Adastyrýshy dinı aǵymdar
ADASTYRÝSHY DİNI AǴYMDAR
Maqsaty: Qazirgi kezde qoǵamymyzdy, adam sanasyn ýlap jatqan dinı aǵymdardyń sany ýaqyt ótken saıyn kóbeıip barady. Olardyń qanshama biz bilmeıtin túrleri bar. Sonymen qatar onyń adam sanasyna, ómirine degen qanshalyqty zıan keltirip jatqanyn kóptep estip júrmiz. Mine osy dinı aǵymdar týraly oqýshylarǵa málimet bere otyryp, bizdiń musylman dinimizde olardy qoldanýdyń, qabyldaýdyń zıany men kúnási kórsetilgen. Osy adastyrýshy dinı aǵymdar týraly oqýshylarǵa málimet berý, bile otyryp, olardan aýlaq bolýdy túsindirý.
Barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Interaktıvti taqta arqyly dinı aǵymdardyń tynys tirshiliginen úzindi kórsetý.
İİİ. Qazirgi jastar arasyndaǵy elikteýshilik pen jaýapkershilik týraly pikirtalas.
Pikirtalasqa talqylaýǵa usynylatyn suraqtar:
1. Islam dininiń Qazaq elindegi dárejesi
2. Jastar arasyndaǵy ıslam dinine degen kózqarastar
3. Basqa dinderge degen oı pikirlerińiz.
IV. Basqa dinderge bas urǵan qazaq azamattarynyń turmys tirshiligi týraly beıne kórnister
Talqylaý:
• Sizdiń pikirińizshe barlyq dinderdiń dárejesi birdeı me?
• (Paranja) Oramal tartqan jas qyzdarǵa degen kózqarasyńyz qandaı?
Búgingi arheologıa, antropologıa ǵylymdary dinı senim-nanym joldary men júıeleriniń tym erte dáýirlerden beri adamzattyń damý, órkendeý jáne kemeldený barysymen bite qaınasa jalǵasyp kele jatqanyn dáleldeıdi. Keıbir bıohımıa jáne genetıka salasy ǵalymdary (Rebecca Cann, Mark Stoneking, Douglas Wallace) dúnıejúziniń kóptegen aımaqtaryndaǵy adam násilderiniń genetıkalyq erekshelikterin salystyra otyryp, búgingi adamzattyń túr-tuqıanynda bir atadan taraǵany týraly qorytyndy jasaǵan. AQSH-taǵy Stanford ýnıversıteti profesorlarynan Lýıgı Lýka Kavallı-Sforza (Luigi Luca Cavalli-Sforza) jáne áriptesteri 40 jyl boıy dúnıejúzindegi 5 myńdaı tildi zertteı kele, olardy irili-usaqty 17 topqa bólip, túp negizinde barlyq tilder bir kóne tilden taraǵan degen tujyrymǵa kelgen. AQSH Kolombıa ýnıversıtetinen Ralf Solekı (Ralph Solecki) Soltústik Iraqtaǵy Shanıdar (Shanidar) úńgirinde 1957 jyly júrgizgen qazba jumystarynda tabylǵan zattar osydan 60 myń jyl buryn ómir súrgen neandertal adamdarynyń dinı nanymynyń bolǵandyǵyn dáleldegen (kóbirek málimet úshin myna eńbekti oqyńyz: Roger Lewin, The Origin of Modern Humans, W.H. Freeman and Co., New York, 1993).
Adamzattyń oılaý deńgeıi bıiktegen saıyn, ǵylym-bilim salasyndaǵy tabystar kóbeıip, órkenıet satysy órlegen saıyn, dinniń qoǵam ómirindegi róli men mańyzdylyǵy da kúsheıe bergen. Adam balasynyń damýy men dinı sana-sezim jáne qatynastardyń da damýy birge júrgen desek qate bolmas. Kóne Mysyrdaǵy perǵaýyndardyń el men dindi qatar bıleýi, Rım ımperatorlarynyń eń bıik dinı mánsapqa ıe bolýy, Úndistandy bılegen Ashokanyń (m.b. İİİ ǵ.) býddızmdi taratý jolyndaǵy qandy joryqtary, hrıstıandardyń sharmyq (kres) joryqtary, paıǵambarlardyń ǵıbratty ómiri zerttelgende tarıhtaǵy eń eleýli ýaqıǵalardyń basy qasynda dinniń júrgendigi baıqalady. Alyp memleketterdiń kúıreýi ıakı paıda bolýy, tóńkerister, soǵystar, kóshter kóbinde ne belgili bir dindi joıý úshin nemese belgili bir dindi ornatý ıakı taratý úshin jasalǵan.
Osy soqtyqpaly-soqpaqty joldy bastan keshken adam balasy dinniń eń kámil formasy retinde ıslamǵa qol jetkizdi. Mıladtan keıingi VII-ǵasyrda áz elshi Muhammed Abdullahuly (569-632) arqyly kúlli adamzatqa jiberilgen ıslam dini Jaratýshynyń jaratylǵandarǵa jibergen eń sońǵy hám eń kámil ómir súrý, oılaý, seziný, uıymdasý jáne damý jolyn usyndy...
