсті де, іштен лап берген ауа жылы да, жұмсақ алақанымен бетімді сипап өтті.

— Көке, біздің туыстардан соғыста өлген-жіткен ешкім жоқ па? —дедім төбеден түскендей.

— Ойбай-ау, ол қандай соғыс айтып тұрғаның?! — деп сыбырлады оқыс сұрақ зәресін ұшырған көкем ысылдап.

— Ұлы Отан соғысы ше? — дедім тығылып. Көмейіме ащы запыран лақылдап кеп қалып еді, оның алдын осындай оқыс сұрақпен жарып, ашып жібермесем, қақалып қалатыныма көзім жетті.

— Оны неге сұрадың? — деді өзіне келіп үлгірмеген көкем.

— Жай әншейін. Ұйқы келмей...

Көкем біраз ойланып отырып қалды.

— Атаң Великий Лукиде қаза тапты. Нағашы атаңды былтыр жайлауда көрдің. Бір аяғы протез. Інісі Берлин түбінен қайтпай қалды.

— Бәріміз де жетім екеміз. Есе... алу сонда бір-бірімізді жағадан алу ма? Солай ма? Прораб қателесіпті...

— Неге олай сұрадың? Прорабы несі? — Көкем маған барлай қарап отыр. Сауалды өз-өзіме қойсам ол өзіне бағыштапты. «Неге сұрадың?»—дейді. Үш жыл бойы байланған тілімнің тұсауы бүгін алаң-елеңде шешілгенін қайдан білсін. Ал ұзақ уақыт мылқау болып жүріп, тілі кенеттен шыққан адам қуанғаннан есі шығып, қайда болса сонда бет албаты лағып, лап-лұп сөйлей бергісі келеді екен. Өзі мылқау адам оны түсінер ме. Көкемнің тілі «Жигулиді» сатып алғаннан бері байланған. «Жигули» байлады. Ал түсінбейтін жанға бірдеңені ұқтырам деп ақ тер, қара тер болатын шыр-пыр жастан мен кеттім. Бүгін алаң-елеңде балалық шақпен мәңгілік қоштастым. Енді қимылдау керек. Сөздің орнына іске көшетін шақтың табалдырығын аттадым.

— Жәй дедім ғой, көке. Әншейін... Ұйықтай бер. Кешір, ұйқыңды бөліп жібердім.

— Кабинаға кірсей. Артқы орын бос.

— Мамам оянып кетер. Қосқа кіріп, қалғып алайын, Ұйықта, көке! Ұйқыңыз тәтті болсын! Мамамның да, Маймақтың да... Жақсы жатыңыз!

«Жайлы тұрыңыз!» дегенді неге айтпадым?

«81-10-ЛТА»-дан ұзап кетсем де, көкемнің ту сыртымнан көз жебесін қадап отырғанын сезіп бара жаттым. Ол үшін бүгінгі таң сәріде кабина терезесін қаққан Асан мүлдем түсініксіз, басқа, бөтен жан. Шатырдың өзенге қарап арандай ашқан аузына басымды сұға беріп, кері бұрылып ем, әлгі екі арада көтеріле қалған пиджагінің жағасына басын тығып жіберіп, қисая кеткен көкемді кабинаның жылтыр никель әйнегінен кенересі қылқ дегізіп, жұта салды.

Кері бұрылған күйі аузымды ашып тұрып қалдым...

