InfoHub Logo

Taqyryby: Er qanaty - at
Sabaqtyń túri: Jarys sabaq
Sabaqtyń maqsaty: Oqýshylardy jarystyra otyryp, jylqy týraly túsinikterin keńeıtý, at baptaý, báıge týraly maǵlumattar berý.
Sabaqtyń kórnekiligi: ınterbelsendi taqtada slaıdtar, at ábzelderi, beınerolık.

Sabaqtyń ótý barysy:
Qazaqstannyń barlyq aımaqtarynan kezdesetin arıı, saq, ǵun kezeńderiniń eskertkishteri (b. z. b. 1 - myńjyldyq – b. z. 2 ǵ.) ejelgi Qazaqstanda jylqynyń qolǵa úıretilip qana qoımaı, bul maldyń erekshe qasterlenip, ádet - ǵuryptyq rásimderdiń ajyramas bir bóligine aınalǵanyn kórsetedi. Jylqynyń basy sozylǵan aryqtaý keledi; kózderi úlken ótkir, tanaýlary keń, súıir qulaqtary shıraq qımyldy úlken ne ortasha kólemdi (basynyń jartysynan da kishirek) bolady. Jaly uzyn salbyraǵan, moıny uzyn bulshyq etti, denesi jumyrlanǵan bolady; quıryǵy túbirinen bastalatyn uzyn qyldardan turady; túsi áralýan keledi. Aıaqtary bıik symbatty, jýandyǵy ortasha bolady; 1 - shi jáne 5 - shi saýsaǵy múldem bolmaıdy, 2 - shi jáne 4 - shi saýsaqtary rýdımentti túrde ǵana qalyptasqan; tuıaǵy eń qatty damyǵan ortańǵy saýsaqtyń basyn ǵana qaptaıdy (sondyqtan deneniń búkil salmaǵy soǵan keledi). Asqazany qarapaıym bolady, ót qaby joq, búıeni qatty damyǵan. Mıi birshama kishkentaı, jáne qatparly úlken mı syńarlary mıshyqty qaptamaıdy. Alaıda aqyl qabileti edáýir joǵary bolady. Sezý qabiletterinen estýi eń jaqsy damyǵan, sodan keıin kórýi, sosyn ıis sezýi. Shoqtyǵyna deıingi bıiktigi 50 – 185 sm, salmaǵy 60 – 1500 kg bolady.
Jylqylar ádette bir aıǵyr bastaıtyn birneshe bıeden turatyn úıirge jınalady. Kóbinese jazyq dalada turady; erekshe sıpattary - úlken jyldamdyq pen saqtylyq.

Túsi
Jylqy túsi qylań, baran, ala bop bólinedi.
• Qylańǵa aqboz, boz, býryl, teńbil, qubaqan, sary, qula, qula jıren, shabdar, kók, sur, qulager, qyzyl, narqyzyl, t. b. jylqylar;
• baranǵa tory, qara, qarakók, qarasur, qońyr, jıren, kúreń, t. b. jylqylar jatady;
• alaǵa saryala, surala, kókala, kerala, qarala, qońyrala, kúreńala, t. b. jylqylar jatady.
Alystan qaraǵanda jylqynyń denesindegi bozǵyl túkter basym bolsa, ol qylań jylqy dep atalady. Qoshqyl túster kóbirek bolsa, baranǵa jatady. Erekshe kezdesetin túster bolady. Mysaly, shubar, bozshubar, kókshubar, qarashubar, t. b. jylqylar. Býdandary qashyr, qarta qashyr (loshak), qulanoıd (qulan men jylqy býdany), zebroıd (zebr men jylqy býdany) dep atalady.

