Bastaýysh synyp oqýshylarynyń shyǵarmashylyq qabiletterin damytý ádisteri men tásilderi
Bastaýysh synyp oqýshylarynyń shyǵarmashylyq qabiletterin damytý ádisteri men tásilderi.
Bastaýysh synyp oqýshylarynyń shyǵarmashylyq qabiletterin tárbıeleý jáne damytý máselesin taldaý eń aldymen «qabilet» uǵymynyń mánin tereń túsinip alýdy talap etedi.
«Qabilet» uǵymyna berilgen psıhologıalyq anyqtamalar sany óte kóp. «Qabiletter dep árekettiń talaptaryn qanaǵattandyratyn jáne úlken jetistikterge jetkizetin adamnyń qasıetteriniń sıntezin ataıdy». «Qabiletter – bilim alýǵa qajetti adamnyń psıhologıalyq erekshelikteri» deıdi A. V. Petrovskıı. Qabilet qoǵamdyq jáne jeke adamdyq zor mánge ıe.
Qazaqstan psıhologıasynyń tórinen oryn alatyn áıgili psıholog ǵalym Tólegen Tájibaev «Qabilet – is - áreketiniń belgili bir túrin oıdaǵydaı, nátıjeli oryndaýynda kórinetin adamnyń jeke qasıeti»dep jazdy.
Qabilet máselesi - oqýshylardyń jekelik aıyrmashylyqtar máselesi. Múldem esh nársege qabileti joq adam bolmaıdy. Ár adam boıynda bir nársege degen qabilet bolatyndyǵy - keńestik psıhologıa ǵylymynyń negizgi erejeleriniń biri, biraq ol qabiletter dárejesi ár adamda túrli deńgeıde bolady. Olardyń is - áreketiniń belgili bir túrine qabileti ne joǵarylaý, ne tómendeý bolyp keledi.
Bastaýysh synyp oqýshylarynyń sabaqtaǵy shyǵarmashylyq qabiletterin damytýdyń pedagogıkalyq sharttary:
Bastaýysh synyp muǵaliminiń oqýshylardyń shyǵarmashylyq áreketin oqytýdyń maqsaty retinde túsinýi;
Bastaýysh bilim berý mazmunyna onyń aıryqsha komponenti retinde shyǵarmashylyq árekettiń endirilýi;
Bastaýysh synyp oqýshylarynyń shyǵarmashylyq áreketiniń erkindigi, onyń pedagogıkalyq uıymdastyrylýy, muǵalimniń basqarýy;
Problemalyq oqytý ádisteriniń shyǵarmashylyq áreketti uıymdastyrýdyń jetekshi tásilderi retinde kórinýi;
Bastaýysh synyp oqýshylarynyń shyǵarmashylyq áreketi nátıjelerin dıagnostıkalaý;
Bastaýysh synyp oqýshylarynyń shyǵarmashylyq áreketin túzetý:
«Shyǵarmashylyq qabiletter» uǵymy «shyǵarmashylyq», «shyǵarmashylyq áreket» uǵymdarymen tyǵyz baılanysty.
Shyǵarmashylyq - nátıjesi jańa materıaldyq jáne rýhanı qundylyqtar bolatyn áreket; psıhıkalyq belsendiliktiń joǵary formasy, jańa bir nárse jasaýǵa qabilettilik. Shyǵarmashylyq - adam is - áreketiniń túri. Shyǵarmashylyq áreket nátıjesinde shyǵarmashylyq qabiletter damıdy jáne qalyptasady. Shyǵarmashylyq áreket - óte kúrdeli úderis jáne ol adamǵa ǵana tán. Mundaı árekettiń ereksheligi, damý deńgeıi tek áleýmettik faktorlarǵa ǵana emes, tabıǵı, bıologıalyq faktorǵa da baılanysty.
«Shyǵarmashylyq qabiletter» nemese «kreatıvtilik» degen ne? Latyn tilinen aýdarǵanda kreatıvtilik «oılap tabý, jasap shyǵarý» degendi bildiredi.
Shyǵarmashylyq – óte kúrdeli psıhologıalyq úderis. Shyǵarmashylyqty tómendegideı ereksheliktermen sıpattalǵan adam áreketi deýge bolady;
- shyǵarmashylyq qarama - qaıshylyqtardyń bolýy;
- álýmettik jáne jeke adamǵa tán mániniń bolýy;
- shyǵarmashylyqqa arnalǵan sharttardyń, jaǵdaıdyń bolýy;
- shyǵarmashylyq tulǵanyń daralyq qasıetteriniń bolýy;
- nátıjeniń jańalyǵy, sonylyǵy.