«Жигулидің» ар жағындағы жартастың беті — сыңсыған шұбар ала жазу. Кеше кешке адам қолынан таза тұрған шот маңдай қызыл жартастың қосқа қараған беті жоғарыдан төмен сатылап саулай құлаған алабажақ әріптерге сықа толы. Алыстан бірінің үстіне бірі шығып тұтасып көрінген әріптер жекелеп анық айрылмады, оның үстіне алаң-елең сәтте күрт көбейіп кететін бозамық сұлбалар елбеңдеп екі араны арлы-берлі кесіп жүгіріп өтіп, көз байлай берді. Амалсыз қасына тақадым. Жартастың беті теңбіл-теңбіл. Отрядтегі бүткіл құрылысшы студенттердің аты-жөні ақ сырдың арқасында айқын да ақ таңбаларға айналып, рет-ретімен жартас бетіне түсіпті. Иса. Әшір, Бақтияр, Әнуар командир, Алтын, Жамал... бәр-бәрі мен-мендеп көзге ұрады. Бәсе, кеше түнде Әшір бастаған төрт-бес студент қол фонарін жарқылдатып, жартас етегіне жармасып, төңірегінен шықпай қойып еді. Жартастың тақ түбінде жусап жатқан қойтас үсті ағал-жағал тамшылаған ақ сыр іздері. Дікиген шыны сауыт та осында, сауыт шетінен құлағын ербитіп, жіңішке қыл шеткі көрінеді. Сауыт аузына үңіліп ем, бел ортасына дейін ақ бояу. Қатып үлгермепті.

Жартас бетіндегі жазуға қайта қарап ем... тұла бойым дір етті. Менің аты-жөнімді құрайтын анық айқын ақ әріптер қол ұстаса тізіліп тұр. Отрядтың бүткіл қыз-жігіті және өзім — Асан Қайырсынов та ақ әріптер бейнесінде маған: «Кәне, не істейсің?» — дегендей бедірейіп-бедірейіп қалыпты. Иса, Жамал, Алтын... өзім де.

Мен не істейтінімді сонда барып түсіндім.

Сауыттан қыл щеткіні алдым да, бір иіскеп, ақ сырға малдым, жақсылап тұрып араластырдым, сосын ақ бас щеткіні жартасқа жақындатып, сүйкей бастадым.

...Сүт пісірімнен кейін талған қолымды щеткімен бірге төмен түсіріп, кейін шегініп, бусанған маңдайымды сипадым. Төменшіктеп, жартас бетіне қарағым келмейді, Қолыма жұғып қалған ақ сырды, щеткіні, шөппен ықтияттап сүрттім. Жейдеме жұққан бояуды тырнағыммен қырнап, тазаладым. Содан кенін ғана басымды көтердім.

Жартасқа әріптер бейнесінде жабысып тұрған қырық көген көздің тізімінің астына жаңа өзім өрнектеп шыққан аппақ жазулар тізіліп түсіпті. Ойда-жоқта жаны кете қалған ернімді ебедейсіз әрең қозғап, ежелеп оқи бастадым. «Бү-гін кеш-ке құ-ры-лыс-шы сту-дент-тер отря-ді-нің ком-со-мол ұйымы-ның ке-зек-ті жина-лы-сы өте-ді.

Қаралатын мәселелер:

1. Отряд комсомол ұйымының окумысы туралы.

2. Бригадир Иса Шормановтың жеке басының ісi.

Комсомол мүшесі. 12 август. 197... жыл.

Бұл кезде күн құлағы қылтимаса да, көкжиектің кірпіктері — шұғылалар шашырай тарап, жоталардың ұшар биігі алтынға бөгіп, ойматазданып тұр екен; түні бойы қырат басында қалғып шыққан көлеңкелер санап басып, жайлап қана сай-сай табанына құлдилап түсіп келе жатыр; бұта мен бұта басын қосып, пыр-пыр ұшқан торғай шықылықтайды; жағалау жақтан шағала айқай көтеріп қалғандай; одан басқа дыбыс, үн тамам, әлем әлі де талмаусыраған ұйқы құшағында бұйығып жатыр, қос жақта қараң етіп тұрған жан жоқ — жападан жалғызбын! Жартасқа бұрылып едім, көз тостағаныма шүпілдеп толған жас саты-саты болып тізіліп тұрған ақ езу әріптерді балқытып, бір-біріне қосып жіберді де, дәнеңені пайымдап айыра алмадым, тек ағызып-тамызып айран ішкен жас баланын, ағал-жағал беті — шыт-шыт жарылған қожалақ бет жартас жас баладан садаға кетсін — ағызып-тамызып айран ішкен, төрінен кері жуық алжыған шалдың әжім шимайлаған жүзі секілді алжа-алжа жартас маған жыламсырай қарап тұр.