Adam balasy jaratylysyndaǵy oń jáne teris qabiletteri, kúshti hám álsiz jaqtary boıynsha Jaratýshynyń saf dinine qol suǵa otyryp, kópshilik jaǵdaılarda dindi burmalap, dinge ózgerister engizip, dinniń baqılyq sıpatyn fánılendirip, izgilik pen baqytqa jetkizýshi arnasyn aýystyrýǵa talpynýmen boldy. Tarıhta bolǵan kúrdeli ýaqıǵalardy tereń zerttegenimizde esi saý adamǵa qorqynyshty ıakı jıirkenishti kórinýge tıisti kóptegen is-amaldardyń «din úshin» nemese «dinshil» atanǵan toptyń bastamasymen bolǵandyǵyn kóremiz. Eýropadaǵy ınkvızasıa jyldarynda (1184-1834) shirkeýdiń buıryǵymen óltirilgen on myńdaǵan ǵalymdar, kinásiz órtelgen júz myńdaǵan áıelder, Amerıkada esh jazyqsyz qyrylǵan mıllıondaǵan úndister, Afrıkada quldyqqa áketilgen mıllıondaǵan beıkúná adamdar t.t. osy pikirimizdiń aıǵaǵy. Álemdegi barlyq dinder óziniń negizgi formasynan aýytqyp, basty maqsatynan ajyratylǵan tusta dinderdiń ishinen dinder bólinip shyǵyp, olardyń ózi qyrqysyp, ondaǵan, tipti, júzdegen baǵyttarǵa bólinip, búgingi asa kúrdeli hám baqylanýy neǵaıbyl dinı ahýal paıda boldy.
Musylmandar da osy fánılendirý zobalańynyń, dinge iritki salý fıtnásiniń qıanatshyl ýá joıqyn tepkisine dýshar boldy. Paıǵambarymyzdyń kezinde bólinbegen jáne Quranda «eshqashanda jikterge bólinbeńder!» (Quran, Álı Imran súresi, 3/103) buıryǵynyń bolǵanyna qaramastan musylmandar bastapqyda saıası toptarǵa bólindi, onyń arty senim jáne quqyq qaǵıdalary boıynsha jiktelýge ulasty. Osy bólinýdiń musylmandarǵa esh jaqsylyq ákelmegeni, álbette, belgili. Alaıda, búgingi dinder jáne mázháb ýá tarıqattardyń (konfesıalar ýá sektalar) paıda bolý jáne qalyptasý tarıhyn asa muqıattylyqpen zerttep, taldap, ǵıbrat alǵan jón. Tek qana Allah Taǵalanyń menshigindegi «dinı alańǵa» fánılerdiń qol suǵýy jalǵasqan saıyn, din ishindegi bólinýshilik bolǵan saıyn, izgilik pen baqytqa keneltetin dinniń, ókinishke qaraı, azap pen adasýshylyqqa aparatyn sıpatqa ıe bolatynyna kýá bolamyz. Osyndaıda, belgili fılosof hám ıdeolog Karl Markstyń (1818-1883) «din – halyqtyń apıyny» degen máshhúr sózi eriksiz eske túsedi. Karl Markstyń ıahudı (evreı) januıada dúnıege kelip, hrıstıan qoǵamda óskendigin eskergende, onyń túsinigindegi dinniń qandaı din ekeni ózdiginen belgili. Degenmen, izgilikke baýlıtyn sıpatynan aıyrylǵan jáne fánı pendelerge ıakı puttarǵa quldyq urýǵa úgitteıtin dinniń shyn máninde apıyn bolatyny da daýsyz...
«Kúdiksiz, mumınder baýyrlar-dúr! Ondaı bolsa, baýyrlaryńnyń arasyn tatýlastyryńdar!» (Quran, Hujurat súresi, 49/10)«Allahtyń jelisinen báriń birge jabysa ustańdar jáne eshqashanda jikterge bólinbeńder!» (Quran, Álı Imran súresi, 3/103)
Joǵarydaǵy aıattardyń talaptary kórinip tur. Endi, burmalanǵan dinniń, fánılerdiń qol suǵýyna ushyrap, rýhanı qanaý qolshoqparyna aınalǵan nahaq joldardyń adamzatqa qanshalyqty zıandy bola alatynyn naqty mysaldarmen keltireıik:
Afrıkanyń kindiginde ornalasqan Ýganda elindegi Kanýngý qalashyǵynda 18 naýryz 2000 jyly «Qudaıdyń 10 buıryǵyn jańǵyrtý» (Restoration of the Ten Commandments of God) hrıstıan sektasyna múshe 500-den astam adam ózderin órtep óltirgen. Sekta kósemi Jozef Kıbvetere (Joseph Kibweteere) sekta músheleriniń bárin bir saltanatty murasymǵa shaqyryp, dastarqan daıyndaǵan eken. Jas balalar men kópshiligi áıelderden quralǵan ózin-ózi óltirý jamaǵaty shirkeýdiń esik-terezelerin jaýyp, aldymen dinı ánder aıtyp, bılep, sonsoń ózderin órtep jibergen. Órt óshirý qyzmeti anyqtaǵandaı, sýısıd amaly barysynda músheler arasynda janjal bolmaǵan. Jozef Kıbvetere «31 jeltoqsan 1999 jyly qıamet qaıym bolady, barlyq múlikterińdi satyńdar», dep úgittegen.
Aıtylǵan ýaqytta esh nárse bolmaǵan soń ol boljamyn 31 jeltoqsan 2000 jyl dep ózgertedi. Bul da bolmaǵan soń araǵa birneshe aı ýaqyt salyp, pendelerimen massalyq sýısıdti ýıymdastyrady. Ýganda Syrtqy ister mınıstri Amama Mbabazı (Amama Mbabazi) baspasózge bergen suhbatynda úkimettiń osy sekta jóninde maǵlumaty bolmaǵanyn, eger bolǵanda tıisti sharalardy aldyn ala qoldanýǵa bolatyndyǵyn aıtqan. Ol, sonymen qatar, dinı jamaǵattardy baqylaýdy kúsheıtýdiń qajet ekenin bildirgen. Ýgandanyń soltústiginde 1980-shi jyldary qalyptasqan «Kıeli Rýh qozǵalysy» (The Holy Spirit Movement) dep atalatyn hrıstıan sektasy da júzdegen adamdardy ózin-ózi óltirýge ıtermelegen-di...
