InfoHub Logo

Asan qaıǵy Sábıtuly.
Asan qaıǵy (Hasan) Sábıtuly (14 ǵasyrdyń aqyry - 15 ǵasyrdyń basy) - memleket qaıratkeri, aqyn, jyraý, bı, fılosof. Áz Jánibek hannyń aqylshysy bolǵan. Ákesi Sábıt Aral óńiriniń Syrdarıa jaǵasyn meken etken. Qyzylorda oblysy Shıeli aýdany «Jeti áýlıe» qorymyndaǵy Asan ata kesenesi Asan Qaıǵy mazary delinedi.

- Buryn bir han bolypty. Hannyń qasynda bir qarasha kedeı qońsysy bolǵan eken. Hannyń malynyń súmesinen qozy qaryn maı men bir qap qurt alǵan eken. Kúzdi kúni kúzdeýge qonar mezgilde, qarasha: "Hannyń báıbishesi hanymdy shaqyryp alyp, osy qurt pen maıdyń aldyn tattyryp keteıik. Sonda bizge qalǵany juǵym bolar. Hanymǵa tattyrmaı ketken soń berekesi bolmas" - deıdi.

Hanymdy úıine shaqyrsa, qarashanyń úıine kirip shyǵýǵa namys qylyp kerilip, "áne baramyn, mine baramyn" dep aqyry barmapty. "Qurt, maıdyń aldyn hanymǵa tattyrmaı ketpeımiz" dep álgi baıǵustar hanymdy sarǵaıyp kútip kóp ýaqyt kóshpeı otyryp qalypty. Kúnderdiń kúninde hanym kele jatsa, hannyń kisi alatyn býrasy ony qýypty. Hanym sasqanynan, qarasha úıge qoıyp ketipti. Sonda shal baıǵus aıtqan eken:

Shaqyrsa kelmes hanymdy,
Býra qýyp keltirdi.
Qaljy - buljy degizbeı,
Týra qýyp keltirdi.
Bastaı kór qatyn qurtyńdy,
Sala kór qatyn maıyńdy, -

- depti. Sol aıtqandaı, úsh ret toıyma shaqyrdym, kelmediń. Aqyry qadirsiz, aıaqsyz keldiń - aý Asanym!

- Ras aıtasyń, Áz Jánibegim. Oıyń urǵashyǵa aýǵan eken, - deıdi Asan - qaıǵy. - Óz boıymdaǵy aǵat isińe ıe bola almaǵan jan ediń. Sondyqtan aıtyp otyrsyń, sen óziń nege toı qyldyń, bilesiń be? Birinshi ret toı qyldyń, qaraqalpaqtyń qyzy Qarashash sulýdy aldym dep. Ekinshi ret toı qyldyń, Jaıyq sýdyń boıynan daýyl ótpese, jan ótpeıtin úı saldyrdym dep. Oǵan nesine keleıin, - dep Asan jyrlap ketti:

- Aı, Jánibek han!
Aıtpasam bilmeısiń.
Jaıylyp jatqan halqyń bar,
Aımaǵyn kózdep kórmeısiń.
Qymyz iship qyzaryp,
Mastanyp qyzyp terleısiń.
Ózińnen basqa han joqtaı,
Ózeýrep nege sóıleısiń?
Qorǵan saldyń beınet qyp,
Qyzmetshiń jatyr iship - jep.
On san noǵaı búlindi,
Muny nege bilmeısiń?
Qatyn aldyń qaradan,
Aıryldyń handyq joradan.
El ustaıtyn ul tappas,
Aırylar ata muradan.
Muny nege bilmeısiń?
Quladyń qustyń quly edi,
Tyshqan jep júni túledi.
Aqqý qustyń tóresi,
En jaılap kólde júr edi.
Ańdysyp júrgen kóp dushpan,
Elińe jaý bop keledi.
Qulyń kep seni óltirer,
Osyny Asan biledi.
Muny nege bilmeısiń?
Osyny kórdim túsimde,
Bil dese de bilmeısiń.
Eı, Jánibek, oılasań...
Qıly - qıly zaman bolmaı ma,
Sýda júrgen aq shortan,
Qaraǵaı basyn shalmaı ma?
Muny nege bilmeısiń?
Aıtqan tildi almasań,
Endi meni kórmeısiń! 

Asanqaıǵynyń aıtqanyna basyn shulǵyǵannan basqa han dáneme demepti. Sol joly ekeýi dos bolyp, jalǵyz jetim Jánálini surap alyp qalypty. Sol Jánibek han tusynda Qarataý atyrabymen Túrkistan tóńiregine jan - jaqtan antalaǵan kóz tigýshiler kóbeıedi. Shyǵystan monǵoldar, batystan Ábilqaıyr tuqymdary Túrkistandaǵy ómirin júrgizip, saýda-sattyqty órkendetpek bolady...

Endi biri "Ne jetispeıdi, ne ǵarip?" dep surapty. Sonda qart abyz:

Bul zamanda ne ǵarip?
Aq qal aly boz ǵarip.
Jaqsylarǵa aıtpaǵan,
Asyl shyryn sóz ǵarip.
Zamandasy bolmasa,
Qarıa bolar shyn ǵarip.
Qadirin jeńge bilmese,
Boıǵa jetken qyz ǵarip.
El jaǵalaı qonbasa;
Betegeli bel ǵarip.
Qaz, úıregi bolmasa,
Aıdyn shalqar kól ǵarip.
Múrıtin taýyp almasa,
Azǵyn bolsa pir ǵarip.
Ata jurty buqara
Óz qolynda bolmasa,
Qansha jaqsy bolsa da,
Qaıratty týǵan er ǵarip.
Ǵalymdy hatım etkender,
Maqsatyna jetkender,
Jas kóriler otyryp,
Aldynan sabaq almasa,
Qaramasa júzine,
Ǵalym da bolsa ol ǵarip, -
Asan qaıǵy ómirbaıany júkteý