InfoHub Logo

T.Aıbergenov atyndaǵy №16 orta mekteptiń
bastaýysh synyp muǵalimi
Ahetova Farıza Bahıtovna

Shyǵarmashylyq – bul adamnyń ómir shyndyǵynda ózin-ózi tanýǵa umtylýy, izdenýi. Ómirde durys jol tabý úshin adam durys oı túıip, ózdiginen sapaly, dáleldi sheshimder qabyldaı bilýge úırenýi qajet. Adam boıyndaǵy qabiletterin damytyp, olardyń óshýine jol bermeý, onyń rýhanı kúshin nyǵaıtyp, ómirden óz ornyn tabýǵa kómektesedi. Óıtkeni adam týyndy ǵana emes jaratýshy da. Bul úlken jaýapkershilik artatyn kúrdeli maqsat. Ony sheshý úshin eń aldymen oqytý mazmuny jańartylyp, ádis-tásildiń ozyǵy ómirge kelýi, olar árbir azamattyń jeke basynyń qasıetterin, qabiletterin damytyp, shyǵarmashylyǵyn, talantyn ushtaıtyndaı bolyp uıymdastyrylýy qajet. Sonda ǵana mektepterden óz ómirine ózgeris engize alatyn, óz betinshe ómir súrý joldaryn tańdaı alatyn azamattar tárbıelenip shyǵady. Balany bastaýysh synyptardan bastap shyǵarmashylyq oılaýǵa, qalyptan tys sheshimder qabyldaı alýǵa, praktıkalyq áreketterge daıyn bolýǵa ákelýdiń joldaryn kórsetý kerek.

Shyǵarmashylyq —búkil tirishiliktiń kózi. Adam balasynyń sóıleı bastaǵan kezinen bastap, búgingi kúnge deıin jetken jetistikteri shyǵarmashylyqtyń nátıjesi. Buǵan búkilhalyqtyq, jalpy jáne jeke adamnyń shyǵarmashylyǵy arqyly keldik. Ár jańa urpaq ózine deıingi urpaqtyń qol jetken jetistikterin meńgerip qana qoımaı, óz is-áreketinde sol jetistikterdi jańa jaǵdaıǵa beıimdeı, jetildire otyryp, barlyq salada tańǵajaıyp tabystarǵa qol jetkizedi. Al búgingi kúrdeli áleýmettik-ekonomıkalyq jańarýlar tusynda shyǵarmashylyq qabiletter basty nysana bolyp, kerisinshe, oqýshyda shyǵarmashylyq qabilettiń bolmaýy úlken problema sanalyp, oılandyrýy tıisti dep oılaımyz. Sebebi ómirdegi san alýan qıynshylyqtardy sheshý tek shyǵarmashyl adamdar ǵana qolynan keledi. Tek shyǵarmashylyq qana qandaı túrde, qandaı deńgeıde bolmasyn adamǵa ómirdiń mánin túsinýge, baqytyn sezinýge múmkindik áperedi. Mundaı kúrdeli máseleni sheshýde úzdiksiz bilim berý isiniń alǵashqy satylary bolyp sanalatyn bastaýysh mekteptiń orny erekshe.

Balanyń shyǵarmashylyq qabiletterin damytýdyń joldaryn, quraldaryn anyqtaý psıhologıa men pedagogıka ǵylymdarynda óte erteden zerttelip keledi. Shyǵarmashylyq álemdik mádenıettiń barlyq dáýirindegi oıshyldardyń nazarynda bolǵandyǵyn «shyǵarmashylyq teorıasyn» jasaýǵa degen kóptegen izdenisterdiń bolǵandyǵynan baıqaýǵa bolady. Bul áreketter óziniń logıkalyq shegine jetken dep aıtýǵa bolmaıdy. Sondyqtan shyǵarmashylyq pedagogıkasynyń negizgi maqsaty — búgingi kún talaptarynan týyndaǵan, ozyq qoǵamǵa laıyqty jańa sana, rýhanı sapa qalyptastyrý jáne damytýda tyń joldar men sony sheshimder izdestirý bolyp tabylady. Balanyń shyǵarmashylyq qabiletin damytý máselesin taldaý eń aldymen «qabilet» uǵymynyń mánin tereń túsinip alýdy qajet etedi. Fılosofıada «qabiletterdi» tulǵanyń belgili bir áreketi oryndaýǵa jaǵdaı jasaıtyn jeke erkeshelikteri deı kele, olar qoǵamdyq —tarıhı is-áreketterdiń nátıjesinde qalyptasyp, ári qaraı damyp otyratyndyǵyn atap kórsetken.

Demek, bastaýysh synyp oqýshylarynyń tulǵalylyǵyn tárbıeleý úshin, eń aldymen olardyń qabiletterin damytýdyń máni zor. Qabiletter máselesin qorytyndylaı kele, pedagogıkalyq praktıka úshin máni erekshe myna jaǵdaılarǵa aıryqsha toqtalý jón.

Birinshi — adamdardyń qabiletter deńgeıi jaǵynan teń dárejede bolmaýy. Qabiletterdiń birdeı emes ekendigin synypta otyrǵan oqýshylardyń árqaısysynyń ár pánge jáne ár deńgeıde qabiletti bolatyndyǵymen dáleldeýge bolady. Biri esepke júırik bolsa, ekinshisi tilge baı, al endi bireýleri sýret salǵandy táýir kóredi. Olardyń qabiletteriniń qurlymy da, ony quraıtyn komponentter de ár túrli bolady. Máselen: matematıkalyq qabileti basym balalarda oılaý operasıalary tez, dál bolady da, beıneleý ónerine qabiletti balalarda naqty zattardyń bólikteriniń araqatynasyn jyldam anyqtaı bilý sıaqty belgiler basym bolady. Mýzykaǵa qabiletti bala estý, rıtmdi túsiný, sezimtaldyq sıaqty sapalarymen erekshelenedi.

