InfoHub Logo

Ғұлама Шәкәрім Құдайбердиев жөне оның ұрпақтарының қилы тағдыры туралы артындағы шөпшегіне тікелей жататын Тобықты руының зерделі қызы Эльмира Назарқызы екеуіміздің ғылыми ізденісіміздің нәтижесінде Ұлы тұлғаның көп айтыла бермейтін өмір кереметтеріне көз жеткізе отырып, оқушы қауымға ұсынуды жөн санадық.


Ғұлама Шәкәрім және оның ұрпақтарының қилы тағдыры.

Географиялық рельефінің орналасуына қарай Ұлы Дала деп аталған ұсақ - шоқылы Сарыарқалы кең жазықтықта Ақ - Орда атанған тарихи мемлекеттің тарихи мұрагері Қазақ елінің өзіндік тілі, ғұрпы, салт - дәстүрлері, фольклоры мен әдебиеті көзге ұрып тұрғандай ерекшеленгенімен - анықтап зерделеген жанға әлемдік мәдениетпен сабақтасып жатқандығын бірден аңғару онша қиынға соқпасы анық.
Екінші жағынан Қазақ шежіресінің ерекшелігі мен мақал мәтелдері, фольклоры ғаламдық диалектикалық философияның Азия бөлігіне, оның ішінде тек қазақ ұлтының өзіне ғана тән ой - толғау табиғаты бірден танылады.
Ұлы Даланың тарихи атауы әлемді тітіренткен, Рұмды да уысында ұстаған дала тарландары Мүлде, Еділ тәңірқұттары, олардың дара соқпағымен жүрген Шыңғысхан, ӘмірТемірдей, қазақты ел еткен Жәнібек, Керей, Қасым, Бұрындық, Есім, Абылайдай дана тұлғалар Төле, Қазыбек, Әйтеке билердей Ұлылардың ат тұяғының іздерімен, дана бабаларымыздың ойлау мәртебесінің асқақтығымен танылғандай. Бұған тарих куә.

Тарихта Алаш - Орда астанасы атанған Ертіс жағалауына орналасқан Семей қаласының әлемге танылу таңы осы жерге кіндік қаны тамған АБАЙ, ШӘКӘРІМ, МҰХТАР даналарымыздың Ұлы тұлғаларымен тікелей байланысты екендігі баршаға аян.
Әр тұлғаның жеке тағдыры әрқилы. Ғұлама Шәкәрімнің тағдырына келер болсақ, дауылға қарсы тұрған бәйтеректей, иілмей, ақыр соңында халқының намысы жолында жанын құрбан еткен, жүректі ерлікті аңғарамыз. Әкеден жастай жетім қалған ШӘКӘРІМ ҚАЖЫ ҚҰДАЙБЕРДИЕВ - ті (1858 - 1931 ж.) жетімдік тауқыметіне ұрындырмай ерке немересінің сұңғыла, зеректігін аңғарған атасы ҚҰНАНБАЙ ҚАЖЫ – ұлы Абайдың тәрбиесіне береді. Қазақ даналығында «Ат тұяғын, тай басар» - дегендей, атасының ізін басып, жасы еркін жиырмаға тола қоймаған шағында Шәкәрім ел басқару ісін қолына алып, бір сайлауда болыс болып сайланады.

«Тура биде туған жоқ» қағидасын ұстанған ол қара қылды қақ жарған Әз - Тәуке ханның «Жеті жарғысын», Әнет бабасының ұлғатын жадына сақтап әділдік жолынан таймаған. Оны болыстың мына сөздерінен:
Мен ұлтшыл емеспін,
Жақыным мынау демеспін.
немесе қызы Гүллардың әкесін жоқтап айтқан төмендегі сөздерінен анық аңғаруға болады:
Алаламай адамды,
Тең көрді алыс - жақынды.
Қоғамдағы ақиқат пен жалғандық, қулық пен сұмдық қатар орын алғандығы, халықтың ауыр әлеуметтік - тұрмыстық жағдайының таяу уақытта өзгере қоймайтындығына, онымен жеке күресіп заманды өзгерте алмайтындығына көзі жеткен қайсар жас болыс келесі сайлауда дауысқа түсуден бас тартады.