Shyǵarmashylyqtyń máni, shyǵarmashylyq is - áreket týraly ár kezde túrli pikirler bolǵan. HH ǵasyrdyń basynda belgili fılosofıalyq sózdikte «Shyǵarmashylyq dep jańa nárse oılap tabý, jańalyq ashý» deı kele «Ol ár adamǵa tán nárse emes, qudaıdyń qudiretimen bolady. Al adam shyǵarmashylyǵy - tek salystyrmaly túrdegi áreket» delingen.
E. P. Torrenstiń pikirinshe, kreatıvtilik - bilimderdegi kemshilikterdi, olqylyqtardy qabyldaýǵa qabilettilik. Ǵalym shyǵarmashylyq árekettiń qurylymynda tómendegilerdi bólip kórsetedi.
1. Problemany qabyldaý.
2. Sheshimdi izdeý.
3. Boljamnyń paıda bolýy jáne kórinýi.
4. Boljamdy tekserý.
5. Olardyń ózgerisin tekserý.
6. Nátıjelerdi tabý.
Shyǵarmashylyq - búkil bolmystyń, qozǵalystyń, damýdyń, tirshiliktiń kózi. Tabıǵat, qoǵam qubylystarynda jeke adamnyń aqyl - sanasynda, is - áreketinde, ishki jan - dúnıesinde - bárinde shyǵarmashylyqtyń tabıǵı úderisteri úzdiksiz júrip jatady. Tabıǵat ishki shyǵarmashylyq úderisterdi ózi basqarady. Syrtqy faktorlardyń biri - oqytý jáne tárbıeleý júıesi.
V. S. Shýbınskıı shyǵarmashylyq úderisti úsh satyǵa bólip, ondaǵy kórinetin qabilet - qasıetterdi kórsetken.
1. Jańany, ózgeshe tyń dúnıeni seze bilý, qarama - qaıshylyqtardy túsine bilýde sezimtaldyq, syndarlylyq, shyǵarmashylyq oı taldaýǵa beıimdilik, jan dúnıesinde ishki tartysty oıata bilý qabileti, tanymdyq qyzyǵýshylyq, ıaǵnı shyǵarmashylyq kóńil kúıdiń týý kezeńi.
2. Intýısıa, shyǵarmashylyq qıal, ádemilikti sezine bilý, sóz ushqyrlyǵy, qaıshylyqtardy túsiný, oı qyzmetiniń ereksheligi, batyldyq, shyǵarmashylyq degen ishki qushtarlyq, ıaǵnı oqıǵa, obraz jasaýdyń baǵdar ustanar kezeńi;
3. Ózindik syn, bastaǵan isti aıaǵyna deıin jetkizý, dáleldeme, dáıektemeler usyna bilý, onyń formalaryn tabý, ıaǵnı syn, dáleldeme satysy.
Osy dáleldemelerge súıene otyryp B. Turǵynbaeva óz dısertasıasynda shyǵarmashylyq úderistiń kezeńderin shartty túrde tómendegishe toptastyrady.
1. Jańalyqpen betpe - bet kelý.
2. Shyǵarmashylyq eki ushtylyq, belgisizdik.
3. Sheshimniń jarq etýi.
4. Shyǵarmashylyq akt.
5. Sheshimniń durystyǵyn dáleldeý.
Bastaýysh synyp oqýshylarynyń shyǵarmashylyq áreketi onyń oqý úderisine aralasýyn arttyrady, bilimderdi tabysty ıgerýge yqpal jasaıdy, zıatkerlik kúsh - jigerdi, ózine degen senimdilikti yntalandyrady, kózqarastardyń erkindigin tárbıeleıdi. Shyǵarmashylyq áreketti tıimdi uıymdastyrýdyń negizgi ustanymdary.
1. Qandaı deńgeıdegi shyǵarmashylyq áreket jasaǵanyna qaramastan balany jeke tulǵa retinde qabyldaý, qurmetteý.
2. Bastaýysh synyp oqýshylarynyń barlyq shyǵarmashylyq belsendiliginiń kórinýine muqıat nazar aýdarý.
3. Balanyń psıhologıalyq erkindigi: tańdaý erkindigi, sezimderin kórsetý erkindigi, óz betinshe sheshim qabyldaý erkindigi.
4. Ózin - ózi baǵalaýdyń artýy men nyǵaıýy.
