InfoHub Logo

Anýarbekova Ansagan Erlanovna

Dinı medıa – bul dinge jáne dinı taqyryptarǵa arnalǵan medıa resýrstar. Olar senimge, dinı ilimderge, rásimderge, etıkaǵa, rýhanı tájirıbege jáne dinı ómirdiń basqa da aspektilerine qatysty aqparat pen materıaldardy usynady. Dinı aqparat quraldary ártúrli formada bolýy múmkin, sonyń ishinde: 

1. Aqparattyq saıttar: Dinge qatysty sońǵy jańalyqtardy, taldaýlardy, maqalalar men túsiniktemelerdi usynatyn dinı jańalyqtar portaldary, blogtar men veb-saıttar. 

2. Jýrnaldar men gazetter: din taqyrybyna arnalǵan suhbattar, reportajdar, sholýlar, maqalalar jáne basqa da materıaldar bolýy múmkin dinge arnalǵan baspa basylymdary.  

3. Radıo jáne teledıdar: baǵdarlamalar, ýaǵyzdar, rýhanı tolǵaýlar, duǵalar jáne basqa da dinı materıaldardy taratatyn hrıstıandyq jáne basqa da dinı radıostansıalar men telearnalar.  

4. Áleýmettik medıa: dinı taqyryptarǵa arnalǵan áleýmettik medıa toptary men betteri, onda siz senim týraly talqylaýǵa, suraqtar qoıýǵa, rýhanı oılarmen bólisýge jáne qaýymdastyq tabýǵa bolady.  Dinı aqparat quraldary din týraly aqparatty taratýda, dindarlardy tárbıeleýde, din kóshbasshylarynyń ýaǵyzdaryn aıtýda, ártúrli dinı dástúrler arasyndaǵy dıalog pen túsinistikti ilgeriletýde mańyzdy ról atqarady. Olar sondaı-aq senýshiler úshin shabyt pen jiger kózi bola alady jáne olardy nyǵaıtýǵa kómektesedi.

Dinı sala qazirgi zamanǵy shyndyqta BAQ pen dinniń ózara árekettesýiniń jańa júıesin talap etetin eń mańyzdy áleýmettik-mádenı qubylys bolyp tabylady. Buqaralyq aqparat quraldary konfesıaaralyq jáne konfesıaaralyq qatynastarǵa, sondaı-aq olardyń qarqyndylyǵy men formalaryna áser etedi. Kıbermaterıaldardy usynýdyń mazmuny men stıline baılanysty BAQ-tyń áseri/mazmuny tolerantty nemese qarama-qaıshylyqty bolýy múmkin, bul aýdıtorıa reaksıalarynyń sáıkes baǵytyn týdyrýy múmkin. Osylaısha, qazirgi jahandyq álemde BAQ dinaralyq qatynastardy retteýge yqpal etetin dinı erekshelikterdi oń nemese teris qabyldaýdy qalyptastyrýǵa áleýmettik áser etý qyzmetin júzege asyrady. Osyǵan oraı, buqaralyq aqparat quraldary, sondaı-aq qoǵamdyq pikir kóshbasshylary konfesıaaralyq kelisim men qoǵamdyq sanany qalyptastyrýdaǵy jaýapkershiligin sezinýi qajet. Bul turǵyda buqaralyq aqparat quraldarynyń dinı jáne konfesıalyq kózderi erekshe ról atqarady. «Dinı aqparat quraldarynyń ereksheligi dinı konfesıalardyń, uıymdar men birlestikterdiń ómiri men qyzmetin, sondaı-aq olardyń áleýmettik, saıası jáne mádenı prosesterge yqpal etý nysandary men dárejesin sıpattaýmen jáne zertteýmen baılanysty. Olardyń ishinde teologıalyq, dinı-tarıhı, dintaný, dinı-saıası, dinı-quqyqtyq degen birneshe baǵyttardy bólip kórsetý kerek» [2].

Qaznettegi din máselesin zerttegende aqparattyq portaldardyń jańa syn-qaterleri men erekshelikterin eskerý qajet. Mysaly, orys zertteýshisi Dolgorýkov A.M. bes semıotıkalyq aǵymdy anyqtaıdy: olar eskilerin yǵystyryp, jańalaryn jasaıdy, jańa sáıkestikterdi jasaıdy, belgili bir aqparat kózderine qoljetimdilikti tómendetedi, jańa áleýmettik teńsizdikterdi týdyrady, múmkindikterdi týdyrady jáne jabady [3].

Búgingi tańda áleýmettik jelilerdiń damýy paıdalanýshylar arasyndaǵy tıimdi qarym-qatynas keńistigi bolyp tabylatyn tolyqqandy vırtýaldy ortany qurýda. Áleýmettik jelidegi adamdardy birneshe sanatqa bólýge bolady: pikir kóshbasshylary (blogerler),52Qazaqstandaǵy din máselesin zertteý kezindegi BAQ kontentine taldaý, kontent moderatorlary jáne onyń tutynýshylary. «Pikir kóshbasshysy» termıni alǵash ret 1955 jyly amerıkandyq áleýmettanýshy Pol Lazarsveldtiń zertteýlerinde qoldanylǵan [4]. «Áleýmettik jelilerde saqtaý jáne óńdeý qýatty resýrstardy qajet etetin orasan zor aqparat kún saıyn jasalady jáne taratylady. Áleýmettik jelilerdegi qoǵamdyq pikir kóshbasshylaryn anyqtaý ádistemesi zertteletin salany aıtarlyqtaı qysqartady, bul resýrstardy tutynýdyń tómendeýine ákeledi» [5].