Ekinshi — adamdar boıynda qabilettiń bir túri ǵana bola ma, álde ár túrli qabilettiń belgileri bola ma degen saýal tóńiregindegi pikirler jaıly. Ǵalymdar kerisinshe kózqarastardyń bar ekendigine qaramastan, adam boıynda árekettiń birneshe túrin oyndaı alý múmkindikterin bar ekendigin dáleldeıdi. Mysaly aqyndyǵymen qatar mýzykaǵa, sýretke qabiletti adamdar.

Psıhologtar qabiletterdiń eki túrli deńgeıiniń bolatyndyǵyn dáleldeıdi.

1. Reprodýktıvti — is-áreketti, bilimdi berilgen úlgi boıynsha qabyldaı alý deńgeıi.

2. Shyǵarmashylyq  — jańalyq oılap tabýǵa baǵyttalǵan qabiletter deńgeıi.

«Shyǵarmashylyq»  sóziniń tórkini etımologıasy «shyǵarý», «oılap tabý» degenge kelip saıady. Demek jańa nárse oılap tabý, sol arqyly jetistikke qol jetkizý dep túsiný kerek. Fılosofıalyq sózdikte «shyǵarmashylyq qaıtalanbaıtyn tarıhı-qoǵamdyq máni bar, joǵary sapadaǵy jańalyq ashatyn is-áreket», — dep túsindiriledi.

Shyǵarmashylyq — óte kúrdeli psıhologıalyq proses. Ol is-árekettiń túri bolǵandyqtan tek adamǵa ǵana tán. Uzaq jyldar boıy shyǵarmashylyq barlyq adamnyń qolynan kele bermeıdi dep qarastyrylyp kelse, qazirgi ǵylym jetistikteri qabilettiń mundaı dárejesine belgili bir sharttar oryndalǵan jaǵdaıda kez kelgen balany kóterýge bolatyndyǵy jaıly kóp aıtýda.

Bastaýysh synyp oqýshylarynyń qabiletteri eki túrli árekette damıdy. Birinshiden, kez kelgen bala oqý áreketinde adamzat balasynyń osy kezge deıingi jınaqtalǵan tájirıbesin meńgerse ekinshiden, kez kelgen oqýshy shyǵarmashylyq áreketter oryndaý arqyly óziniń ishki múmkindikterin damytady. Oqý áreketinen shyǵarmashylyq árekettiń aıyrmashylyǵy—ol balanyń ózin-ózi qalyp tastyrýyna óz ıdeıasyn júzege asyrýyna baǵyttalǵan jańa ádis-tásilderdi izdeıdi. Problemany ózinshe, jańasha sheshýge talpynys jasaıdy. Bizdiń oıymyzsha, búgingi bastaýysh synyp oqýshylarynyń kez kelgeni shyǵarmashylyq tapsyrmalar sheshýdi tabyspen meńgere alady. Tek ol jumysqa durys basshylyq, sheber uıymdastyrýshylyq qajet.

Osyǵan oraı, ǵalymdar júrgizilgen tájirıbe barysynda, barlyq pánderdegi bilim mazmunynda oqýshynyń shyǵarmashylyq qabiletteriniń damýy basty nysana bolyp alynýymen baılanysty, oqýlyqtarda berilgen tapsyrmalardan basqa ózdiginen baqylaý júrgizý, qarapaıym tájirıbe, eksperıment qoıý, mátinmen, syzbamen, sýretpen, dıagrammen jumys isteý, jekeden jalpyny shyǵarý, jalpyny jekeleı qoldaný t.b. sıaqty oqýshyny iskerlikke, derbestikkebaýlıtyn, oıyna túrtki bolyp, shyǵarmashylyqqa jeteleıtin, ózdiginen izdeniske salatyn, aınaladaǵy dúnıemen qarym-qatynysqa túsiretin, «jańalyq ashyp», onyń nátıjesiniń «qyzyǵyna» bóleıtin ádis-tásilder men mazmundyq oıyndar, qyzyqty tapsyrmalar turaqty júrgizilip otyrylýy biz kóterip otyrǵan máseleni nátıjeli etetini naqtylandy.

Qazirgi tańda shyǵarmashylyq tapsyrmalar ár sabaqta ótiletindeı uıymdastyrý qajet. Al qazir dástúrli sabaq pen shyǵarmashylyq sabaqtyń aıyrmashylyǵyn kórsetsek:

Shyǵarmashylyq sabaqtyń erekshelikteri

Dástúrli sabaq	Shyǵarmashylyq sabaq
Sabaq maqsaty: A) muǵalim úshin: jańa materıaldy berý; Á) oqýshy úshin: jańa bilimdi meńgerý.	Sabaq maqsaty: A) muǵalim úshin: oqýshylardyń jańa nátıjege baǵyttalǵan is-áreketin uıymdastyrý; á) oqýshy úshin: shyǵarmashylyq «ónim» oılap tabý
Sabaqtaǵy is-áreket túri A) muǵalim úshin: jańa sabaqty túsindirý; á) oqýshy úshin: jańa materıaldy tyńdaý, este saqtaý.	Sabaqtaǵy is-áreket túri A) muǵalim úshin: oqýshynyń shyǵarmashylyq is-áreketin uıymdastyrý; á) oqýshy úshin: jańa nysandy zertteý, qubylysty taldaý.
Sabaq qurylymy jospar boıynsha ótilýge mindetti.	Sabaq qurylymy jaǵdaıǵa baılanysty jospardan aýytqıdy, ózgermeli.
Sabaq taqyrybyna kózqaras — kitapta baıandalǵan ıdeıaǵa negizdelgen bir kózqaras.	Sabaq taqyrybyna kózqaras — máselege mamandardyń túrli kózqarasy.