Adastyrýshy dinı aǵymdar men sektalardyń qanshalyqty qaýipti hám kesapatty ekenin kórsetetin jýyq tarıhta bolǵan taǵy bir mysaldy aıtalyq: AQSH azamaty hrıstıan kósemi Jım Jons (Jim Jones) 1957 jyly «Halyqtyń ǵıbadathanasy» (The People’s Temple) dep atalatyn sektany bastaıdy. Ol ózin Isa Másih pen Lenınniń tirilgen formasy sanaıtyn, ıadrolyq qyrǵyn uıymdastyrýdy kózdeıtin. Ózine baǵynǵan adamdarmen birge Ońtústik Amerıkadaǵy Gýıanaǵa kóship baryp, óz atyndaǵy Jonstaýn (Jonestown) degen qalashyqty salady. Osy jerdi eki jyl mekendegen ol 1978 jyly 638 eresek jáne 294 jas óspirim, jıyny 932 múrıdine sıanıd iship ólýdi buıyrady. Buıryqty oryndamaǵandardy atyp óltirgen. Sonda, Jonsty jáne onyń múrıdterin óz ózderin óltirýge ıtermelegen qandaı kúsh, qandaı senim edi? Osynshama júzdegen adamnyń ishinen aqyl-esi saý bir kisiniń de tabylmaǵanyn qalaı túsindiremiz? Árıne, bul din psıhologtary men din sosıologtarynyń zertteý taqyryby. Bizdiń aıtpaǵymyz, qandaı teris din bolsa da, kór-soqyr senimniń dúleı kúshiniń orasandyǵy...
AQSH-tyń Tehas shtatyndaǵy Vako eldi mekeninde 1993 jylǵy kókekte bolǵan qandy qyrǵyn kúlli álem jurtshylyǵynyń nazaryn aýdarǵan-dy. Bul jerde hrıstıan sekta kósemi Deıvıd Koreshtiń (David Koresh) fermasy ornalasqan. Koresh munda 80 múrıdimen turatyn. Ol ózin dúnıeniń sońǵy kezeńinde jer betine kelip Qudaı patshalyǵyn ornatatyn Isa Másih dep jarıalaǵan. AQSH quqyq qorǵaý organdary fermaǵa kirýge áreket qylǵanda sekta músheleriniń tabandy qarsylyǵyna tap bolady. 51 kúnge ulasqan qorshaýdyń eń sońǵy kúni Koresh múrıdterine óz-ózderin óltirýdi buıyrady. Saqshylarmen bolǵan qaqtyǵys jáne órt saldarynan sektaǵa múshe 86 adam kóz jumady.
Álemniń eń baı elderinen Shveısarıada 1987 jyly Lýk Jýret (Luc Jouret, 1947-1994) jáne Jozef dı Mambro (Joseph di Mambro, 1926-1995) negizin qalaǵan «Kún ǵıbadathanasy nızamy» (The Order of The Solar Temple) atty adamdardy zombıge aınaldyratyn sektany aıtpasqa bolmaıdy. Onyń negizinde kúnge tabyný kúlti bar edi. Sekta Shveısarıamen qatar Fransıa jáne Kanada qatarly damyǵan elderde de múrıdter jınaǵan-tuǵyn. Sekta kósemderi adamdardy olardyń rýhyn Sırıýs juldyzyna jetkizip, ólimsizdik shárbatyn ishkizemiz dep aldaıtuǵyn. Jumaqqa jetý úshin adamdar ózderin órtep óltirýge tıis bolǵan. 1987, 1995 jáne 1997 jyldary jasalǵan sýısıd amaldarynda sekta kósemderimen birge 48 adamnyń kúlge aınalǵan deneleri tabylǵan. Sekta músheleriniń deni joǵary bilimdi, áleýmettik jaǵdaıy qamtamasyz etilgen azamattardan quralǵan eken. Olardy osyndaı azǵyndyqqa, jan túrshiktirer jaýyzdyqqa jetelegen ne edi?
Damyǵan elderde jýyrda ǵana bolǵan adam sengisiz ýaqıǵalardyń birin taǵy aıtalyq: AQSH-tyń Kalıfornıa shtatynda ornalasqan «Aspannyń qaqpasy» (Heaven’s Gate) sektasynyń músheleri sol kezde planetamyzdyń jaqyn mańynan ótip bara jatqan Heıl-Bopp (Hale Bopp) kometasynyń artynda jasyrynyp turǵan ǵarysh kemesi olardy jerden alyp ketýge kele jatyr dep senetin. San Dıego qalasyndaǵy bir úıde jınalǵan sektanyń 39 múshesi ýly shyryn iship bir mezette óz jandaryn qıǵan. Sekta músheleriniń barlyǵy da birdeı kıingen eken. Árqaısysynyń qaltasynda 5 dollarlyq qaǵaz aqsha bolypty. Sektanyń negizin qalaǵan protestant ýaǵyzshy Marshal Appleýaıt (Marshall Applewhite, 1931-1997) jáne Bonnı Nettles (Bonnie Nettles, 1938-1985) tastap ketken hattarynda tómengi ómir satysynan joǵary bir ómir satysyna kóterilip bara jatqandaryn jazǵan. Osy sektanyń da músheleri negizinen tis dárigeri, ınjener, zańger, dáriger sıaqty saýatty da aýqatty adamdar ekeni tań qaldyrady. Joǵaryda keltirilgen mysaldardyń barlyǵy da atalmysh adastyrýshy sektalardyń áýel basta aqyldy jeliden shyǵaryp, adamdy esýasqa aınaldyrýmen jáne táýeldi etýmen iske kirisetinin kórsetedi. Elimizde de keıbir ezoterıkalyq aǵymdardy, onyń ishinde dinı mıstısızm, okúltızm, kabbala ilimi men sýfızmdi ýaǵyzdap júrgen aǵymdardyń ishinde joǵary bilimdi, tipti pozıtıvti ǵylymdardyń mamandary, ǵylym doktorlary men profesorlary bar ekeni osyǵan saıady...