5. Shyǵarmashylyqqa toly bilim berý ortasyn qurý.
6. Muǵalimniń shyǵarmashylyq pozısıasy.
Atalmysh psıhologıalyq - pedagogıkalyq ustanymdar bir - birimen tyǵyz baılanysty, olar birin - biri tolyqtyrý arqyly birtutas izgilendirýge baǵdarlanǵan júıe quraıdy. Onyń maqsaty - baǵdarlap oqytý arqyly oqýshyny shyǵarmashylyq tulǵa retinde qalyptastyrý.
Oqýshynyń shyǵarmashylyq áreketiniń paıda bolýynyń sharttary:
A) Pánge úıretýdiń erkindigi. Bul shart oqýshylarǵa óz áreketin tańdaýǵa jáne erkin josparlaýǵa múmkindik beredi.
Á) Synyptaǵy bilim keńistiginiń ár baǵytta bolýy. Bul ár baǵyttylyq, kóp mazmundylyq, shyǵarmashylyq árekettiń de jan - jaqty bolýyna áser etedi.
B) Oqýshynyń muǵalimmen birlese otyryp óz shyǵarmashylyq áreketiniń jeke baǵdaryn qurýy, shyǵarmashylyq jumystardyń belgili kezeńderiniń oryndalý júrisi, oqýshynyń jeke baǵdaryn qurý quraldary bolyp sanalady.
Bastaýysh synyp oqýshylary olarmen jumys atqaratyn muǵalim men shyǵarmashylyq múmkindikti damytýǵa baǵyttalǵan búkil mekteptiń jumys júıesi usynǵan tómendegideı shyǵarmashylyq jumys túrlerine mindetti túrde qatysýǵa umtylady:
- zıatkerlik marafon
- zıatkerlik - olımpıadalyq oıyndar;
- shyǵarmashylyq – zıatkerlik konkýrstar;
- Otbasylyq – zıatkerlik breın - rıngter;
- zıatkerlik klýbtar;
- oqýshylardyń qyzyǵýshylyqtary boıynsha uıymdastyrylatyn úıirmeler.
Bastaýysh synyp oqýshylarymen jumys atqaratyn muǵalim dál osy jas kezeńi aqyl - oı atqaratyn muǵalim dál osy jas kezeńi aqyl - oı áreketine qyzyǵýshylyq pen qajettilikti týdyratynyn esten shyǵarmaýy tıis. Eger ol bastaýysh mektepte qalyptaspasa, jasóspirim shaqta shyǵarmashylyq baǵytta jumys óte qıynǵa soǵady.
«Shyǵarmashylyq» uǵymynyń jalpy teorıasyn zerttegen S. L. Rýbınshteın «oqýshy shyǵarmashylyǵynyń ereksheligi onyń sapaly túrde maqsatty áreket jasaýymen anyqtalady» — deı kele, «shyǵarmashylyq, sheshiminiń nátıjesi balanyń ózi úshin jańalyq bolsa jetkilikti» ekendigin aıtady, ıaǵnı balanyń shyǵarmashylyq ónimdi eńbegi onyń jeke tájirıbesimen salystyrylady.
Shyǵarmashylyq jumysta, ásirese, bala qıalynyń orny erekshe. Bul jóninde M. Jumabaevtyń aıtqan tamasha pikiri bar: «Jaratylystyń qushaǵynda, merýert sebilgen kók shatyrdyń astynda, hosh ıisti jasyl kilem ústinde, kúnmen birge kúlip, túnmen birge túnerip, jelmen birge júgirip, aldyndaǵy malymen birge órip, sary saıran dalada turyp ósetin qazaq balasynyń qıaly júırik, ótkir, tereń bolýǵa tıisti». «… Balanyń ataǵa tartýy ras bolsa, sıqyrly dalanyń balasy – qazaq balasy qıalqumar bolýǵa tısti». Pedagog ǵalymnyń aıtqanynyń sóz óneri — ádebıetke tikeleı qatysy bar. Óıtkeni M. Jumabaevtyń sózimen aıtqanda, «qazaq balasynyń jaratylysy sony tileıdi». Sabaqtardy túrlendirip ótkizýdiń mańyzy erekshe. Mundaı sabaqtardyń tıimdiligin atap ótsek: sabaq qurlymynyń uıymdastyrylýy, synyptaǵy oqýshylardyń is - áreketin baqylaýǵa qolaılylyq, oqý - tanymdyq tapsyrmalardy oryndaýdaǵy ujymdyq birlesken árekettiń júzege asýy, oqý ýaqytynyń únemdelýi.