Matematıka sabaǵynda oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabiletin damytý

Qazirgi zamandaǵy ustazdar qaýymynyń aldyndaǵy úlken maqsat: ómirdiń barlyq salasyndaǵy belsendi, shyǵarmashylyq is — áreketine qabiletti, erkin jáne jan — jaqty jetilgen tulǵa tárbıeleý. Ómirdegi san alýan qıyndyqty sheshe bilý tek shyǵarmashyl adamnyń qolynan keledi. Shyǵarmashyl adamnyń boıynda batyldyq, erkindik, ushqyrlyq, sezimtaldyq sıaqty qasıetter men qatar erekshe oı qyzmeti, qaıshylyqtardy túsiný, zańdylyqtardy anyqtaý, shyǵarmashylyqqa degen qushtarlyq bolý kerek.

Oqýshynyń shyǵarmashylyq qabiletin damytý úshin birneshe shart oryndalý tıis. Olar:

Shyǵarmashylyq qabiletin damytýdy erte bastan qolǵa alý;

1. Júıeli túrde shyǵarmashylyq áreket jaǵdaıynda bolýy;

2. Oılaý múmkindiginiń eń joǵarǵy deńgeıine jetý;

3. Oqýshynyń shyǵarmashylyq is — áreketine jaǵdaı týǵyzý;

Oqýshynyń shyǵarmashylyq is — áreketine jaǵdaı týǵyzý degenimiz — oqýshyny oılaı bilýge úıretý ekeni sózsiz. Mektep tabaldyryǵyn jańa attaǵan búldirshinnen shyǵarmashylyq qabiletti talap etpes buryn, ony soǵan úıretken jón. Oqýshynyń zeıinin, esin, qıalyn, ıntellektisin damyta otyryp, oılaý qabiletin, shyǵarmashylyq is — áreketin joǵary deńgeıde kóterýge bolady. Oqýshynyń matematıka sabaǵyndaǵy shyǵarmashylyq qabiletin damytý.

№ 1. Slaıd

Birinshi synyp oqýshylarymen osy baǵytta júrgizilgen jumystarǵa toqtalaıyq.

1. Oqýshylardyń zeıinin jattyqtyrýǵa jeke damytýǵa berilgen tapsyrmalardyń keıbireýlerin tanystyra keteıik.

2. Zeıin turaqtylyǵyn damytý jáne jattyqtyrýǵa arnalǵan tapsyrmalar Shýlte kestesiniń kómegimen júrgiziledi.

№ 2. Slaıd

Shýlte kestesi

Zeıindi damytýǵa birneshe shyǵarmashylyq tapsyrmalar oryndaýǵa bolady.

1. Sıfrlardy ósý retimen taýyp, ataý.

2. Kemý retin ataý.

3. Taq jáne jup sandardy ósý jáne kemý retimen ataý.

4. Sıfrlardy kezektesip sanaý. 1, 3, 5, 7…(juptasyp) 2, 4, 6, 8…

5. Toppen jumys isteý. 1–5 týra jáne keri sana. 6-10 sanaý.

Osy keste boıynsha birneshe shyǵarmashylyq jumys t. b.

5	14	12	23	2
16	25	7	24	13
11	3	20	4	18
8	10	19	22	1
21	15	9	17	6

№ 3. Slaıd

Oqýshylardyń baıqaǵyshtyǵyn damytýǵa arnalǵan tapsyrma. Munda, pishinderi men ornalasý yńǵaıyna qaraı artyq úsh fıgýrany (basty) tabý. Artyq úsh fıgýranyń oń qulaǵy úshburysh, al sol qulaǵy «Sopaqsha» pishindi. (jaýap 1, 6, 8 ).

№ 4. Slaıd

Sýrette barlyǵy neshe úshburysh bar? Maqsaty: úshburyshty basqa fıgýralar arasynan ajyrata jáne tanı bilýge úıretý.

№ 5. Slaıd

Oılan, tap. Maqsaty: oqýshylardyń amal tańbalaryn taǵaıyndaı bilý daǵdylaryn damyta túsý.

№ 6. Slaıd

Myna fıgýraǵa bir kesindi júrgizý arqyly bir tik tórtburysh, bir úshburysh shyǵaryp alýǵa bolady. Ol úshin qaı núktelerdi qosý kerek?

Maqsaty: geometrıalyq fıgýralardy ajyrata jáne tanı bilýge úıretý.

№ 7. Slaıd

Eki adam 2 saǵat shahmat oınaıdy. Olardyń árqaısysy neshe saǵat shahmat oınaıdy? Maqsaty: Oqýshylardy mátinniń logıkalyq túıinin túsine bilýge úıretý.

№ 8. Slaıd

Sıqyrly úshburyshtaǵy bos oryndy toltyr. Maqsaty: oqýshylardyń jyldam esepteý daǵdylaryn damyta túsý.

Bastaýysh synyptarda dúnıetaný páni boıynsha oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabiletterin damytý.

Dúnıetaný páni — joǵary synyptardaǵy bıologıa, geografıa, fızıka, hımıa,tarıh pániniń bastamasy. Endeshe, bul pánderdiń negizi bastaýysh synypta qalanady da, bastaysh muǵalimderiniń moınyna aýyr júk artylady. Osy sebepti dúnıetaný sabaqtarynda oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabiletin arttyryp otyrý qajet. Jalpy oqýshylardyń shyǵarmashylyǵyn damytýda «Syn turǵysynan oılaý» tehnologıasy men «Damyta oqytý» tehnologıasyn tıimdi dep esepteımiz jáne sabaqtarymyzda jıi qoldanamyz. Endi sol jumystarymyzdyń keıbir túrlerine toqtalyp óteıik.