1985 jyly qyrkúıek aıynyń 19 kúni Fılıpınder elindegi Mındano aralyn mekendeıtin Ata taıpasynyń 60 adamy tarıqat kósemi Datý Mangaıanonnyń (Datu Mangayanon) buıryǵymen ý iship ózderin óltiredi. Ońtústik Koreıadaǵy protestant áıel kósem Park Sýn-Janyń (Park Soon-Ja) 32 múrıdi shaǵyn dozada ý iship, óz ózderin baýyzdap óltirgen. Japonıanyń Vakaıama jaǵalaýynda «Shyndyqtyń dostary shirkeýiniń» 7 áıel múshesi ózderin órtep óltirgen. Olar tastap ketken hattarynda óz-ózderin tarıqat kósemi Kıoharý Mıamotonyń (Kiyoharu Miyamoto) qurmetine óltirgenderin jazǵan. Japonıadaǵy ekstremıst býddıst sekta «Aým Sınrıkó» nasıler oılap tapqan jáne adamzatqa beligili eń ýly gazdyń biri sanalatyn zarın gazymen (ǵylymı aty – Isopropyl Methyl Phosphonfluoridate) metro stansıalarynda jasaǵan terror shabýyldarymen áıgili boldy. Tokıodaǵy Kasýmıgasekı beketinde 1995 jyly jasalǵan shabýylda 12 adam qaza taýyp, 5,500 adam aýyr jaraqat aldy.
Osy terror amalynan keıin máseleni jan-jaqty zerttep, taldaǵan japon qoǵamtaný ǵalymdary toptyq tártip pen topqa táýeldilikti kóbirek dáriptep, jeke oılaýdy oqshaýlaıtyn japon bilim berý júıesin aıypty dep tapqan. Buǵan qosa kóptegen ǵalymdar Amerıkanyń 1945 jylǵy jeńisinen keıin japondardyń ulttyq dini sıntoızmniń álsireýi saldarynan olardyń rýhanı bopsalaýǵa dýshar bolǵanyn alǵa tartady. Shızýoka ýnıversıtetiniń sosıologıa profesory Kımıakı Nıshıdanyń (Kimiaki Nishida) pikirinshe rýhanı vakýmda qalǵan japon jastaryn rok konsertterin jıi uıymdastyratyn jáne vıdeo tehnıkany sheber paıdalanatyn Aým Sınrıkó sektasy birden ózine tartqan. Osyǵan uqsas ádister bizde de jasalyp jatqan joq pa, dep eriksiz ózińe suraısyń. Qazaqstanda da ózin Másih ıakı Máhdı dep jarıalaǵan adamdar men olardyń sektalary uqsas ádisterdi paıdalanyp, keń kólemdi nasıhat jasap jatyr degen aqparat baspasózde jıi kezigetin boldy.
Búgingi kúni Qazaqstandaǵy dinı ahýal da mozaıkanyń tastary ispetti túrli-tústi. Syrttan kirip, emin-erkin úgit-nasıhat jasap jatqan dinı uıymdar men aǵymdardyń elimizge qanshalyqty qajeti bar ekeni laıyqty deńgeıde zerttelip jatqan joq. Joǵaryda esimderi atalǵan adastyrýshy hám qupıalyǵy basym totalıtarlyq sektalarǵa uqsas qurylymdardyń elimizde de tamyr jaıyp kele jatqany týraly aıtýǵa qorqasyń. Alaıda, basqa elderde bolǵan jáne bolyp jatqan óreskel jaǵdaılardan ǵıbrat alyp, qatań shara qoldanatyn kez kelgen sıaqty. Sebebi, Qazaqstannyń demografıalyq, áleýmettik, saıası-quqyqtyq jáne ekonomıkalyq jaǵdaıy kez kelgen úgitti taratýǵa asa qolaıly. Sol sebepti, memlekettiń din máselesine shuǵyl bet buryp, din máselesin bóten kúshterdiń qolynan óz qolyna alatyn ýaqyty jetti dep aıtar edim. Eger memleket din máselesimen aınalyspasa, bolashaqta din máselesi memlekettiń ózimen aınalysatyn bolady. Karl Markstyń apıynǵa teńegen dini izgilik pen baqytqa bastaıtyn dinnen ozyp ketetin bolsa, ondaı qoǵamda asa qaýipti ýaqıǵalar bolady deý sáýegeılik emes...
Búgingi kúni Qazaqstanda hrıstıandyqtyń elimizge keıingi jyldary kelimsekter arqyly kelgen jańa formalary mısıonerler arqyly keń taratylýda. Lúterandar, baptıser, metodıster, mennonıtter, 7. kúnniń adventısteri, pentekostal shirkeýleri, presvıterıandar, elýlikter, mýn shirkeýi, vısserıan shirkeýi, evangelıster, Iehoýa kýágerleri dep tizbektep sanap shyǵa almaısyń. Bularǵa qosa elimizde «ulttyq ıslam» men «ultsyz ıslam» ornatýǵa umtylatyn «ýnıkaldy» toptar da bar. Jalpy, sektologıa ǵylymy elimizde áli qalyptasqan joq desek artyq bolmas. Bul dál búgingi kúni óte ózekti hám asa qajetti ǵylym salasy.
Joǵaryda aıtylǵan málimetter negizinde elimizdiń bolashaǵy halqymyzdyń birliginde, al halqymyzdyń birligi halyqtyń dinı birliginde ekenin taǵy da aıtqym keledi. Qazaqstan musylmandar dinı basqarmasyn búgingi 100 jyldyq mereıtoıymen shyn júrekten quttyqtaı otyryp, barlyq musylmandar fánı adamdar men fánı uǵymdarǵa tabyndyratyn aǵat joldardy tastap, Dinı basqarma tóńireginde, Quran Kárimniń saf joly boıynsha Islam jolynda birigeıik dep tilek aıtqym keledi. Allah Taǵalam barshańyzdy jarylqasyn!