Shyǵarmashylyq sıpattaǵy sabaqtar túrlerin júıeli uıymdastyrý arqyly oqýshylardyń tanymdyq belsendiligi qalyptasyp, ustazy bergen aqparatty, is - áreket tásilderimen baǵalaý ólshemderin qamtıtyn qoǵamdyq jáne ujymdyq tájirıbe taǵylymdaryn ıgerip qana qoımaı, oqýshy barlyq is - árekette shyǵarmashylyq baǵyt ustanady, qabilet biligin ushtaı túsedi.
Oqýshylardy shyǵarmashylyqqa baýlýdyń, ózindik is - áreketin uıymdastyrýdyń túrleri óte kóp. Mysaly: tirek sózder berý arqyly áńgime qurastyrý, óleń qurastyrý, mysaldardy, ertegilerdi sahnalaý, shyǵarma jazý, ertegi mazmuny boıynsha sýret salý, t. b. Osy oraıda 2 - synypta ana tili sabaǵynda balanyń shyǵarmashylyq qabiletin damytýda paıdalanǵan jumys túrlerine toqtala ketsem deımin.
Óleń qurastyrý.
Bul jumysty eki tásil arqyly uıymdastyrýǵa bolady.
a) Daıyn óleń joldaryn usynyp, oqýshylarǵa sony aıaqtaýdy tapsyrýǵa bolady.
Mysaly, Ó. Turmanjanovtyń «Týǵan ólkem» óleńinde qaıtalanyp turǵan:
«Netken sulý, netken kórkem,
Osy – meniń týǵan ólkem» degen joldar bar.
Oqýshylarǵa osy daıyn óleń joldary usynylyp, ony ary qaraı jalǵastyrý tapsyrylady. Tapsyrma durys oryndalý úshin, eń aldymen, oqýshylar qurastyrýǵa tıisti
Oqýshylardyń shyǵarmashylyq belsendiligin qalyptastyrýda sol óleńniń syzbasy túsiriledi:
«Netken sulý, netken kórkem,
Osy – meniń týǵan ólkem», — usynylǵan joldar.
«Ulan - baıtaq jerleri bar
Óz ólkemdi maqtan etem», — oqýshynyń aıaqtaýy, ıaǵnı bul – jospar, óleń uıqasqa qurylady jáne bul syzba boıynsha óleńniń birinshi, ekinshi, tórtinshi joldary uıqasýǵa tıis.
á) Daıyn uıqastar usynylady. Mysaly, «Kúz» taqyrybyna arnaıy tómendegideı uıqas boıynsha óleń qurastyrý tapsyrylady:
… baılyq
… aldyq
… qus bitken
… qaldyq.
Oqýshynyń tapsyrmany oryndaýy:
Kúz – bereke, kúz — baılyq,
Kúzde astyq mol aldyq
Jyly jaqqa qus bitken
Ketken ushyp, biz qaldyq.
Ustaz eńbegi – oqýshy bilimimen ólshenedi desek, ustaz eńbeginiń kúrdeliligi — árbir oqýshy júregine jol taba bilýinde. Árbir balanyń boıyndaǵy qabiletti damytý arqyly ózin, ómirdi, álemdi tanyp bilýge, qoǵam aldyndaǵy jaýapkershilik qasıetterin sezindire bilýinde jatyr.
Qoryta aıtqanda, oqýshy boıynda shyǵarmashylyqty damytýda úzdiksiz qulshynys, oqýǵa, bilim alýǵa degen umtylys udaıy óshpeı, kúnnen - kúnge damı túsýi qajet. Sonda ǵana oqýshy boıynda bilim nury tasyp, synyptan - synypqa kóshken saıyn oqýshynyń ishki dúnıesi, syrtqy ortamen baılanysy damyp, oqýshy dúnıetanymy arta túseri anyq.
Paıdalanylǵan ádebıetter.
1. Namazbaeva J. I. Jalpy psıhologıa. Almaty, 2006j
2. Stolárenko L. D. Osnovy psıhologıı. Rostov - na - Doný: Fenıks, 1999
3. Janatbekova N. Shyǵarmashylyq qabilettilik - damý negizi. //Qazaqstan mektebi. 2006,№2 - 15 - 17b
4. Ámirova Á. S. Bastaýysh synyp oqýshylarynyń shyǵarmashylyq is - áreketin qalyptastyrý. Almaty, 2009. - 52b.
