InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: Alúmını jáne onyń qosylystary
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylarǵa alúmınıdiń perıodtyq júıede ornalasýy men qasıetterin túsindire otyryp, onyń qosylystaryna sıpattama berý, tehnıka men turmysta qoldanylýyn túsindirý;
Damytýshylyq: Oı - órisin, tanymdyq kókjıegin keńeıtý, tanymdyq belsendiligin arttyrý, óz betinshe qorytyndy jasaı bilýge daǵdylandyrý;
Tárbıelik: Óz elin jerin súıýge, tabıǵatty aıalaýǵa tárbıeleý;
Sabaqtyń túri: Dástúrli sabaq
Sabaqtyń ádis - tásilderi: Qaraevtiń deńgeılep oqytý tehnologıasy, aqparattandyrý tehnologıasy boıynsha ınteraktıvti taqtany paıdalaný
Sabaqtyń kórnekiligi: Alúmını jáne onyń qosylystarynan jasalǵan buıymdar kórmesi, sýretti álbom, perıodtyq júıe, tústi sharlar, kespe qaǵazdary, slaıdtar, tehnıkalyq qural jabdyqtar;
Sabaqtyń baılanysy: Azıada oıyndarymen, kúndelikti ómirmen, qorshaǵan ortamen, geografıamen, matematıkamen, qazaq ádebıetimen;

Sabaqtyń barysy:

Jospary:
İ. Uıymdastyrý kezeńi 2mın.
İİ. Úı tapsyrmasyn qaıtalaý 8 mın.
İİİ. Jańa sabaq 20 mın.
İV. Qorytyndy 10 mın.
V. Úıge tapsyrma 2 mın.
VI. Baǵalaý 3 mın.

İ. Uıymdastyrý kezeńi
Sálemdesý, oqýshylardyń sabaqqa qatysyp, daıyndyǵyn uıymdastyrý, sabaqqa nazaryn aýdarý.
İİ. Úı tapsyrmasyn qaıtalaý
Úı tapsyrmasyn qaıtalaý úshin ortaǵa azıada boıtumary barys qonaqqa keledi. Ol oqýshylarǵa tapsyrmalary jasyrylǵan úsh tústi sharlar usynylady. Túsine sáıkes tapsyrmalar da úsh deńgeıde daıyndalǵan. Óz deńgeıin oqýshy ózi bilip sharlardy tańdap, ondaǵy tapsyrmany oryndaýy qajet. Nátıjesinde tıisinshe baǵalanady:
İ - deńgeı tapsyrmalary.
Myna tizbekti orynda:
Fe → FeCl₂ → Fe(OH)₂ →FeSO₄
Myna tizbekti orynda:
Na → Na₂O → NaOH → NaCl
Myna tizbekti orynda:
Ca → CaCl₂ → Ca(OH)₂ →Ca(NO₃)₂
r - elementterine jalpy sıpattama ber.
Massasy 28g teń temir (İİ) súlfatynyń molekýla sanyn esepte.
Massasy 64g fosfor (İİİ) oksıdiniń kólemi neshege teń?
İİİA topsha elementteriniń qasıetteriniń perıodty ózgerýin túsindirip ber.
Temir úlgisinde 9, 03*1023 atom bar. Osy temir úlgisiniń massasyn esepte.
112l hlordyń massasyn esepte.

İİ - deńgeı tapsyrmalary.
Reaksıa teńdeýin aıaqta:
Fe + CuSO4 →... +...
Reaksıa teńdeýin aıaqta:
Zn + HCl →... +...
Reaksıa teńdeýin aıaqta:
FeCl₃ + 3NaOH →... +...
Reaksıa teńdeýin aıaqta:
CuO + HNO₃ →... +...
224g sýtek qandaı kólem alady?
602 *10²³myryshtyń zat mólsheri neshege teń?
İİİA topsha elementterine jalpy sıpattama ber
₂₂Ti - iń elektrondyq jáne grafıkalyq formýlasyn qurastyr
₂₅Mn - iń elektrondyq jáne grafıkalyq formýlasyn qurastyr

İİİ - deńgeı tapsyrmalary.
Bos oryndy toltyr:
P + … → P₂O₅
Bos oryndy toltyr:
… + O₂¬ → CO₂
Qandaı elementter r - elementterine jatady? Atap ber.
r - elementteri valenttik elektrondardyń sany qandaı aralyqta ózgeredi?
Sáıkestikti orynda:
Indıı Cr
Hrom Ga
Galıı In
Sáıkestikti orynda:
Temir B
Bor Tl
Tallıı Fe
1s² 2s²2p63s²3p¹ Bul qaı element?
İİİ A topsha elementterin atap ber.
1s² 2s²2p¹ Bul qaı element?