Qyzylorda oblysy, Qazaly aýdany,
Áıteke bı kentindegi №5 kásiptik lıseıdiń
matematıka pániniń muǵalimi
Qaraev Darhan Jylqaıdaruly
Maqsaty: Qazirgi kezde qoǵamymyzdy, adam sanasyn ýlap jatqan dinı aǵymdardyń sany ýaqyt ótken saıyn kóbeıip barady. Olardyń qanshama biz bilmeıtin túrleri bar. Sonymen qatar onyń adam sanasyna, ómirine degen qanshalyqty zıan keltirip jatqanyn kóptep estip júrmiz. Mine osy dinı aǵymdar týraly oqýshylarǵa málimet bere otyryp, bizdiń musylman dinimizde olardy qoldanýdyń, qabyldaýdyń zıany men kúnási kórsetilgen. Osy adastyrýshy dinı aǵymdar týraly oqýshylarǵa málimet berý, bile otyryp, olardan aýlaq bolýdy túsindirý.
Barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Interaktıvti taqta arqyly dinı aǵymdardyń tynys tirshiliginen úzindi kórsetý.
İİİ. Qazirgi jastar arasyndaǵy elikteýshilik pen jaýapkershilik týraly pikirtalas.
Pikirtalasqa talqylaýǵa usynylatyn suraqtar:
1. Islam dininiń Qazaq elindegi dárejesi
2. Jastar arasyndaǵy ıslam dinine degen kózqarastar
3. Basqa dinderge degen oı pikirlerińiz.
IV. Basqa dinderge bas urǵan qazaq azamattarynyń turmys tirshiligi týraly beıne kórnister
Talqylaý:
• Sizdiń pikirińizshe barlyq dinderdiń dárejesi birdeı me?
• (Paranja) Oramal tartqan jas qyzdarǵa degen kózqarasyńyz qandaı?
Búgingi arheologıa, antropologıa ǵylymdary dinı senim-nanym joldary men júıeleriniń tym erte dáýirlerden beri adamzattyń damý, órkendeý jáne kemeldený barysymen bite qaınasa jalǵasyp kele jatqanyn dáleldeıdi. Keıbir bıohımıa jáne genetıka salasy ǵalymdary (Rebecca Cann, Mark Stoneking, Douglas Wallace) dúnıejúziniń kóptegen aımaqtaryndaǵy adam násilderiniń genetıkalyq erekshelikterin salystyra otyryp, búgingi adamzattyń túr-tuqıanynda bir atadan taraǵany týraly qorytyndy jasaǵan. AQSH-taǵy Stanford ýnıversıteti profesorlarynan Lýıgı Lýka Kavallı-Sforza (Luigi Luca Cavalli-Sforza) jáne áriptesteri 40 jyl boıy dúnıejúzindegi 5 myńdaı tildi zertteı kele, olardy irili-usaqty 17 topqa bólip, túp negizinde barlyq tilder bir kóne tilden taraǵan degen tujyrymǵa kelgen. AQSH Kolombıa ýnıversıtetinen Ralf Solekı (Ralph Solecki) Soltústik Iraqtaǵy Shanıdar (Shanidar) úńgirinde 1957 jyly júrgizgen qazba jumystarynda tabylǵan zattar osydan 60 myń jyl buryn ómir súrgen neandertal adamdarynyń dinı nanymynyń bolǵandyǵyn dáleldegen (kóbirek málimet úshin myna eńbekti oqyńyz: Roger Lewin, The Origin of Modern Humans, W.H. Freeman and Co., New York, 1993).
Adamzattyń oılaý deńgeıi bıiktegen saıyn, ǵylym-bilim salasyndaǵy tabystar kóbeıip, órkenıet satysy órlegen saıyn, dinniń qoǵam ómirindegi róli men mańyzdylyǵy da kúsheıe bergen. Adam balasynyń damýy men dinı sana-sezim jáne qatynastardyń da damýy birge júrgen desek qate bolmas. Kóne Mysyrdaǵy perǵaýyndardyń el men dindi qatar bıleýi, Rım ımperatorlarynyń eń bıik dinı mánsapqa ıe bolýy, Úndistandy bılegen Ashokanyń (m.b. İİİ ǵ.) býddızmdi taratý jolyndaǵy qandy joryqtary, hrıstıandardyń sharmyq (kres) joryqtary, paıǵambarlardyń ǵıbratty ómiri zerttelgende tarıhtaǵy eń eleýli ýaqıǵalardyń basy qasynda dinniń júrgendigi baıqalady. Alyp memleketterdiń kúıreýi ıakı paıda bolýy, tóńkerister, soǵystar, kóshter kóbinde ne belgili bir dindi joıý úshin nemese belgili bir dindi ornatý ıakı taratý úshin jasalǵan.
Osy soqtyqpaly-soqpaqty joldy bastan keshken adam balasy dinniń eń kámil formasy retinde ıslamǵa qol jetkizdi. Mıladtan keıingi VII-ǵasyrda áz elshi Muhammed Abdullahuly (569-632) arqyly kúlli adamzatqa jiberilgen ıslam dini Jaratýshynyń jaratylǵandarǵa jibergen eń sońǵy hám eń kámil ómir súrý, oılaý, seziný, uıymdasý jáne damý jolyn usyndy...
Adam balasy jaratylysyndaǵy oń jáne teris qabiletteri, kúshti hám álsiz jaqtary boıynsha Jaratýshynyń saf dinine qol suǵa otyryp, kópshilik jaǵdaılarda dindi burmalap, dinge ózgerister engizip, dinniń baqılyq sıpatyn fánılendirip, izgilik pen baqytqa jetkizýshi arnasyn aýystyrýǵa talpynýmen boldy. Tarıhta bolǵan kúrdeli ýaqıǵalardy tereń zerttegenimizde esi saý adamǵa qorqynyshty ıakı jıirkenishti kórinýge tıisti kóptegen is-amaldardyń «din úshin» nemese «dinshil» atanǵan toptyń bastamasymen bolǵandyǵyn kóremiz. Eýropadaǵy ınkvızasıa jyldarynda (1184-1834) shirkeýdiń buıryǵymen óltirilgen on myńdaǵan ǵalymdar, kinásiz órtelgen júz myńdaǵan áıelder, Amerıkada esh jazyqsyz qyrylǵan mıllıondaǵan úndister, Afrıkada quldyqqa áketilgen mıllıondaǵan beıkúná adamdar t.t. osy pikirimizdiń aıǵaǵy. Álemdegi barlyq dinder óziniń negizgi formasynan aýytqyp, basty maqsatynan ajyratylǵan tusta dinderdiń ishinen dinder bólinip shyǵyp, olardyń ózi qyrqysyp, ondaǵan, tipti, júzdegen baǵyttarǵa bólinip, búgingi asa kúrdeli hám baqylanýy neǵaıbyl dinı ahýal paıda boldy.