5. Kýbasova O. V. Rozvıtıe vossojdaıýshego voobrajenıa na ýrokah chtenıa. // Nachalnaıa shkola. 1991.-№9.- S. 14 - 16.
6. Ustazdyq shyǵarmashylyq. Almaty 2007. B. A. Turǵynbaeva
7. Shyǵarmashylyq qabiletter jáne damyta oqytý B. A. Turǵynbaeva Almaty, 1999 j.
Bastaýysh synyp oqýshylarynyń shyǵarmashylyq qabiletterin tárbıeleý jáne damytý máselesin taldaý eń aldymen «qabilet» uǵymynyń mánin tereń túsinip alýdy talap etedi.
«Qabilet» uǵymyna berilgen psıhologıalyq anyqtamalar sany óte kóp. «Qabiletter dep árekettiń talaptaryn qanaǵattandyratyn jáne úlken jetistikterge jetkizetin adamnyń qasıetteriniń sıntezin ataıdy». «Qabiletter – bilim alýǵa qajetti adamnyń psıhologıalyq erekshelikteri» deıdi A. V. Petrovskıı. Qabilet qoǵamdyq jáne jeke adamdyq zor mánge ıe.
Qazaqstan psıhologıasynyń tórinen oryn alatyn áıgili psıholog ǵalym Tólegen Tájibaev «Qabilet – is - áreketiniń belgili bir túrin oıdaǵydaı, nátıjeli oryndaýynda kórinetin adamnyń jeke qasıeti»dep jazdy.
Qabilet máselesi - oqýshylardyń jekelik aıyrmashylyqtar máselesi. Múldem esh nársege qabileti joq adam bolmaıdy. Ár adam boıynda bir nársege degen qabilet bolatyndyǵy - keńestik psıhologıa ǵylymynyń negizgi erejeleriniń biri, biraq ol qabiletter dárejesi ár adamda túrli deńgeıde bolady. Olardyń is - áreketiniń belgili bir túrine qabileti ne joǵarylaý, ne tómendeý bolyp keledi.
Bastaýysh synyp oqýshylarynyń sabaqtaǵy shyǵarmashylyq qabiletterin damytýdyń pedagogıkalyq sharttary:
Bastaýysh synyp muǵaliminiń oqýshylardyń shyǵarmashylyq áreketin oqytýdyń maqsaty retinde túsinýi;
Bastaýysh bilim berý mazmunyna onyń aıryqsha komponenti retinde shyǵarmashylyq árekettiń endirilýi;
Bastaýysh synyp oqýshylarynyń shyǵarmashylyq áreketiniń erkindigi, onyń pedagogıkalyq uıymdastyrylýy, muǵalimniń basqarýy;
Problemalyq oqytý ádisteriniń shyǵarmashylyq áreketti uıymdastyrýdyń jetekshi tásilderi retinde kórinýi;
Bastaýysh synyp oqýshylarynyń shyǵarmashylyq áreketi nátıjelerin dıagnostıkalaý;
Bastaýysh synyp oqýshylarynyń shyǵarmashylyq áreketin túzetý:
«Shyǵarmashylyq qabiletter» uǵymy «shyǵarmashylyq», «shyǵarmashylyq áreket» uǵymdarymen tyǵyz baılanysty.
Shyǵarmashylyq - nátıjesi jańa materıaldyq jáne rýhanı qundylyqtar bolatyn áreket; psıhıkalyq belsendiliktiń joǵary formasy, jańa bir nárse jasaýǵa qabilettilik. Shyǵarmashylyq - adam is - áreketiniń túri. Shyǵarmashylyq áreket nátıjesinde shyǵarmashylyq qabiletter damıdy jáne qalyptasady. Shyǵarmashylyq áreket - óte kúrdeli úderis jáne ol adamǵa ǵana tán. Mundaı árekettiń ereksheligi, damý deńgeıi tek áleýmettik faktorlarǵa ǵana emes, tabıǵı, bıologıalyq faktorǵa da baılanysty.
«Shyǵarmashylyq qabiletter» nemese «kreatıvtilik» degen ne? Latyn tilinen aýdarǵanda kreatıvtilik «oılap tabý, jasap shyǵarý» degendi bildiredi.
Shyǵarmashylyq – óte kúrdeli psıhologıalyq úderis. Shyǵarmashylyqty tómendegideı ereksheliktermen sıpattalǵan adam áreketi deýge bolady;
- shyǵarmashylyq qarama - qaıshylyqtardyń bolýy;
- álýmettik jáne jeke adamǵa tán mániniń bolýy;
- shyǵarmashylyqqa arnalǵan sharttardyń, jaǵdaıdyń bolýy;
- shyǵarmashylyq tulǵanyń daralyq qasıetteriniń bolýy;
- nátıjeniń jańalyǵy, sonylyǵy.