Әжім қаптаған беттен көңілім қалып, сырт айналып едім, көзім қыр арқасын — ойқы-шойқы ара тістерін аспанға қаратып ақситқан шоқылар, өзен жағасындағы қарауытқан қос шатыр, әр жерде қырқай түсіп, бауырсақша шашылған жігіттер, шыққан күнге жалпақ бөксесін қыздырған қызыл «81-10-ЛТА»-ны түгендей келе көкжиектен табан үзіп үлгірген күнге кезікті. Қызыл күн қарып түсер деп жанарымды жұма қойдым, тамыздың жасық таңы шілденің дір-дір балқып көтерілер шар болат, қызыл шоқ күніне қайдан жетсін, салқын сәулесін бетіме бүрікті. Таза ауаны кеуде кере жұттым да, кірпіктерімді жазып ем, кеше кешке бізді мына ат шаптырым алаңқайға жетектеп әкелген айдау жолдың қырқадан асып түсер тұсында күн дөңгелеп жүр екен.

Күн маған келе ме, әлде күнге мен барамын ба?

Мен күнді маңдайға алып, жүгіре жөнелдім.

Күнді тас төбеме көтеріп, алып, қырқадан аса бере соңыма қайырылып қарадым— күн сәулесі шор-шор кеудесін жылыта бастаған шоқылар белуардан жалаңаштанып тастап, малдас құрып, әр жерде обиып-обиып отыр: аспан шілдедегі аузы уылған баланың таңдайындай аппақ түсінен айныпты, сәл-пәл таңданыс ұялаған үлкен де түпсіз көгілдір көздерімен менің төбемнен үңіліп тұр; таңғы таза ауа дүниенің барлық алыс түкпір-бұрыштарына дейін айқындап, алақанға салып дірілдете көз алдыма тосады; төрт құбыладан айқындық поп тазалық лебі самалға айналып, айқұш-ұйқыш есіледі кеп, есіледі дейсің.

«Тыныштық пен тазалыққа тұнып тұрған мына дүниеде ғұмыр кешіп, бала сүйіп, алып ГЭС салып жүріп, жетімбіз, есе алу керек деген сұрқай сөздерге аузы барған ей, пенде, нағыз атын, ныспың кім, айқайлап тұрып жар салып жариялашы, айқайлашы!» Қырқа үстінде қаңқиып тұрған менің басымда мың сапырылған ойым өстіп шыңғырады. Үн жоқ.

Қырқаның милығын басып тұрып, ту сыртымда қалып бара жатқан алаңқайға соңғы рет бұрылып қарағанымда есімде қалғаны — қос шатыр қыдиған өзен жағасынан қара таяқша бөлініп шығып, менің ізіме түсті де, бері салды. «Кім болды екен?» деген сәби сұрақты қолынан жетектеп, отыз шақты қадам санап ем, қыр арқа кеудесін жайлап көтеріп, бір түнде жан дүниемді жалғыз-ақ жарылыспен аяғын аспаннан келтіріп, қайта тудырған, алды-артын бағамдай білмейтін бозбаладан жігіт санатына бір түнде қосқан арал, алаңқай; өзенді қалқалай берді.

Қыр арқа қырсық аралға мен таң сәріде тастап кеткен қасапхана оқиғасының қалдығына жалғаған кіндігімді түпкілікті кесті.