Musylmandar da osy fánılendirý zobalańynyń, dinge iritki salý fıtnásiniń qıanatshyl ýá joıqyn tepkisine dýshar boldy. Paıǵambarymyzdyń kezinde bólinbegen jáne Quranda «eshqashanda jikterge bólinbeńder!» (Quran, Álı Imran súresi, 3/103) buıryǵynyń bolǵanyna qaramastan musylmandar bastapqyda saıası toptarǵa bólindi, onyń arty senim jáne quqyq qaǵıdalary boıynsha jiktelýge ulasty. Osy bólinýdiń musylmandarǵa esh jaqsylyq ákelmegeni, álbette, belgili. Alaıda, búgingi dinder jáne mázháb ýá tarıqattardyń (konfesıalar ýá sektalar) paıda bolý jáne qalyptasý tarıhyn asa muqıattylyqpen zerttep, taldap, ǵıbrat alǵan jón. Tek qana Allah Taǵalanyń menshigindegi «dinı alańǵa» fánılerdiń qol suǵýy jalǵasqan saıyn, din ishindegi bólinýshilik bolǵan saıyn, izgilik pen baqytqa keneltetin dinniń, ókinishke qaraı, azap pen adasýshylyqqa aparatyn sıpatqa ıe bolatynyna kýá bolamyz. Osyndaıda, belgili fılosof hám ıdeolog Karl Markstyń (1818-1883) «din – halyqtyń apıyny» degen máshhúr sózi eriksiz eske túsedi. Karl Markstyń ıahudı (evreı) januıada dúnıege kelip, hrıstıan qoǵamda óskendigin eskergende, onyń túsinigindegi dinniń qandaı din ekeni ózdiginen belgili. Degenmen, izgilikke baýlıtyn sıpatynan aıyrylǵan jáne fánı pendelerge ıakı puttarǵa quldyq urýǵa úgitteıtin dinniń shyn máninde apıyn bolatyny da daýsyz...
«Kúdiksiz, mumınder baýyrlar-dúr! Ondaı bolsa, baýyrlaryńnyń arasyn tatýlastyryńdar!» (Quran, Hujurat súresi, 49/10)«Allahtyń jelisinen báriń birge jabysa ustańdar jáne eshqashanda jikterge bólinbeńder!» (Quran, Álı Imran súresi, 3/103)
Joǵarydaǵy aıattardyń talaptary kórinip tur. Endi, burmalanǵan dinniń, fánılerdiń qol suǵýyna ushyrap, rýhanı qanaý qolshoqparyna aınalǵan nahaq joldardyń adamzatqa qanshalyqty zıandy bola alatynyn naqty mysaldarmen keltireıik:
Afrıkanyń kindiginde ornalasqan Ýganda elindegi Kanýngý qalashyǵynda 18 naýryz 2000 jyly «Qudaıdyń 10 buıryǵyn jańǵyrtý» (Restoration of the Ten Commandments of God) hrıstıan sektasyna múshe 500-den astam adam ózderin órtep óltirgen. Sekta kósemi Jozef Kıbvetere (Joseph Kibweteere) sekta músheleriniń bárin bir saltanatty murasymǵa shaqyryp, dastarqan daıyndaǵan eken. Jas balalar men kópshiligi áıelderden quralǵan ózin-ózi óltirý jamaǵaty shirkeýdiń esik-terezelerin jaýyp, aldymen dinı ánder aıtyp, bılep, sonsoń ózderin órtep jibergen. Órt óshirý qyzmeti anyqtaǵandaı, sýısıd amaly barysynda músheler arasynda janjal bolmaǵan. Jozef Kıbvetere «31 jeltoqsan 1999 jyly qıamet qaıym bolady, barlyq múlikterińdi satyńdar», dep úgittegen.
Aıtylǵan ýaqytta esh nárse bolmaǵan soń ol boljamyn 31 jeltoqsan 2000 jyl dep ózgertedi. Bul da bolmaǵan soń araǵa birneshe aı ýaqyt salyp, pendelerimen massalyq sýısıdti ýıymdastyrady. Ýganda Syrtqy ister mınıstri Amama Mbabazı (Amama Mbabazi) baspasózge bergen suhbatynda úkimettiń osy sekta jóninde maǵlumaty bolmaǵanyn, eger bolǵanda tıisti sharalardy aldyn ala qoldanýǵa bolatyndyǵyn aıtqan. Ol, sonymen qatar, dinı jamaǵattardy baqylaýdy kúsheıtýdiń qajet ekenin bildirgen. Ýgandanyń soltústiginde 1980-shi jyldary qalyptasqan «Kıeli Rýh qozǵalysy» (The Holy Spirit Movement) dep atalatyn hrıstıan sektasy da júzdegen adamdardy ózin-ózi óltirýge ıtermelegen-di...