ХХ - ғасырдың алғашқы жылдары «Ұяда не көрсе, ұшқанда соны алады»- деген халық даналығын ұстанған ол атасы Құнанбайдың ізімен тәңірге бас ұрып Меккеден Шәкәрім қажы атанып қайтады. Жолай орыс, араб, парсы, түрік тілдерін еркін меңгеретін қажы Европа, Азия елдерінің бірқатар ірі кітапханаларының есігін ашып, дүние танымдық білімін шыңдаумен болады. Міне «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі», «Үш - анық» «Мұсылмандық шарты» атты қажының тарихи ғұлама еңбектері осындай табандылықтың арқасында дүниеге келген. Қажының жазған қазақ шежіресі жазбаға түскен ең алғашқы басылым.

Шәкәрім әдеби творчестволық қырынан Ұлы Абайдың реалистік дәстүрлерін жалғастырушы, импликациялық амалдарында өлең жазып эпикалық жанрды терең меңгерген ғұлама ретінде танылады. «Қалқаман - Мамыр», «Еңілік - Кебек» поэмалары, философиялық және әлеуметтік ақыл - ой танымдық өлеңдері идеялық - көркемдік жағынан әлемдік классиктердің туындыларынан қалыспайды. Шәкәрім өзінің ағасы, әрі ұстазы Ұлы Абайдай – дүниені қазақша көріп, қазақша ой түйіндей білген. Орыс әдебиетінің әлем таныған алпауыттары ЛевТолстой, А. С. Пушкиннің әдеби мұраларын терең зерттеп, олардың бірқатар шығармаларын аударып, қазақ тілінде жарыққа шығарған. Европалықтардың «жабайы номадтар»- деген көзқарастарына АБАЙ, ШӘКӘРІМ, МҰХТАР еңбектері революциялық төңкеріс болғандығын мойындаған өркениетті алпауыт елдердің әдеби сыншы - зерттеушілері әлі күнге таңдай қағуда. Зерттеушілер Шәкәрімнің әдеби еңбектерінде негізсіз догмашылдық, жаттанды схоластика кезікпейтіндігіне таң - тамаша қалуда. Шәкәрім Құдайбердіұлы ұлтымыздың ғұламасы, демократиялық көзқарасты, жаһан таныған, қазақ елінің көгіне шыққан Сүмбіле жұлдызы, халқының құрметіне бөленген ардақтысы деп заман таныған. Ауыздыға сөз, аяқтыға жол бермес, алған бетінен қайтпайтын, бас кеспек болса да, алған бетінен тайынбаған, ел қамын жанынан арттық қойған, жазықсыз жапа шеккен, саясат құрбандығына ұшыраған қайсар ақын. Халқына сөз құдіретін танытқан, әлемге халқын танытқан Ұлы жүрек қағысын жендет қорғасыны тоқтатқанша қазақ әдебиеті кемеңгерінің айнымас серігі қағаз бен қалам болған. «Ұлылардың тағдырларында да жазылмаған заңдылық байланысы болады»- деген шығыс ғұламасы ақын Науайдың көріпкелдік қасиетін орыстың ұлы ақындары М. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, қазақ поэзиясы құдіреттерінің бірі ақын Шәкәрімнің өмір соңы көрсеткендей. Көнекөз қариялардың айтуынша, дана қарттың оққа ұшқанын дер кезінде елі естімей көз жасын төге алмағанмен, қарт Шыңғыстау басына сол күні қаралы қара бұлт үйіріліп - дүниенің опасыздығына, данышпанның жазықсыз шейіт болғанына күңіренгендей күркіреп, табиғат жылап, жаңбыр себелеп тұрды - дейді.