Кіндігі кесілген жас жігіт — жігіттің де кесілетін кіндігі болады екен-ау — кіндігі кесілген мен қол-аяғыма қанат бітіп, алға қарай құлдыраңдап жүгіре жөнелдім. Қанша жүгіргенімді білмеймін де, есімді жинағанымда қап-қара үнсіз айқайға толған аузын кере ашқан үңгірге ентелеп кеп қалыппын, үңгір аузының суреті менің жолыма кесе көлденең тұра қалған қара салт аттының сұлбасынан аумайды; бүгін түнде Исаның қыр соңынан қалмаған жетім де жалғыз қара салт атты күннен қашып, үңгірге тығылыпты. Бір түнде Ілені екі кесіп өткен мені салт атты қорқыта алып па, аяғым жерге тимей желдей есіп, үңгірге жүгіріп ем, салт атты қанатын кең жайып жіберіп, жайыла жақындай беріп, үңгірдің көлеңке ұялаған кәдімгі кіре беріс аузына айналды.

* * *

12 август, 197... жыл.

Сарқыттан құр қалған шалдуар баладай үңгір босағасына алқам-салқам ентігіп жеткен бақыр басты бозбала бұл жүгірісінің мұнымен ақыр-тақыр бітпейтінін қайдан білсін.

Қызыл танау болып келуін келіп қалса да, шет-шегі жоқ сәуле мұхитына шомылған ол кеудесіндегі қорқыныш атты айдаһармен арбасып, табалдырықты бірден аттап өте алмай, үңгір аузында билеп біраз тұрды.

Сыздың сасық иісі аңқыған үңгірге тірі пенде қыбыр етпеген таң сәріде баса көктеп кіріп кету қиын еді, мың бояуы құбылып жарқыраған сыртқы әлемді қиып кету одан да қиын, — ала жаз бойы қайнаған аптап есінен адастырып, еңсесі түсіп қалжырап жатқан өлкені кешегі көл-көсір нөсер қайта жаңғыртып түлеткен еді: күтімпаз, пысық әйелдің қолынан шыққандай ағы ақ, көгі көк, беткей-беткейдің қолтығын жайлаған шөп, қияқ атаулы тал бойларына жасыл ніл жүгіртіп, әр түнде көк бояуын қыламықтатып, бетіне шығарыпты. Ayада тұтып тұрған мың-миллион шаң түйіршіктерінен ада-күде тазарып, алыс жақындап, бұлдыр айқындалып, келіп қалған сары күздің құрғақ та таза демі лекіп тұр. Айтып айтпа, жаңарған, жасарған әлем-жәлем мына дүниені қиып, үңгірге қойып кету әумесердің қылығына парапар іс еді.

Бүгін түні онсыз да сан қайтара жындана жаздады емес пе?

Сол есіне түсуі мұң, жүрегінің әдеттегі жетпіс рет соғуын санауды таза ұмытты, алға қадам басты, Ішке тығылған қорқынышты үңгір аузынан күткеннен гөрі тайсалмай қорқынышқа қарсы жүрді.

Қарыздар жетпісін ол үңгір ішіне кіргесін барып санады. Қақ ортадағы ошақ орны, консерв, қалбырлары, бөтелкелер, ойығы бар қойтас ғұмыры сейілмес түнектің құшағынан қашып шыққандай анталап келіп, көз аясының астына шоқтай жиналды.

Әйткенмен кешегі нөсер, дауыл үңгір ішіне есебін тауып, бас сұғып кетсе керек,— ошақтың аты болмаса көпіршіген көп күлі жоқ, орны ағарып жатыр; дистрофик масаның ми шағар ызыңы да естілмейді, жел қиып кеткен, шамасы, көтерілген күл жұтқан ба, консерв қалбырлары да көздің жауын алып жылтылдамайды.