Adastyrýshy dinı aǵymdar men sektalardyń qanshalyqty qaýipti hám kesapatty ekenin kórsetetin jýyq tarıhta bolǵan taǵy bir mysaldy aıtalyq: AQSH azamaty hrıstıan kósemi Jım Jons (Jim Jones) 1957 jyly «Halyqtyń ǵıbadathanasy» (The People’s Temple) dep atalatyn sektany bastaıdy. Ol ózin Isa Másih pen Lenınniń tirilgen formasy sanaıtyn, ıadrolyq qyrǵyn uıymdastyrýdy kózdeıtin. Ózine baǵynǵan adamdarmen birge Ońtústik Amerıkadaǵy Gýıanaǵa kóship baryp, óz atyndaǵy Jonstaýn (Jonestown) degen qalashyqty salady. Osy jerdi eki jyl mekendegen ol 1978 jyly 638 eresek jáne 294 jas óspirim, jıyny 932 múrıdine sıanıd iship ólýdi buıyrady. Buıryqty oryndamaǵandardy atyp óltirgen. Sonda, Jonsty jáne onyń múrıdterin óz ózderin óltirýge ıtermelegen qandaı kúsh, qandaı senim edi? Osynshama júzdegen adamnyń ishinen aqyl-esi saý bir kisiniń de tabylmaǵanyn qalaı túsindiremiz? Árıne, bul din psıhologtary men din sosıologtarynyń zertteý taqyryby. Bizdiń aıtpaǵymyz, qandaı teris din bolsa da, kór-soqyr senimniń dúleı kúshiniń orasandyǵy...
AQSH-tyń Tehas shtatyndaǵy Vako eldi mekeninde 1993 jylǵy kókekte bolǵan qandy qyrǵyn kúlli álem jurtshylyǵynyń nazaryn aýdarǵan-dy. Bul jerde hrıstıan sekta kósemi Deıvıd Koreshtiń (David Koresh) fermasy ornalasqan. Koresh munda 80 múrıdimen turatyn. Ol ózin dúnıeniń sońǵy kezeńinde jer betine kelip Qudaı patshalyǵyn ornatatyn Isa Másih dep jarıalaǵan. AQSH quqyq qorǵaý organdary fermaǵa kirýge áreket qylǵanda sekta músheleriniń tabandy qarsylyǵyna tap bolady. 51 kúnge ulasqan qorshaýdyń eń sońǵy kúni Koresh múrıdterine óz-ózderin óltirýdi buıyrady. Saqshylarmen bolǵan qaqtyǵys jáne órt saldarynan sektaǵa múshe 86 adam kóz jumady.
Álemniń eń baı elderinen Shveısarıada 1987 jyly Lýk Jýret (Luc Jouret, 1947-1994) jáne Jozef dı Mambro (Joseph di Mambro, 1926-1995) negizin qalaǵan «Kún ǵıbadathanasy nızamy» (The Order of The Solar Temple) atty adamdardy zombıge aınaldyratyn sektany aıtpasqa bolmaıdy. Onyń negizinde kúnge tabyný kúlti bar edi. Sekta Shveısarıamen qatar Fransıa jáne Kanada qatarly damyǵan elderde de múrıdter jınaǵan-tuǵyn. Sekta kósemderi adamdardy olardyń rýhyn Sırıýs juldyzyna jetkizip, ólimsizdik shárbatyn ishkizemiz dep aldaıtuǵyn. Jumaqqa jetý úshin adamdar ózderin órtep óltirýge tıis bolǵan. 1987, 1995 jáne 1997 jyldary jasalǵan sýısıd amaldarynda sekta kósemderimen birge 48 adamnyń kúlge aınalǵan deneleri tabylǵan. Sekta músheleriniń deni joǵary bilimdi, áleýmettik jaǵdaıy qamtamasyz etilgen azamattardan quralǵan eken. Olardy osyndaı azǵyndyqqa, jan túrshiktirer jaýyzdyqqa jetelegen ne edi?
Damyǵan elderde jýyrda ǵana bolǵan adam sengisiz ýaqıǵalardyń birin taǵy aıtalyq: AQSH-tyń Kalıfornıa shtatynda ornalasqan «Aspannyń qaqpasy» (Heaven’s Gate) sektasynyń músheleri sol kezde planetamyzdyń jaqyn mańynan ótip bara jatqan Heıl-Bopp (Hale Bopp) kometasynyń artynda jasyrynyp turǵan ǵarysh kemesi olardy jerden alyp ketýge kele jatyr dep senetin. San Dıego qalasyndaǵy bir úıde jınalǵan sektanyń 39 múshesi ýly shyryn iship bir mezette óz jandaryn qıǵan. Sekta músheleriniń barlyǵy da birdeı kıingen eken. Árqaısysynyń qaltasynda 5 dollarlyq qaǵaz aqsha bolypty. Sektanyń negizin qalaǵan protestant ýaǵyzshy Marshal Appleýaıt (Marshall Applewhite, 1931-1997) jáne Bonnı Nettles (Bonnie Nettles, 1938-1985) tastap ketken hattarynda tómengi ómir satysynan joǵary bir ómir satysyna kóterilip bara jatqandaryn jazǵan. Osy sektanyń da músheleri negizinen tis dárigeri, ınjener, zańger, dáriger sıaqty saýatty da aýqatty adamdar ekeni tań qaldyrady. Joǵaryda keltirilgen mysaldardyń barlyǵy da atalmysh adastyrýshy sektalardyń áýel basta aqyldy jeliden shyǵaryp, adamdy esýasqa aınaldyrýmen jáne táýeldi etýmen iske kirisetinin kórsetedi. Elimizde de keıbir ezoterıkalyq aǵymdardy, onyń ishinde dinı mıstısızm, okúltızm, kabbala ilimi men sýfızmdi ýaǵyzdap júrgen aǵymdardyń ishinde joǵary bilimdi, tipti pozıtıvti ǵylymdardyń mamandary, ǵylym doktorlary men profesorlary bar ekeni osyǵan saıady...