Shyǵarmashylyqtyń máni, shyǵarmashylyq is - áreket týraly ár kezde túrli pikirler bolǵan. HH ǵasyrdyń basynda belgili fılosofıalyq sózdikte «Shyǵarmashylyq dep jańa nárse oılap tabý, jańalyq ashý» deı kele «Ol ár adamǵa tán nárse emes, qudaıdyń qudiretimen bolady. Al adam shyǵarmashylyǵy - tek salystyrmaly túrdegi áreket» delingen.
E. P. Torrenstiń pikirinshe, kreatıvtilik - bilimderdegi kemshilikterdi, olqylyqtardy qabyldaýǵa qabilettilik. Ǵalym shyǵarmashylyq árekettiń qurylymynda tómendegilerdi bólip kórsetedi.
1. Problemany qabyldaý.
2. Sheshimdi izdeý.
3. Boljamnyń paıda bolýy jáne kórinýi.
4. Boljamdy tekserý.
5. Olardyń ózgerisin tekserý.
6. Nátıjelerdi tabý.
Shyǵarmashylyq - búkil bolmystyń, qozǵalystyń, damýdyń, tirshiliktiń kózi. Tabıǵat, qoǵam qubylystarynda jeke adamnyń aqyl - sanasynda, is - áreketinde, ishki jan - dúnıesinde - bárinde shyǵarmashylyqtyń tabıǵı úderisteri úzdiksiz júrip jatady. Tabıǵat ishki shyǵarmashylyq úderisterdi ózi basqarady. Syrtqy faktorlardyń biri - oqytý jáne tárbıeleý júıesi.
V. S. Shýbınskıı shyǵarmashylyq úderisti úsh satyǵa bólip, ondaǵy kórinetin qabilet - qasıetterdi kórsetken.
1. Jańany, ózgeshe tyń dúnıeni seze bilý, qarama - qaıshylyqtardy túsine bilýde sezimtaldyq, syndarlylyq, shyǵarmashylyq oı taldaýǵa beıimdilik, jan dúnıesinde ishki tartysty oıata bilý qabileti, tanymdyq qyzyǵýshylyq, ıaǵnı shyǵarmashylyq kóńil kúıdiń týý kezeńi.
2. Intýısıa, shyǵarmashylyq qıal, ádemilikti sezine bilý, sóz ushqyrlyǵy, qaıshylyqtardy túsiný, oı qyzmetiniń ereksheligi, batyldyq, shyǵarmashylyq degen ishki qushtarlyq, ıaǵnı oqıǵa, obraz jasaýdyń baǵdar ustanar kezeńi;
3. Ózindik syn, bastaǵan isti aıaǵyna deıin jetkizý, dáleldeme, dáıektemeler usyna bilý, onyń formalaryn tabý, ıaǵnı syn, dáleldeme satysy.
Osy dáleldemelerge súıene otyryp B. Turǵynbaeva óz dısertasıasynda shyǵarmashylyq úderistiń kezeńderin shartty túrde tómendegishe toptastyrady.
1. Jańalyqpen betpe - bet kelý.
2. Shyǵarmashylyq eki ushtylyq, belgisizdik.
3. Sheshimniń jarq etýi.
4. Shyǵarmashylyq akt.
5. Sheshimniń durystyǵyn dáleldeý.
Bastaýysh synyp oqýshylarynyń shyǵarmashylyq áreketi onyń oqý úderisine aralasýyn arttyrady, bilimderdi tabysty ıgerýge yqpal jasaıdy, zıatkerlik kúsh - jigerdi, ózine degen senimdilikti yntalandyrady, kózqarastardyń erkindigin tárbıeleıdi. Shyǵarmashylyq áreketti tıimdi uıymdastyrýdyń negizgi ustanymdary.
1. Qandaı deńgeıdegi shyǵarmashylyq áreket jasaǵanyna qaramastan balany jeke tulǵa retinde qabyldaý, qurmetteý.
2. Bastaýysh synyp oqýshylarynyń barlyq shyǵarmashylyq belsendiliginiń kórinýine muqıat nazar aýdarý.
3. Balanyń psıhologıalyq erkindigi: tańdaý erkindigi, sezimderin kórsetý erkindigi, óz betinshe sheshim qabyldaý erkindigi.
4. Ózin - ózi baǵalaýdyń artýy men nyǵaıýy.
5. Shyǵarmashylyqqa toly bilim berý ortasyn qurý.
6. Muǵalimniń shyǵarmashylyq pozısıasy.
Atalmysh psıhologıalyq - pedagogıkalyq ustanymdar bir - birimen tyǵyz baılanysty, olar birin - biri tolyqtyrý arqyly birtutas izgilendirýge baǵdarlanǵan júıe quraıdy. Onyń maqsaty - baǵdarlap oqytý arqyly oqýshyny shyǵarmashylyq tulǵa retinde qalyptastyrý.