I slaıd

Sý. Sýdyń qasıeti. Bul taqyrypty ótý barysynda oqýshylardy topqa bólemin. Tájirıbeler jasaý barysynda oqýshylar sýdyń tússiz, móldir ekenine, onyń aǵatynyna, juǵatynyna, jabysatynyna jáne tabıǵatta 3 kúıde kezdesetinine kózderin jetkizedi dep tómendegideı klaster qurastyrady:

Sabaqty qorytý maqsatynda ár topqa tapsyrma beremin:

I top-esse jazady
II top-sýret salady
III top-óleń shyǵarady

ESSE «Sý-tirshilik kózi»»

Bizge sý óte qajet. Sý bolmasa biz ómir súre almaımyz. Biz sýdy kúndelikti ómirde paıdalanamyz. Sý tússiz, móldir bolady. Sýsyz janýarlar da tirshilik ete almaıdy, ósimdikter de óspeıdi.Sondyqtan sýdy únemdeýimiz kerek.

5 joldy óleń:

Sý
Móldir, tússiz
Aǵady, juǵady, jabysady
Ol bizge óte qajet
Sýsyn

II slaıd

Ósimdik pen janýarlardyń baılanysy.

II slaıd

Ósimdik pen janýarlardyń baılanysy. 

Oqýshylarǵa oı týdyratyn suraq qoıamyn: — ger adam osy aǵashty kesip alyp tastasa ne bolar edi?

III slaıd

Adam men tabıǵattyń baılanysy.

— Biz tabıǵattan ne úırenemiz?

Sháınektiń qaınaýyna qarap, parovozdy oılap tapqan.

Inelikke qarap tikushaqty oılap tapqan.

Bulbuldan án aıtýdy úırengen. 

IV slaıd

— Ósimdikke ne qajet? (ertegi qurastyrý)

V slaıd

Venn dıagramsy (kez-kelgen eki zatty salystyrý)

VI slaıd

BBÚ kestesi (kez kelgen taqyryp)

Ne bilemin?	Ne bilgim keledi?	Ne úırendim?

Nátıjesinde qoǵamymyzda tabıǵatty súıe biletin, qaıyrymdy, meırimdi, ózin-ózi tanı alatyn, baıqaǵysh, únemdi, tabıǵat qundylyǵyn túsine biletin tulǵa tárbıelenedi.

Ádebıettik oqý sabaǵynda qoldanylatyn shyǵarmashylyq tapsyrmalar

Oqýshylardy shyǵarmashylyq jumysqa baýlyp, olardyń belsendilikterin, qyzyǵýshylyqtaryn, shyǵarmashylyq qabiletterin arttyrýda túrli ádis-tásilderdi óz sabaǵymyzda qoldanamyz:

1. Mátin, ertegi, áńgimeni óz betinshe aıaqtaý.

2. Aqyn, jazýshylardyń daıyn mátinderin basqasha aıaqtaý.

3. Belgili maqal negizinde áńgime jazǵyzý.

4. Mátin boıynsha maqal qurastyrý.

5. Tabıǵat qubylystaryna, zattarǵa jáne jeke sýretterge qarap jumbaq qurastyrtý.

6. Áńgimelerdi salystyrý, bólikterge bólý.

7. Shyǵarma, mátin, ertegi qurastyrý. (taqyryp boıynsha, jospar boıynsha, tirek sózder arqyly)

8. Óleń, maqaldar qurastyrý.

9. Shyǵarmadaǵy áńgimelerge uqsas oqıǵalar aıtqyzý.

10. Keıipkerge minezdeme berý.

11. Shyǵarma boıynsha sýret salǵyzý, aýyzsha sýretteý, qıaldaý arqyly sýretteý,músindeý.

12. Rólge bólip oqytý.

13. Logıkalyq oılaýyn damytatyn oıyndarmen berilgen tapsyrmalardy sheshkizý (anagram, sózjumbaq, rebýs)

14. Dıalog-ertegi.

15. Obrazǵa kirý.

Osy sıaqty jumys túrlerin júrgizemiz. Endi osy shyǵarmashylyq tapsyrmalardyń keıbireýine toqtala keteıik. Olar: obrazǵa kirý, taldaý jáne qıaldaý, sýyrypsalma aqyn, dıalog-ertegi, jumbaq-maqaldar qurastyrý.

İ tapsyrma «Obrazǵa kirý»

Jansyz zattardyń, ósimdikterdiń, janýarlardyń oryndarynda ózderi qandaı kúı keshetini, qandaı qyzmet atqaratynyn seziný. Men-Gúlmin. (Qasyqpyn, Shyrshamyn, Baǵdarshammyn, Doppyn) degen ár túrli taqyryptarda áńgime jazǵyzý. 1 oqýshynyń áńgimesi: Men-Gúlmin. Men jerde ósemin. Maǵan aýa, sý, jylý, jaryq, qorek qajet. Men adamdarǵa qýanysh syılaımyn. Adamdar meni analaryna, muǵalimderine baqyt, qýanysh ákelsin dep syılaıdy. Meni adamdar tórge qoıady. Men ár túrlimin. Meniń ıisim hosh, jaqsy. Meni adamdar jaqsy kóredi. Men eshkimge jamandyq istemeımin. Osy arqyly oqýshylardyń oı-órisi keńeıtilip, tilderi damıdy.

İİ tapsyrma «Taldaý jáne qıaldaý»

Bastaýysh synyp oqýshylarynyń oı-sanasyn, qabiletin, shyǵarmashylyǵyn damytýda shyǵarmany, kórkem ádebıet úlgilerin taldaýdyń áseri mol. Taldanbaǵan shyǵarma bala júregine jetip, ony tebirentpeıdi. 3-synyptyń «Qamqorlyq» áńgimesinde balalarmen taldanyp, suraq-jaýap alynady.

— Áńgime kim jaıynda? (qaıyrymdy, meıirimdi bala jaıynda)

— Eki bala jaıynda ne aıtasyńdar?