Qazaqy jylqy
Qazaqstanda erte kezderden bastap, ósirip kele jatqan qoltuqymnyń biri - qazaqy jylqy. Onyń negizgi tobyn - «jaby» dep ataıdy. Bul qoltuqym kólik maly retinde jáne eti, súti úshin de ósiriledi. Dene bitimi shymyr, qatań aýa raıyna tózimdi. Jyl boıy jaıylymda, jemshóp talǵamaıdy, tez qońdanady, salt minýge yńǵaıly. Eń baıyrǵy tuqymy nashar qazaqy jylqy - jaby. Onyń shoqtyǵyna deıingi bıiktigi - shamamen 145 sm, turqy - 150 sm, salmaǵy - 460 - 470 kg. Jaıylymda semirtilse, odan 230 - 250 kg taza et alynady. Jaby jylqylary Atyraý, Aqtóbe, Qaraǵandy, Qyzylorda, Ońtústik Qazaqstan, Almaty, Jambyl, Shyǵys Qazaqstan, Aqmola aımaqtarynda ósiriledi.

Adaı jylqysy
Qazaqstannyń batys aımaqtarynda erteden ósirip kele jatqan qoltuqymy – adaı jylqysy. Jergilikti halyq «dala kórki» dep erekshe dáripteıdi. Ony salt minis kóligi retinde paıdalanady.
4 topqa bólemin:
İ top: Júırik
İİ top: Arǵymaq
İİİ top: Tulpar
İV top: Sáıgúlik
İ. Taı jarys. Shabandozdar 5 – 7 jasta bolýy kerek. Báıgeniń bul túri shildehana, kelin túsirý toıynda jıi ótkizilgen. Máre men sóreniń qashyqtyǵy 500 – 2000 m. Taı báıgeden ozǵandarǵa júldege laq, qozy ne oıynshyqtar beriledi. Taı báıge jas balalardy shabandozdyqqa baýlıdy.
Barlyq topqa sáıkestendirý kestesi beriledi. Ár durys jaýap 1 upaımen baǵalanady.

Sáıkestendirý.
1. Kendebaı - Kerqula
2. Er Tóstik - Shalquıryq
3. Aqan seri - Qulager
4. Qobylandy - Taıbýryl
5. Er Tarǵyn - Tarlan
6. Alpamys - Baıshubar
7. Qambar - Qara qasqa
8. Isataı - Aqtaban

İİ. Qunan báıge. Qunan báıge - qazaqtyń ulttyq at sporty túrleriniń biri, qysqa qashyqtyqtarǵa qunan shyqqan (3 jasqa deıin) qunandarmen balalardyń jarysýy. Qazaqta taı jarys (2 jasqa deıin), dónen báıge (tórt jasqa deıin) atshabys túrleri de bar. Munda da qashyqtyqtar ártúrli bolady. Tisine qarap jasyn tóreshiler alqasy anyqtaıtyn úsh jastaǵy qunandar arasyndaǵy qysqa qashyqtyqqa shabatyn báıge.
Ár topqa suraqtar beriledi. Ár suraqqa 2 upaıdan beriledi.
İ top: Júırik
1. Jylqynyń piri kim?
2. Jylqyny jas boıynsha ata.
3. Ashamaıǵa mingizý degenimiz ne?
4. At suraǵan qorlyq emes,
(Er - toqym suraǵan qorlyq)

İİ top: Arǵymaq
1. Jylqynyń tústerin ata.
2. Qazirgi Mańǵystaý júırikterin ata.
3. Jeti qazynaǵa neler jatady?
4. Bolar bala besikte bulqynar,
(Bolar qulyn jelide julqynar )

İİİ top: Tulpar
1. Báıgege shabatyn balany kim deımiz?
2. Týlaq degenimiz ne?
3. Básire degenimiz ne?
4. Erte turyp atańdy tap,
(Atańnan soń atyńdy tap.)

İV top: Sáıgúlik
1. Jylqynyń malynyń etinen alatyn ónim?
2. Qymyzdyń túrleri.
3. Qymyzmuryndyq degenimiz ne?
4. At arytpaq arzan,
(Jurt tanytpaq qymbat).

Er qanaty - at. júkteý