Tapsyrmalardy oryndap bolǵan oqýshylardyń jaýaptaryn tekserip, taqtaǵa oryndatamyz. Barlyǵy baǵalanǵan soń qonaǵymyz tosyn syı retinde alúmınıden jasalǵan buıymdardy tartý etedi. Al muǵalim soǵan baılanysty jańa sabaqty túsindirýdi bastaıdy.

İİİ. Jańa sabaq
Jospary:
Alúmınıdiń perıodtyq júıedegi orny men atom qurylysy
Tabıǵatta taralýy
Alynýy
Fızıkalyq qasıetteri
Hımıalyq qasıetteri
Mańyzdy qosylystary
Qoldanylýy

Perıodtyq júıedegi orny men atom qurylysy. Alúmını – perıodtyq júıeniń İİİ perıodynyń İİİ A topshasynda ornalasqan ekidaıly element. Onyń elektrondyq konfıgýrasıasy:
+13Al )₂)₈)₃ 1s² 2s² 2p6 3s² 3p¹
Tabıǵatta Ar(Al)=27 bolatyn turaqty bir ǵana ızotoby bar. Onyń syrtqy deńgeıinde d - orbıtal bos jáne atom radıýsy kishileý bolǵandyqtan kompleks túzýshi bola alady. Koordınatsıalyq sany - 4 jáne 6.
Tabıǵatta taralýy. Alúmını – tabıǵatta keń taraǵan element. Taralýy jaǵynan ol - metaldar arasynda birinshi, al jalpy úshinshi oryndaǵy element. Alúmını belsendi element bolǵandyqtan tabıǵǵatta tek qosylys túrinde kezdesedi. Onyń mańyzdy kenderine – Al₂O₃ (korýnd, rýbın, sapfır) KAlSi₃ O ₁₀ortoklaz, NaAlSi₃O₁₀ albıt, Ca(AlSiO₄)² anortıt, KNaAlSiO₄ nefelın, Na₃AlF₆ krıolıt, Al₂O₃*xH₂O boksıt jatady. Alúmını kenderi Hıbın taýlarynda, Oralda, Sibirde, Qazqstanda Torǵaıda koptep kezdesedi.
Alynýy. Buryn alý óte qıyn bolǵandyqtan, alúmını asa baǵaly metaldar qatarynda bolǵan. Qazir alúmınıdi glınozem men boksıtten elekrolızdep alady. Glınozem men boksıtte alúmını oksıd túrinde Al2O3 bolady. Onyń balqý tempýratýrasy ≈2050°S. Balqý temperatýrasyn tómendeti, elektrolız jaqsy júrý úshin boksıd pen krıolıt Na₃[AlF₆] qospasyna kálsı ftorıdiy CaF2 qosyp qyzdyrady. Sonda ǵana qospanyń balqý temperatýrasy ≈960°C - qa tómendeıdi.
Al₂O₃ □(→┴elektrolız ) 2Al + 1. 5O₃
Fızıkalyq qasıetteri. Borǵa qaraǵanda alúmınıdiń metaldyq qasıeti joǵary. Taza alúmını – kúmisteı aq, qatty, ıilimdi metal, ol ońaı folga bolyp jaıylady jáne sym túrinde sozylady. Alúmını jeńil, elektr jáne jylý ótkizgishtigi joǵary metal. Osy qasıetterine baılanysty elektrótkizgish quraldar jasaýǵa keń qoldanylady. Balqý temperatýrasy - 660, 24°S, ρ=2. 7g/sm³
Hımıalyq qasıetteri. Alúmını óte belsendi metal, ottekpen ońaı árekettesedi. Sondyqtan aýada alúmını betin oksıd qabyǵy jaýyp, ony ári qaraı buzylýdan saqtap turady. Ol juqa bolǵanymen, óte berik, metaldyq jyltyryn básendetedi. Osy oksıt qabyrshaǵynan tazalasa, alúmını atomy óziniń syrtyndaǵy 3 elektronyn jyldam berip, totyqsyzdandyrǵysh qasıet kórsetedi. Oksıd qabyrshaǵyn alyp tastaý úshin ony synapqa batyrady, ol alúmınımen amálgama dep atalatyn quıma túzedi. Bul quımada alúmını óziniń belsendilik qasıetin saqtap, barlyq zattarmen shabytty árekettesedi.
Jaı zattarmen árekettesý. Alúmını kádimgi jaǵdaıda galogendermen galogenıdter, qyzdyrǵanda azotpen nıtrıd, kúkirtpen sýlfıd, kómirtekpen karbıd túzedi, al katalızator retinde sý qatysqanda ıodpen árekettesedi:
4Al +3O₂ = 2Al₂O₃
2Al + 3Cl₂ = 2AlCl₃
2Al + N₂ = 2AlN