Venn dıagramsy arqyly uqsastyqtary, aıyrmashylyqtary, ortaq qasıetteri aıtylady.

Jantas

Meıirimsiz, qatygez, jaman,
ádepsiz, eshkimdi aıamaıdy,
balapandy azaptady

Qoja

Qaıyrymdy, meıirimdi,qamqorly,
jaqsy, ádepti, jany ashıtyn

Osy áńgimedegi balapan torǵaıdyń halin bir ǵana sózben qalaı sýretteýge bolady?

— Osyny oqı otyra qandaı kóńil-kúıdi bastan keshirdińder? (Jantasqa yzalandyq, renjidik t.b.)

— Balapandy aıadyq, kómekteskimiz keldi.

— Qojanyń isine qýandyq.

— Endi osy keıipkerlerdiń qaısysymen kezdeskileriń keledi?

— Kezdeskende ne dep aıtar edińder?

— Mátindi basqasha qalaı aıaqtar edińder?

— Osy boıynsha qandaı maqal-mátelder aıtar edińder?

— Qandaı sýret salar edińder?

— Qalaı músinder edińder?

Osy arqyly oqýshylardyń shyǵarmashylyq áreketiniń qumartý, qıaldaý, ıdeıanyń jarq etýi, shabyt sıaqty kezeńderin bastan keshetindeı jaǵdaıǵa ákelýge bolady.

İİİ tapsyrma «Sýyrypsalma aqyn»

Bastaýysh synyptarda shyǵarmashylyqtyń alǵashqy satysyn is-áreket jáne oıyn túrinde bastaǵan jón. Bala oıyn oınaýǵa qyzyǵý arqyly onyń oılaý órisi jáne erkin qıaldaýy men shyǵarmashylyq oılaýy qalyptasyp damıdy.

Mysaly «Jańbyr oıyny»

İs-áreket jasaýdyń mańyzy erekshe. «Jańbyr» oıyny kezinde muǵalimniń aıtqan qubylystaryn oqýshylar sol sátte, árqaısysy óz betterinshe naızaǵaı oınady, jańbyr tamshylady, jel kúsheıdi, nóserlep quıyp jaýdy, jel báseńdedi is-áreket arqyly kórsetedi. Osylaısha oqýshylardy sergite otyryp, qyzyǵýshylyqtaryn týǵyzǵan soń «Jańbyr» óleńine saı sýyrypsalmalyqtyń eń alǵashqy satysyn oryndatýǵa bolady. Ol úshin tirek-sózder qoldanamyz:jańbyr, dala, taý, qala, baý, aýyl.

Muǵalim	Oqýshy
Jańbyr jaýdy	Dalaǵa
Jańbyr jaýdy	Qalaǵa
Jańbyr jaýdy	Aýylǵa
Jańbyr jaýdy	baýǵa da

Kóktemgi kez, jazǵy mezgil, kúzde bári, qysta bári, kórikti, jańasha, ádemi, tamasha. (óleń shyǵarady)

İÚ tapsyrma «Dıalog-ertegi»

Sharty: muǵalim ne oqýshy oıdan shyǵaryp, kez kelgen bir áńgime-ertegini bastap ketedi. Al qalǵan oqýshylar bastalǵan áńgime-ertegini bir-bir sóılemnen ary qaraı jalǵastyrady. Mysaly, bylaı bastaıdy: «Ertede bir baıdyń erke uly bolypty…» 1-oqýshy: «Sol uly kógalda kóbelek qýyp júrip, adasyp ketipti…» dese, 2-oqýshy: «Qarny ashyp, ishi shurqyrap kele jatsa, aldynan bir eshki kezigipti…» — mine osylaı ertegi jalǵasa beredi. Eń sońǵy oqýshy ertegini ushqyr sheshimmen aıaqtaýy tıis.

Ú tapsyrma «Jumbaqtar, maqaldar qurastyrý» arqyly oqýshylardyń oı-órisi damıdy.

1. Sýreti bar, habarlaıdy,
Jáshikte turyp jybyrlaıdy.
Án salady, bı bıleıdi,
Kóńilińdi kóteredi. (teledıdar)

2. Jerge túsirseń, sekiredi. (dop)

3. Bizge jaryq beredi,
Bassań, joq bolyp ketedi. (elektr shamy)

4. Ózi ádemi, ıisi jupar,
Ony týǵan kúnine syılar. (gúl)

5. Ózi gúl sıaqty,
Kún kózin súıer.
İshinde dáni bar,
Balalar ony shaǵyp jer. (kúnbaǵys)

Maqaldar

1. Erinshek bolsań,
Nanyń joq.
Eńbekqor bolsań,
Qarnyń toq.

2. Eńbeksiz nan joq,
Nansyz ómir joq.

3. Bir sáttik baqytqa,
Allany umytpa.

Qazaq tili sabaǵynda qoldanylatyn shyǵarmashylyq tapsyrmalar

Sý túbinde asyl tas, Jel tolqytsa shyǵady. Oı túbinde asyl sóz, Sher tolqytsa shyǵady. Asan Qaıǵy

Tárbıelep otyrǵan jas urpaqtarymyz elimizdiń erteńgi ómirinde bilimdi, bilikti azamat, sanaly qaıratker bolyp qalyptasý úshin, ómirden durys jol taba bilý úshin, durys oı túıip, ózdiginen sanaly sheshim qabyldaı bilýge úırenýi qajet. Osy máseleni sheshý úshin oqytý mazmunynda ádis… tásilderdiń de ozyǵyn paıdalaný kerek dep oılaımyz. Óz is-tájirıbemizde damyta oqytý jáne syn turǵysynan oılaý arqyly tómengi synyp oqýshylarynyń tanymdyq qyzyǵýshylyǵyn qalyptastyryp, shyǵarmashylyqqa baýlýǵa kóp kóńil bólemiz. Shyǵarmashylyq is-áreketter alǵa qoıǵan problemamen betpe… bet kelgen kezde júzege asady. Oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabiletterin damytý jumystaryn qazaq tili sabaǵynda qalaı iske asyratynyma toqtalyp óteıik.