Oqýshynyń shyǵarmashylyq áreketiniń paıda bolýynyń sharttary:
A) Pánge úıretýdiń erkindigi. Bul shart oqýshylarǵa óz áreketin tańdaýǵa jáne erkin josparlaýǵa múmkindik beredi.
Á) Synyptaǵy bilim keńistiginiń ár baǵytta bolýy. Bul ár baǵyttylyq, kóp mazmundylyq, shyǵarmashylyq árekettiń de jan - jaqty bolýyna áser etedi.
B) Oqýshynyń muǵalimmen birlese otyryp óz shyǵarmashylyq áreketiniń jeke baǵdaryn qurýy, shyǵarmashylyq jumystardyń belgili kezeńderiniń oryndalý júrisi, oqýshynyń jeke baǵdaryn qurý quraldary bolyp sanalady.
Bastaýysh synyp oqýshylary olarmen jumys atqaratyn muǵalim men shyǵarmashylyq múmkindikti damytýǵa baǵyttalǵan búkil mekteptiń jumys júıesi usynǵan tómendegideı shyǵarmashylyq jumys túrlerine mindetti túrde qatysýǵa umtylady:
- zıatkerlik marafon
- zıatkerlik - olımpıadalyq oıyndar;
- shyǵarmashylyq – zıatkerlik konkýrstar;
- Otbasylyq – zıatkerlik breın - rıngter;
- zıatkerlik klýbtar;
- oqýshylardyń qyzyǵýshylyqtary boıynsha uıymdastyrylatyn úıirmeler.
Bastaýysh synyp oqýshylarymen jumys atqaratyn muǵalim dál osy jas kezeńi aqyl - oı atqaratyn muǵalim dál osy jas kezeńi aqyl - oı áreketine qyzyǵýshylyq pen qajettilikti týdyratynyn esten shyǵarmaýy tıis. Eger ol bastaýysh mektepte qalyptaspasa, jasóspirim shaqta shyǵarmashylyq baǵytta jumys óte qıynǵa soǵady.
«Shyǵarmashylyq» uǵymynyń jalpy teorıasyn zerttegen S. L. Rýbınshteın «oqýshy shyǵarmashylyǵynyń ereksheligi onyń sapaly túrde maqsatty áreket jasaýymen anyqtalady» — deı kele, «shyǵarmashylyq, sheshiminiń nátıjesi balanyń ózi úshin jańalyq bolsa jetkilikti» ekendigin aıtady, ıaǵnı balanyń shyǵarmashylyq ónimdi eńbegi onyń jeke tájirıbesimen salystyrylady.
Shyǵarmashylyq jumysta, ásirese, bala qıalynyń orny erekshe. Bul jóninde M. Jumabaevtyń aıtqan tamasha pikiri bar: «Jaratylystyń qushaǵynda, merýert sebilgen kók shatyrdyń astynda, hosh ıisti jasyl kilem ústinde, kúnmen birge kúlip, túnmen birge túnerip, jelmen birge júgirip, aldyndaǵy malymen birge órip, sary saıran dalada turyp ósetin qazaq balasynyń qıaly júırik, ótkir, tereń bolýǵa tıisti». «… Balanyń ataǵa tartýy ras bolsa, sıqyrly dalanyń balasy – qazaq balasy qıalqumar bolýǵa tısti». Pedagog ǵalymnyń aıtqanynyń sóz óneri — ádebıetke tikeleı qatysy bar. Óıtkeni M. Jumabaevtyń sózimen aıtqanda, «qazaq balasynyń jaratylysy sony tileıdi». Sabaqtardy túrlendirip ótkizýdiń mańyzy erekshe. Mundaı sabaqtardyń tıimdiligin atap ótsek: sabaq qurlymynyń uıymdastyrylýy, synyptaǵy oqýshylardyń is - áreketin baqylaýǵa qolaılylyq, oqý - tanymdyq tapsyrmalardy oryndaýdaǵy ujymdyq birlesken árekettiń júzege asýy, oqý ýaqytynyń únemdelýi.
Shyǵarmashylyq sıpattaǵy sabaqtar túrlerin júıeli uıymdastyrý arqyly oqýshylardyń tanymdyq belsendiligi qalyptasyp, ustazy bergen aqparatty, is - áreket tásilderimen baǵalaý ólshemderin qamtıtyn qoǵamdyq jáne ujymdyq tájirıbe taǵylymdaryn ıgerip qana qoımaı, oqýshy barlyq is - árekette shyǵarmashylyq baǵyt ustanady, qabilet biligin ushtaı túsedi.
