InfoHub Logo

Osydan týra 50 jyl buryn, 1973 jyly 28 jeltoqsanda Parıjde HH ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy basty álemdik kitaptardyń birine aınalǵan «GÝLAG arhıpelagy» romany jaryq kórdi. Bul kitapty búkil álemde 1960-shi jyldar áli sovet ádebıetiniń maqtanyshy bolǵan Soljenısyn jazǵan (onyń «Ivan Denısovıchtiń bir kúnin» madaqtaý, ony KSRO Jazýshylar Odaǵyna shuǵyl qabyldaý, oǵan KSRO Lenındik syılyqqa usyný áreketi).

Biraq sol kezde de Soljenısyn ony shyǵarýǵa sheshim qabyldaı almady. Hrýshevtiń destalınızasıasy Hrýshevtiń ózin destalınızasıalaýmen aıaqtaldy, al Brejnev kezinde «ótkendi kóterý» ádetke aınalǵan joq. Brejnevtiń kelýimen Soljenısynnyń juldyzdyq dárejesinen eshteńe qalmady. Olar ony jarıalaýdy toqtatyp, anda-sanda ony KGB-ǵa «sóılesýge» shaqyra bastady.

Degenmen, Soljenısyn Batysta absolútti juldyz boldy jáne ımıjdik sebeptermen oǵan aıtarlyqtaı zıan keltirý múmkin emes edi. Ol 1970 jyly Nobel syılyǵyn alǵan soń KSRO baspasózinde Soljenısynǵa qarsy naǵyz naýqan bastaldy. 1973 jyly onyń kómekshisi, 67 jastaǵy Elızaveta Voronánskaıa ustaldy, jaýap alyndy jáne tintý kezinde bolashaq «Arhıpelagtyń» bir danasy alyndy. Tergeýden keıin ol ózin asylyp óldi degen boljam bar.

Muny bilgen Soljenısyn birden Batysta kitapty shyǵarýdy bastaýǵa buıryq beredi (avtordyń burynǵy kitaptary sonda onyń kelisiminsiz basylyp shyqqan). Sonymen birge ol KSRO basshylyǵyna «Keńes Odaǵynyń basshylaryna hat» joldap, onda komýnıstik ıdeologıadan bas tartyp, KSRO-ny Reseıdiń orys ulttyq memleketine aınaldyrý sharalaryn qabyldaýǵa shaqyrdy.

1973 jyldyń 28 jeltoqsanynda Parıjde tarıhta qalǵan kitap jaryq kórdi. Bul qurǵaq tarıhı zertteý emes edi. Avtor «Gýlag arhıpelagynyń kýágerleri» atanǵan tiri kýágerlerdiń mysaldary arqyly keńestik repressıalyq mashınanyń evolúsıasyn baqylaǵan. Jazýshyǵa lagerdegi tájirıbesin jetkizgen osyndaı 257 kýáger boldy. Buǵan ol óziniń lagerdegi tájirıbesin qosty. Soljenısynǵa qarsy taǵy bir úgit-nasıhat naýqany bastaldy, nátıjesinde keńestik baspasózde oǵan «ádebı vlasoves» degen belgi berildi.

Onyń ústine, Soljenısynnyń vlasovshylarǵa jany ashyp, olardy qorǵady degen pikir de aıtyldy, biraq Soljenısyn buryn-sońdy bolmaǵan kóp halyqtyń jaý jaǵyna ótkeni qalaı boldy? Bul eńbek KSRO-da alǵash ret 1990 jyly jaryq kórdi. Sol kezden bastap Soljenısyndy áshkereleý jáne onyń repressıa qurbandarynyń anyq asyra silteýleri Stalın zamanyna janashyr avtorlar arasynda erekshe batyrlyq dep sanalady.

Alaıda Soljenısyn eshqashan onyń sandary jalǵyz durys dep aıtqan emes. Kerisinshe, arhıvterdiń ashylýy bul sandardy túzetetini sózsiz. Sonymen qatar, onyń esepteýleri óte shamamen boldy, óıtkeni mundaı názik taqyryptaǵy keńestik muraǵattarǵa qol jetimdilik tyǵyz jabyldy jáne sol kezde KSRO-daǵy terror týraly jalǵyz zertteý amerıkandyq tarıhshy-ǵalym Robert Konkvest stalındik repressıalardy «Úlken terror» dep atady. Aıtý kerek, avtordyń keńes muraǵatqa qoly jetpegen eken.

Bul jaǵdaıda Soljenısyn geografıalyq ashylýlar dáýiriniń batyl keme júrgizýshiler sıaqty áreket etti, olar kartasyz soqyr júzip, jańa ashylǵan jerlerdi ózderi kartaǵa túsirdi. Sondyqtan, dál emes sandarǵa baılanysty onyń ústinen shaǵym jasaý óte usaq-túıek, ásirese jumystyń máni qurǵaq statısıka emes, stalındik lagerleriniń aman qalǵan kýágerlerdiń tiri áńgimeleri boldy.