Saýatty jazý daǵdylaryn jetildirý maqsatymen ár sabaqta sózdik dıktant júrgiziledi. Ol sózderdiń durys jazylýyn meńgertip qana qoımaı, osy sózder boıynsha mátin qurastyrýǵa tapsyrma berildi. Mysaly: qansonar, sáresi, elektr, appaq, qystygúni, evkalıpt, kún qurǵatpaı degen sózder boıynsha Baızaqova Almıranyń qurastyrǵan mátini: Meniń atam men ájem aýylda turady. Qystygúni demalysta aýylǵa barýdy unatamyn. Ájem úıiniń aldynda úlken evkalıpt aǵashy ósip tur. Sol aǵashtyń qasynda bıik tóbeshikke aýyldaǵy dostarym kún qurǵatpaı kelip turady. Bárimiz shanamen syrǵanaq tebemiz. Keıde keshke elektr jaryǵymen de syrǵanaq tebe beremiz. Maǵan ásirese ájemmen tańerteń sáresin ishý óte unaıdy. Atam qansonarda ańǵa shyǵady. Ań aýlaýdan kelgen soń, atam maǵan qyzyqty áńgimeler aıtady. Demalys bitkende atam men ájemmen qımaı qoshtasamyn.

Mátinnen úzindi oqyp berip, ary qaraı ózderiń aıaqtańdar degen tapsyrmany oqýshylar qyzyǵýshylyqpen oryndaıdy. Pán aralyq baılanysty júzege asyrý da sabaq barysynda júrgizilip otyrady. «Qyz Jibek» jyrymen tanysqan soń, jyrdaǵy teńeý sózderdi qatystyryp, qazaq tili sabaǵynda ertegi qurastyrdyq. Sattarova Sabına degen oqýshynyń «Kedeı» degen taqyrypqa qurastyrǵan ertegisi: Erte, erte, ertede bir ýyzdaı jas jigit bolypty. Ózi sondaı kedeı eken. Ol hannyń qyzyn unatypty. Hannyń qyzy da jas eken. Qyzy sondaı sulý bolǵan. Qyzdyń beti naýryzdyń aqsha qaryndaı, betiniń qyzyly taýyqtyń qanyndaı kebisiniń ókshesi buhardyń gaýhar tasyndaı, basynda altyn shashbaý, bilegi aıbaltanyń sabyndaı, ózi symnan jińishke bolypty.

Bir kúni kedeı tańerteń ormanǵa kelipti. Orman óte ádemi, aýasy taza bolǵan.Ol jerden bir taıaq taýyp alady. Taıaqshanyń bir shetinde jazý bar eken: kimde…kim osy taıaqty jerden kóterse, onyń úsh tilegin oryndaımyn. Qýanyshy qoınyna syımaǵan kedeı óziniń birinshi tilegi… hannyń qyzy meni unatsa eken degen. Kedeı hannyń qyzyna keledi. Qyz júgirip aldynan shyǵyp, jigittiń mańdaıynan súıedi de, tez ketýin suraıdy. Tań qalǵan kedeı nege ekenin suraıdy. Qyz: Ákem bizdi kórse óltiredi, — deıdi. Jigit: Ekeýimiz birge qashaıyq, — deıdi. Qashpaqshy bolǵanda hannyń ýáziri baıqap qalyp, hanǵa aıtyp qoıady. Han ýázirlerine kedeıdi alyp kelýge buıryq beredi. Kedeıdi óltirmekshi bolady, qyzyn óz bólmesine qamap tastaıdy. Kedeı qolyndaǵy taıaqqa tez óziniń ekinshi tilegin aıtady: «Han men ýázirleri tasqa aınalyp ketsin» degende bári tas bolyp qalady.

Kedeı hannyń qyzyn ertip kele jatyp, úshinshi tilegin aıtady: «Meniń ádemi úıim, qasynda úlken baǵy bolsyn», — deıdi. Qarasa, aspanynda aqsha bulttar kóshken, baqshanyń ishi jupar ıisi ańqyǵan, bal tatyǵan órikteri, qyp… qyzyl almalary narttaı bolyp pisken, kókoraı shalǵyn jaıqalyp, dombyra sazy quıqyljyǵan baq paıda bolady. Olar qýanyp, osy baqtyń ishinde baqytty, uzaq ómir súrgen eken. «Halyqtyń tájirıbesinsiz pedagogıka da joq, pedagog ta joq» — degen bolatyn uly pedagogtarymyzdyń biri — K.D. Ýshınskıı. Halqymyz balany kishkentaı kezinen durys ta aıqyn sóıleýge úıretip, tilindegi kemistikti joıýdy da oılastyrǵan. Soǵan oraı jańyltpashtar shyǵarǵan. Jańyltpashtardy jattaý arqyly bala ana tilinde durys sóıleýge úırenip, sóz qadirin túsinip, oı… qıaly damıdy, tálim alady, tili shıraıdy, este saqtaý qabileti damıdy.

Sabaqta jańyltpashty qurǵaq jattatpaı, shyǵarmashylyqqa baýlý jumystaryn iske asyramyn. Mysaly:

1. Bul… pil, bul iri pil.

2. Sheshe, sheshe,

Neshe kese Syndy keshe?