Kúrdeli zattarmen árekettesý. Syrtyndaǵy oksıd qabyǵynan tazartylǵan alúmını sýmen jaqsy árekettesedi:
2Al + 6H₂O = 2Al(OH)₃ + 3H₂

Alúmını – ekidaıly element. Ol suıyltylǵan qyshqyldarmen jáne siltilermen jaqsy áreketesedi:
2Al + 6HCl = 2AlCl₃ + 3H₂
2Al + 2NaOH + 6H₂O = 2Na[Al(OH)₄] + 3H₂
Konsentrasıaly, sýyq azot jáne kúkirt qyshqyldarymen árekettespeıdi, pasıvtenedi. Bul jaǵdaı osy qyshqyldardy alúmınıden jasalǵan ydystarda tasymaldaýǵa qoldanylady. Alúmını belsendi metal bolǵandyqtan, kóptegen metaldardy olardyń oksıdterinen totyqsyzdandyrady:
8Al + 3FeO*Fe₂O₃ =4Al₂O₃ +9Fe
Metal oksıdterin alúmınımen totyqsyzdandyrý ALÚMOTERMIA dep atalady.
Mańyzdy qosylystary. Al₂O₃- qıyn balqıtyn, aq tústi zat. Tabıǵatta korýnd degen atpen kezdesedi. Alúmını oksıdi sýda erimeıdi, ekidaıly qasıet kórsetedi:
Al₂O₃+6HCl = 2AlCl₃+3H₂O
Al₂O₃+2NaOH+3H₂O = 2Na[Al(OH)₄]
Alúmını gıdroksıdiniń túr ózgerisi eki túrli bolýy múmkin: krıstaldyq jáne amorftyq. Alúmını gıdroksıdin alúmını túzdary eritindilerine siltimen áser etý arqyly alady:
AlCl₃ + 3NaOH = Al(OH)₃ + 3NaCl
Jańa tunǵan Al(OH) 3 aq qoımaljyń tunba, sýda múldem erimeıdi jáne tıptik ekidaıly gıdroksıd bolyp tabylady:
Al(OH)₃+3HCl = AlCl₃+3H₂O
Al(OH)₃+NaOH = Na[Al(OH)₄]
Qoldanylýy. Alúmını tehnıkada jáne turmysta keń qoldanylady. Jeńil jáne baǵaly qasıetteri bar quımalar alynatyndyqtan, onyń avıasıalyq ónerkásipte, avtokólikte, elektrotehnıkada elektr symdaryn jasaý úshin, sonymen qatar jarylǵysh zattardy alýda, hımıalyq aparatýralardy daıyndaýda, ǵımarattardy salýda, jıhazdardy, ydystardy jáne t. b. jasaýda mańyzy zor. Taza metal túrinde alúmınıdi hımıalyq aparatýralarda elektr symdaryn daıyndaýda paıdalanady. Alúmını juqa folga kondensatorlar jasaý úshin qoldanylady, kabel qańyltyr jáne aına óndirisinde paıdalanady.
Alúmınıdiń qoldanylatyn mańyzdy aımaǵy – onyń negizindegi jeńil quımalar óndirisi. Metaldyq alúmınıdi mys, magnıı, tıtan, nıkel, myrysh, temir negizinde quımalardy legırleıtin qospa retinde keń qoldanady. Quımalardyń jemirilýge turaqtylyǵy tómen. Keń taralǵan quımlar sılýmın – alúmınıdiń kremnıımen quımasy, dýralúmın – quramyna alúmınımen birge magnıı, temir, mys jáne marganes kiredi, magnalıı – alúmınıdiń magnıımen quımasy. Bul quımalardyń barlyǵy jeńil jáne berik.

İV. Qorytyndy.
№8 (oqýlyqtaǵy). Mynadaı aınalýlardy júzege asyratyn barlyq reaksıa teńdeýlerin jazyńdar:
Alúmını → alúmını hlorıdi → alúmını gıdroksıdi → alúmını oksıdi → natrıı metaalúmınaty → alúmını súlfaty
Jańa taqyrypty pysyqtaý suraqtary:
Alúmınıdi turmysta jáne tehnıkada qandaı qasıetterine baılanysty paıdalanady?
Alúmını ne sebepti aýada tottanbaıtynyn túsindir.
Qandaı alúmını quımalaryn bilesiń?
Alúmınıdiń ekidaıly element ekenin qalaı bilýge bolady?
Alúmını jaı zattarmen árekettesedi me?
Eń mańyzdy alúmını qosylystaryn atap ber.

V. Úıge tapsyrma: §8. 2. Alúmını jáne onyń qosylystary
VI. Baǵalaý.