Бозбала селк етті: қойтас түбінен әлдене көзі жылтырап, бұған қадала қарап жатыр екен; иір-иір жылан ба деп еді, жоқ, екінші келісінде әзі тастап кеткен селебе пышақтың екі елі сүйір ұшы... Қас болатқа өлерменде тат, шаң жуыр ма, қылпылдаған қайраулы қалпы тістеніп тұрып бір сілтер қайратты күтіп, ұзыннан ұзақ түсіп, жер тістеп жатыр. Еңкейіп, көтеріп алып, қос алақанына кезек аунатып еді, селебе пышақ үңгір аузынан жіңішкеленіп жеткен сәулені сындырып, жан біткендей жылмаң қақты, ал жер сызы жалаған сабы болса қолын қарып барады.

Буынсыз жерде пышақ ұрмасаң қайырылып кеп, әзіңді ұрар»... Прорабтың осы сөздері есіне түсуі мұң, бар пәрменімен пышақты лақтырды, селебе сілтенсе ұзарып кетеді деген рас екен, ұшы созылып барып, тас қабырғаны сүзеді де, ыршып түсіп, ошақтың орнына тігінен тік дір-дір шаншылып тұра қалды.

Ошақ демекші, оның бер жағында тісі ақсиып, ағаш мүсін домалап жатты, мүмкін ақсимаған да шығар, бірақ, көлеңке ұялаған үңгір ішінде шәркенің пышақ тиген тұстары ерекше ағараңдап көріне ме, жансыз мүсіннің мына жылмысы тым тылсым, иін тартқан бозбала көбік шаңды борпылдата кешіп, шәркенің қасына жетіп барды, мүсін көз ұясына көлеңке ұйытып, бұған қарап жатыр екен, езуінде кекесін табы бар секілді.

Күрт еңкейіп, аяғының астындағы баланың басындай тасты бір-ақ деммен басынан асыра көтеріп алып, сілтеп қалды, шақыр-шұқыр сынған ағаштың дыбысын естіген жоқ, естігені жер астынан ба, үңгір аузынан ба, өз атын атап шақырған әлсіз дыбыс еді — «Аса-ан!»

Сол дыбыстың жаңғырығын алдына салып қуалаған бала сәуле себезгілеген ауызға ұмтылды — еденнен көтерілген күл мен сыз ауа кеудесін қысып, сығып бара жатқан. Жалғыздық пен қапырық мекен еткен жетімек үңгірді тезірек талақ тастап кеткісі бар, енді минут, минуті несі, секунд кешіксе төрт құбыладан, асты-үстіден төнген мейрімсіз құшақтың уысында мәңгілік қалып қоярдай сыртқа қарай аласарып, тапыр-тұпыр жүгірді.

Табалдырық аттап, шайдай ашық күні жарқыраған әлемге атып шыға бергенде бұғып жатқан Бекежан тас тобығынан қағып қалып, етпетінен түсіре жаздады,—тас үңгірдің сыртқа тіпті шығарғысы жоқ — етпеттеп түспесе де, еңкейе беріп жер иіскеп қалып еді, табан астындағы жер көз ілеспес жылдамдықпен жақындай берді, қан шақырған кеңсірігінің қыши қалғанын да сезіп үлгерді. Тұмсығымен табалдырық сүзіп, жер құшақтап жата қалатын еді, әлдекімнің қарулы қолы сап беріп, қос қолтығынан көтеріп, табанынан тік қойған. Ол ештеңені көрген жоқ, құлаймын-ау деп қорыққаннан екі көзі тас жұмық еді, тек мұрны иісті, әйтеуір таныс жанның етене таныс исін сезген, тап әзірде кеңсірігінің қыши қалғаны да соған көрініпті.

Ал таныс иіс, басын қос қолдап құшақтап тұрған жанның етене. иісі, мына алаңқайда бауырсақша шашылып, ұйқының жағын айырып жатқан қырық кезелдің қайсысына тиесілі?

Қалай болса да қиын-қыспақ шақта қолтықтан сүйеген, құшағын сыйлаған жан жерден шыққан, екі құлағы тік шыққан жау емес, дос, дос — ол анық...

— Иса-а, бұл сенбісің?! Ілені жүзіп өттің бе, Иса-а?!

1975-1978 жылдар.

---