Osy eki jańyltpashty qatystyra otyryp mátin qurastyrýǵa tapsyrma berildi. Baıjıenova Aqmaraldyń qurastyrǵan mátini. Aıdardyń sheshesi as úıde keselerdi jýyp turdy. Bir kezde úıge dáý pil kirip keldi. Qasynda turǵan Aıdar qorqyp ketti de, qatty jylap jiberdi. Sheshesi qolyndaǵy kesesin jerge túsirip aldy. Kese synyp qaldy.Sheshesi oǵan:

— Aıdar, jylama, qoryqpa! Bul — pil, bul —iri pil ǵoı. Ol saǵan tıispeıdi, — dedi.  — Sheshe, sheshe, neshe kese, syndy keshe?, — dep surady. Sheshesi kúlimsiredi de, ulynyń basynan sıpady.

Halqymyz maqal–mátelderdi tárbıe quraly retinde paıdalanǵan. Adamgershilikke, adaldyqqa, eńbekke, otanyn súıýge t. b. qasıetterdi tárbıeleýde maqal… mátelderdiń orny erekshe. Maqal mátelderdi oryndy paıdalana bilýdi úıretý maqsatymen sabaqta mynandaı tapsyrmalar júrgizdim. Taqtaǵa ár túrli jabaıy qustardyń, janýarlardyń sýretteri ilindi de, bulardyń ertegi keıipkerleri bolatyndyǵyeskertilip, ár janýardyń qasyna:

Týǵan jerdiń kúni de ystyq, túni de ystyq.
Otansyz adam… ormansyz bulbul.
Qorqaq myń óledi, er bir ret óledi.
El ishi… altyn besik.
Otan… ottan da ystyq.
Birlik túbi… bereke

Ertegilerdiń qalaı bastalatyny, erteginiń keıipkerleri, olardyń ómir súrý ortalary týraly suraqtar berildi. Maqaldyń maǵynasyn ashqannan soń, oqýshylar tapsyrmany oryndaýǵa kiristi. Ahmetova Aınur degen oqýshynyń qurastyrǵan ertegisi:

Erte, erte, ertede bir ańshy bolypty. Ol qaıyrymsyz eken. Ań–qustardyń bárin ata bergen. Atpaǵandaryn torǵa qamap ustaǵan eken. Bir kúni ol torǵa túlki, aıý, qoıan, torǵaılardy, qasqyrdy qamap tastapty. Túlki óziniń qýlyǵymen, aıý óziniń kúshimen qutylmaq bolsa da, odan eshteńe shyqpapty. Ábden jaýrap, mazasy ketken túlki qaıǵyryp:

— Týǵan jerdiń kúni de ystyq, túni de ystyq bolady eken, — deıdi. Sonda aıý aıtady:

— Iá, túlkijan, el ishi… altyn besik degen ras eken. Endi qalaı qutylamyz óz ormanymyzǵa qalaı jetemiz dep odan saıyn qaıǵyra túsipti. Torǵaılar:

— Otansyz adam… ormansyz bulbul. Biz de óz orman… toǵaıymyzdy qatty saǵyndyq dep shıqyldaıdy.

— Otan… ottan da ystyq qoı. Men óz dalamdy saǵynǵanym sondaı, ishim órtenip bara jatqandaı. Osylaı óletin shyǵarmyz,—  dep qasqyr aspanǵa qarap ulı bastady. Sol kezde qoıan ortaǵa shyǵyp:

— Osylaı qaıǵyrǵannan túk bolmaıdy! Er bir ret óledi, qorqaq myń ret óledi demeı me? Qane, bárimiz birigip, qutylýǵa tyrysaıyq! Torǵaılar tordy olardy bosatady. Qaıyrymdy jolbarysqa bári óte rıza bolyp, bostandyqqa shyqqandaryna qatty qýanady. Mine, birlik túbi… bereke degen osy.

Osyndaı shyǵarma, áńgime, oıdan jazý sıaqty shyǵarmashylyq tapsyrmalar saýatty jazýǵa, baılanystyryp sóıleýge úıretýmen birge nátıjeli oılaý prosesin qalyptastyrady. Til damytý sıaqty problemalardy da sheshýge kómegin tıgizedi, shyǵarmashylyqqa baýlıdy. Sondaı…aq erejelerdi de, qur jattatpaı ózderi sanaly túrde túsinetindeı jaǵdaı týǵyzý arqyly berip otyramyn. Aıt, kes, jaz, júz +— qysh, kish, —ǵysh, —gish = týyndy syn esim. Kórnekilik arqyly bolymdy etistikke jurnaq jalǵaný arqyly týyndy syn esimniń jasalýy týraly erejeni oqýshylar ózderi qorytyndylap shyǵarady. Sabaq saıyn osyndaı erejelerdi ózderi túıindeý, qorytyndy shyǵara bilýge úıretý arqyly oqýshylardy shyǵarmashylyqqa baýlýmen qatar jeńil áleýmettenýi qamtamamasyz etiledi.

Oqytýdyń jańasha mazmuny barlyq pánderde qoldanylatyn kórneki quraldarǵa, olarmen jumys isteýge de jańasha talaptar qoıady. «Sońǵy alma» sújetti sýreti boıynsha áńgime qurastyryp jazýǵa tapsyrma berdim. Murat baqtyń ishimen kele jatyp, aǵashta qalyp qoıǵan bir jalǵyz almany kórip qaldy…

Ary qaraı ne bolýy múmkin? Ony ózderiń aıaqtap jazyńdar», — degen problemany aldaryna qoıdym. «Sońǵy alma» taqyrybyna oqýshylardyń jazǵan áńgimeleri Kúzdiń sońǵy aıy edi. Aıdar baqty aralap júrdi. Ol alma aǵashynda qalyp qoıǵan bir jalǵyz almany kórdi. Ol qolyn sozyp, almany aldy. Sony kórgen ash kirpi Aıdarǵa ash kózimen qarady. Bala ony aıap, almany soǵan berdi de, kirpini úıine alyp kelip asyrady. Ash janýarlarǵa Aıdar sıaqty kómek berý kerek dep oılaımyn. (Tobylov Ádil) Kúzdiń ekinshi aıy edi. Aıdar baqtyń ishin aralap júrdi. Ol alma aǵashynda ósip turǵan jalǵyz… aq almany kórdi. Ony alyp jeıin dep edi, qoly jetpedi. Sol kezde sheshesi ony izdep, úıge tamaq ishýge shaqyrdy. Tamaq iship bolǵan soń qaıtadan kelse, aǵashtaǵy alma joq. Ol alma jel soqqanda úzilip túsip, ony kirpi úıine alyp ketken edi. (Ahmetova Aınur) SQO PEDAGOGIKALYQ