1985 jyly qyrkúıek aıynyń 19 kúni Fılıpınder elindegi Mındano aralyn mekendeıtin Ata taıpasynyń 60 adamy tarıqat kósemi Datý Mangaıanonnyń (Datu Mangayanon) buıryǵymen ý iship ózderin óltiredi. Ońtústik Koreıadaǵy protestant áıel kósem Park Sýn-Janyń (Park Soon-Ja) 32 múrıdi shaǵyn dozada ý iship, óz ózderin baýyzdap óltirgen. Japonıanyń Vakaıama jaǵalaýynda «Shyndyqtyń dostary shirkeýiniń» 7 áıel múshesi ózderin órtep óltirgen. Olar tastap ketken hattarynda óz-ózderin tarıqat kósemi Kıoharý Mıamotonyń (Kiyoharu Miyamoto) qurmetine óltirgenderin jazǵan. Japonıadaǵy ekstremıst býddıst sekta «Aým Sınrıkó» nasıler oılap tapqan jáne adamzatqa beligili eń ýly gazdyń biri sanalatyn zarın gazymen (ǵylymı aty – Isopropyl Methyl Phosphonfluoridate) metro stansıalarynda jasaǵan terror shabýyldarymen áıgili boldy. Tokıodaǵy Kasýmıgasekı beketinde 1995 jyly jasalǵan shabýylda 12 adam qaza taýyp, 5,500 adam aýyr jaraqat aldy.
Osy terror amalynan keıin máseleni jan-jaqty zerttep, taldaǵan japon qoǵamtaný ǵalymdary toptyq tártip pen topqa táýeldilikti kóbirek dáriptep, jeke oılaýdy oqshaýlaıtyn japon bilim berý júıesin aıypty dep tapqan. Buǵan qosa kóptegen ǵalymdar Amerıkanyń 1945 jylǵy jeńisinen keıin japondardyń ulttyq dini sıntoızmniń álsireýi saldarynan olardyń rýhanı bopsalaýǵa dýshar bolǵanyn alǵa tartady. Shızýoka ýnıversıtetiniń sosıologıa profesory Kımıakı Nıshıdanyń (Kimiaki Nishida) pikirinshe rýhanı vakýmda qalǵan japon jastaryn rok konsertterin jıi uıymdastyratyn jáne vıdeo tehnıkany sheber paıdalanatyn Aým Sınrıkó sektasy birden ózine tartqan. Osyǵan uqsas ádister bizde de jasalyp jatqan joq pa, dep eriksiz ózińe suraısyń. Qazaqstanda da ózin Másih ıakı Máhdı dep jarıalaǵan adamdar men olardyń sektalary uqsas ádisterdi paıdalanyp, keń kólemdi nasıhat jasap jatyr degen aqparat baspasózde jıi kezigetin boldy.
Búgingi kúni Qazaqstandaǵy dinı ahýal da mozaıkanyń tastary ispetti túrli-tústi. Syrttan kirip, emin-erkin úgit-nasıhat jasap jatqan dinı uıymdar men aǵymdardyń elimizge qanshalyqty qajeti bar ekeni laıyqty deńgeıde zerttelip jatqan joq. Joǵaryda esimderi atalǵan adastyrýshy hám qupıalyǵy basym totalıtarlyq sektalarǵa uqsas qurylymdardyń elimizde de tamyr jaıyp kele jatqany týraly aıtýǵa qorqasyń. Alaıda, basqa elderde bolǵan jáne bolyp jatqan óreskel jaǵdaılardan ǵıbrat alyp, qatań shara qoldanatyn kez kelgen sıaqty. Sebebi, Qazaqstannyń demografıalyq, áleýmettik, saıası-quqyqtyq jáne ekonomıkalyq jaǵdaıy kez kelgen úgitti taratýǵa asa qolaıly. Sol sebepti, memlekettiń din máselesine shuǵyl bet buryp, din máselesin bóten kúshterdiń qolynan óz qolyna alatyn ýaqyty jetti dep aıtar edim. Eger memleket din máselesimen aınalyspasa, bolashaqta din máselesi memlekettiń ózimen aınalysatyn bolady. Karl Markstyń apıynǵa teńegen dini izgilik pen baqytqa bastaıtyn dinnen ozyp ketetin bolsa, ondaı qoǵamda asa qaýipti ýaqıǵalar bolady deý sáýegeılik emes...
Búgingi kúni Qazaqstanda hrıstıandyqtyń elimizge keıingi jyldary kelimsekter arqyly kelgen jańa formalary mısıonerler arqyly keń taratylýda. Lúterandar, baptıser, metodıster, mennonıtter, 7. kúnniń adventısteri, pentekostal shirkeýleri, presvıterıandar, elýlikter, mýn shirkeýi, vısserıan shirkeýi, evangelıster, Iehoýa kýágerleri dep tizbektep sanap shyǵa almaısyń. Bularǵa qosa elimizde «ulttyq ıslam» men «ultsyz ıslam» ornatýǵa umtylatyn «ýnıkaldy» toptar da bar. Jalpy, sektologıa ǵylymy elimizde áli qalyptasqan joq desek artyq bolmas. Bul dál búgingi kúni óte ózekti hám asa qajetti ǵylym salasy.
Joǵaryda aıtylǵan málimetter negizinde elimizdiń bolashaǵy halqymyzdyń birliginde, al halqymyzdyń birligi halyqtyń dinı birliginde ekenin taǵy da aıtqym keledi. Qazaqstan musylmandar dinı basqarmasyn búgingi 100 jyldyq mereıtoıymen shyn júrekten quttyqtaı otyryp, barlyq musylmandar fánı adamdar men fánı uǵymdarǵa tabyndyratyn aǵat joldardy tastap, Dinı basqarma tóńireginde, Quran Kárimniń saf joly boıynsha Islam jolynda birigeıik dep tilek aıtqym keledi. Allah Taǵalam barshańyzdy jarylqasyn!
Qyzylorda oblysy, Qazaly aýdany,
Áıteke bı kentindegi №5 kásiptik lıseıdiń
matematıka pániniń muǵalimi
Qaraev Darhan Jylqaıdaruly
You Might Also Like