Oqýshylardy shyǵarmashylyqqa baýlýdyń, ózindik is - áreketin uıymdastyrýdyń túrleri óte kóp. Mysaly: tirek sózder berý arqyly áńgime qurastyrý, óleń qurastyrý, mysaldardy, ertegilerdi sahnalaý, shyǵarma jazý, ertegi mazmuny boıynsha sýret salý, t. b. Osy oraıda 2 - synypta ana tili sabaǵynda balanyń shyǵarmashylyq qabiletin damytýda paıdalanǵan jumys túrlerine toqtala ketsem deımin.
Óleń qurastyrý.
Bul jumysty eki tásil arqyly uıymdastyrýǵa bolady.
a) Daıyn óleń joldaryn usynyp, oqýshylarǵa sony aıaqtaýdy tapsyrýǵa bolady.
Mysaly, Ó. Turmanjanovtyń «Týǵan ólkem» óleńinde qaıtalanyp turǵan:
«Netken sulý, netken kórkem,
Osy – meniń týǵan ólkem» degen joldar bar.
Oqýshylarǵa osy daıyn óleń joldary usynylyp, ony ary qaraı jalǵastyrý tapsyrylady. Tapsyrma durys oryndalý úshin, eń aldymen, oqýshylar qurastyrýǵa tıisti
Oqýshylardyń shyǵarmashylyq belsendiligin qalyptastyrýda sol óleńniń syzbasy túsiriledi:
«Netken sulý, netken kórkem,
Osy – meniń týǵan ólkem», — usynylǵan joldar.
«Ulan - baıtaq jerleri bar
Óz ólkemdi maqtan etem», — oqýshynyń aıaqtaýy, ıaǵnı bul – jospar, óleń uıqasqa qurylady jáne bul syzba boıynsha óleńniń birinshi, ekinshi, tórtinshi joldary uıqasýǵa tıis.
á) Daıyn uıqastar usynylady. Mysaly, «Kúz» taqyrybyna arnaıy tómendegideı uıqas boıynsha óleń qurastyrý tapsyrylady:
… baılyq
… aldyq
… qus bitken
… qaldyq.
Oqýshynyń tapsyrmany oryndaýy:
Kúz – bereke, kúz — baılyq,
Kúzde astyq mol aldyq
Jyly jaqqa qus bitken
Ketken ushyp, biz qaldyq.
Ustaz eńbegi – oqýshy bilimimen ólshenedi desek, ustaz eńbeginiń kúrdeliligi — árbir oqýshy júregine jol taba bilýinde. Árbir balanyń boıyndaǵy qabiletti damytý arqyly ózin, ómirdi, álemdi tanyp bilýge, qoǵam aldyndaǵy jaýapkershilik qasıetterin sezindire bilýinde jatyr.
Qoryta aıtqanda, oqýshy boıynda shyǵarmashylyqty damytýda úzdiksiz qulshynys, oqýǵa, bilim alýǵa degen umtylys udaıy óshpeı, kúnnen - kúnge damı túsýi qajet. Sonda ǵana oqýshy boıynda bilim nury tasyp, synyptan - synypqa kóshken saıyn oqýshynyń ishki dúnıesi, syrtqy ortamen baılanysy damyp, oqýshy dúnıetanymy arta túseri anyq.
Paıdalanylǵan ádebıetter.
1. Namazbaeva J. I. Jalpy psıhologıa. Almaty, 2006j
2. Stolárenko L. D. Osnovy psıhologıı. Rostov - na - Doný: Fenıks, 1999
3. Janatbekova N. Shyǵarmashylyq qabilettilik - damý negizi. //Qazaqstan mektebi. 2006,№2 - 15 - 17b
4. Ámirova Á. S. Bastaýysh synyp oqýshylarynyń shyǵarmashylyq is - áreketin qalyptastyrý. Almaty, 2009. - 52b.
5. Kýbasova O. V. Rozvıtıe vossojdaıýshego voobrajenıa na ýrokah chtenıa. // Nachalnaıa shkola. 1991.-№9.- S. 14 - 16.
6. Ustazdyq shyǵarmashylyq. Almaty 2007. B. A. Turǵynbaeva
7. Shyǵarmashylyq qabiletter jáne damyta oqytý B. A. Turǵynbaeva Almaty, 1999 j.
You Might Also Like