Kúz aıy. Adamdar baqshadaǵy almalardy jınap aldy. Aǵashta bir alma qalyp qoıypty. Aıdar almany julyp alýǵa qoly jetpedi. Bir kezde baqshaǵa bir bala kelip qaldy. Aıdar ony ıyǵyna mingizip kóterdi de, bala almany julyp aldy. Ol almany balamen bólisip jedi. (Saıan Ermek)

Kúzdiń ekinshi aıy edi. Aıdar baqtyń ishin aralap júrgen. Ol alma aǵashynda qalyp qoıǵan bir almany baıqap qaldy. Ol úıine baryp baspaldaq alyp kelip,ony aǵashqa tiredi. Baspaldaqpen kóterilip, almany aldy. (Rahmalınov Ermek)

Kúz aıy. Aıdar baqta qydyryp júrdi. Alma aǵashyndaǵy jalǵyz almany kórdi. Ol almany alyp, úıine aparyp jedi. Alma sondaı tátti eken. (Aýshaq Samat). Oqýshylardy shyǵarmashylyqqa baýlý, bilim deńgeıin jetildirý — uzaq ári júıelilikti qajet etetin proses. Oqýshynyń damýy birtindep jańa sapaǵa kóterile beredi.

Qorytyndy: ózimizdiń is… tájirbıemizdi qoryta kelip, mynadaı túıin túıýge bolady.

1. Osy shyǵarmashylyq tapsyrmalardy pánderge beıimdep qoldanýdan, oqýshylardyń pánge qyzyǵýshylyǵy artty.

2. Oqýshylardyń bilim sapasy kóterildi.

3. Oqýshylardyń logıkalyq oılaýy, shyǵarmashylyq is — áreketke qabileti artty.

4. Osy jumysty ótkizý barysynda baqylaý nátıjesimen ata… analar tanystyrylyp, olarǵa aqyl keńes berildi.

5. Ár muǵalim bolashaq úshin qyzmet isteıdi. Ol ár oqýshyny jeke tulǵa retinde kórip, onyń ómirindegi óz ornyn tabýyna, synyp uǵymyn.

6. Osy jumysty ótkizý barysynda baqylaý nátıjesimen ata… analar tanystyrylyp, olarǵa aqyl keńes berildi.

7. Ár muǵalim bolashaq úshin qyzmet isteıdi. Ol ár oqýshyny jeke tulǵa retinde kórip, onyń ómirindegi óz ornyn tabýyna, synyp uǵymyn.

8. Osy jumysty ótkizý barysynda baqylaý nátıjesimen ata… analar tanystyrylyp, olarǵa aqyl keńes berildi.

9. Ár muǵalim bolashaq úshin qyzmet isteıdi. Ol ár oqýshyny jeke tulǵa retinde kórip, onyń ómirindegi óz ornyn tabýyna, synyp uǵymyn.

10. Osy jumysty ótkizý barysynda baqylaý nátıjesimen ata… analar tanystyrylyp, olarǵa aqyl keńes berildi.

11. Ár muǵalim bolashaq úshin qyzmet isteıdi. Ol ár oqýshyny jeke tulǵa retinde kórip, onyń ómirindegi óz ornyn tabýyna, synyp uǵymyn qalyptastyrýǵa, ata… analarmen yntymaqtasýǵa, oqytýda qıyndyq kórip júrgen oqýshyǵa kómegi tıeri sózsiz.

Ol úshin jalyqpaı jańa ınovasıalyq tehnologıalardy óz jumysymyzda paıdalanyp, sonymen qatar oqýshylardy madaqtap, yntalandyryp otyrǵan oryndy. Balanyń qıalyn damyta otyryp, oıyn damytamyz. Oıy damyǵan shákirtimizdiń tanymdyq qyzyǵýshylyǵy arta otyryp, shyǵarmashylyq áreketi joǵary deńgeıge kóteriledi.

Qoldanylǵan ádebıetter:

1. Ustazdyq shyǵarmashylyq B.A. Turǵynbaeva Almaty, 2007 j.
2. Shyǵarmashylyq qabiletter jáne damyta oqytý B.A. Turǵynbaeva Almaty, 1999 j.
3. Matematıkadan qyzyqty tapsyrmalar Sh.H. Qurmanalına, S.Sh. Sársenbaeva, R.Q. Ómirtaeva
4. Bastaýysh bilim jýrnaly № , 2004 j.
5. Matematıkany oqytýdaǵy metodıkalyq kómek M. Sátimbaeva
6. Bastaýysh synypta oqytý jýrnaly №  1, 2, 2008 j.
7. Men jáne bári, bári, bári Almaty, «Arýna», 2006 j.
8. Árekettegi RWCT fılosofıasy men ádisteri, Almaty, 2004 j.
9. Bastaýysh mektep jýrnaly, № 1, 2006 j.
10. Chto takoe razvıvaıýshee obýchenıe N.V. Repkına «Peleń», 1993
11. Pedogogıcheskaıa rıtorıka Perm, 1995
12. Oqýshylarǵa tilidi meńgertý joldary Almaty «Ana tili», 1997 j.
13. Sheshendik sózder S. Negımov Almaty, «Ana tili» 1997 j

---