Islamdaǵy dinı aqparat quraldarynyń din týraly aqparat berýde, ıslam týraly bilimderin arttyrýda jáne ımandylyqqa shaqyrýda mańyzdy ról atqarady. Islamdaǵy dinı aqparat quraldarynyń keıbir aspektileri: 

1. Aqparattyq veb-saıttar: Islam, ıslam mádenıeti, tarıhy men ádet-ǵuryptary týraly aqparat beretin kóptegen veb-saıttar bar. Bul saıttarda rýhanı mátinder, duǵalar, Quran Kárimniń túsindirmesi, dinı merekeler týraly maqalalar, paıǵambarlar qıssalary men musylman dinin ustanýshylar is-áreketteriniń úlgileri bar. 

2. Aýdıo jáne beıne resýrstar: Internette ýaǵyzdar, dárister, dinı baǵdarlamalar, rýhanı ánder men dindarlardyń áńgimeleri sıaqty kóptegen aýdıo jáne beıne resýrstar bar. Bul resýrstar musylmandardyń Islam týraly bilimi men túsinigin keńeıtýge jáne rýhanı shabyt alýǵa kómektesedi.  

3. Mobıldi qoldanbalar: Islamǵa qatysty mobıldi qoldanbalar qasıetti Qurandy oqý múmkindigin, ıslamdyq praktıkalyq aqparatty, namaz ýaqytyn eske túsirýdi, rýhanı nusqaýlardy jáne dindi úırenýge arnalǵan ınteraktıvti múmkindikterdi qosa alǵanda, kóptegen múmkindikterdi usynady.  

4. Áleýmettik medıa: Islamdyq qaýymdastyqtar áleýmettik medıa platformalarynda jumys isteıdi, onda musylmandar baılanysa alady, ózderiniń dinı oılarymen bólisedi jáne basqa musylmandardan shabyt taba alady. Bul qaýymdastyqtar senim, dinı ádet-ǵuryptar men merekeler týraly paıdaly aqparatty taratý úshin de qoldanylady.  

5. Teledıdar men radıo: Keıbir teledıdarlar men radıostansıalar mezgil-mezgil ıslamdyq baǵdarlamalardy, sonyń ishinde ýaǵyzdardy, din týraly ilimderdi, rýhanı jetekshiler men ıslam ǵulamalarymen suhbattar men suhbattardy kórsetedi. Bul baǵdarlamalar senim týraly pikirtalas pen oılaýdy yntalandyrady.  Islamdaǵy dinı buqaralyq aqparat quraldary tek aqparattyq maqsatta ǵana emes, sonymen qatar dindarlardy nyǵaıtyp, rýhtandyrýǵa, din týraly bilim berýge jáne rýhanıatty nasıhattaýǵa qyzmet etedi. Bul musylmandardyń senimderimen baılanysta bolýyna jáne olardyń Islam týraly túsinigi men tájirıbesin keńeıtýge kómektesedi. Islamdyq dinı aqparat quraldarynyń problemasy birneshe faktorlarǵa baılanysty bolýy múmkin. Mundaolardyń keıbireýleri bar: Senimdilik pen baqylaýdyń joqtyǵy: Internette jáne áleýmettik jelilerde kóptegen ıslamı aqparattar bar jáne senimdi jáne bedeldi derekkózderdi senimsiz nemese shekten aıyrý árqashan ońaı emes. Olardyń kópshiliginde dálsizdikter, qate túsindirýler, tipti ekstremıstik ıdeıalardy nasıhattaý bolýy múmkin. Ekstremıstik ıdeıalardyń taralýy: Internet pen áleýmettik jelilerdi paıdalana otyryp, keıbir toptar men uıymdar ekstremıstik ıdeologıalar men zorlyq-zombylyqqa shaqyrýlardy belsendi túrde taratýy múmkin. Bul ıslamdy túsiný men qabyldaýǵa áser etip, qoǵamdy turaqsyzdandyryp, jastardyń radıkaldanýyna ákelýi múmkin.  Zertteý men túsindirýdiń tolyq bolmaýy: Dinı mátinderdiń, sonyń ishinde Quran men Súnnettiń kóptegen kúrdeli jáne kontekstik aspektileri bar. Degenmen, keıbir dinı BAQ kózderi bul aspektilerdi jeńildetilgen nemese birjaqty túrde kórsetýi múmkin, bul dinı ilimderdi durys túsinbeý men qate túsinýge ákelýi múmkin. Polárızasıa jáne bóliný: ártúrli toptar ózderiniń saıası jáne áleýmettik senimderin bildirý úshin dinı aqparat quraldaryn paıdalana alady, bul polárızasıaǵa jáne bólinýge ákelýi múmkin. Bul patologıalyq básekelestik týdyryp, musylman qoǵamdastyǵy arasynda qaqtyǵysty týdyrýy múmkin. Ártúrliliktiń bolmaýy: Dinı aqparat quraldary kóbinese birjaqty bolýy múmkin jáne ıslamdaǵy pikirlerdiń, oı mektepteriniń jáne túsindirmelerdiń ártúrliligin bildirmeıdi. Bul dinge degen shekteýli túsinik pen shekteýli kózqarasqa ákelýi múmkin.  Islamdyq dinı medıa máselesin sheshýge senimdi jáne bedeldi jańalyqtar arnalaryn damytýdaǵy musylman qaýymdarynyń, rýhanı kóshbasshylardyń jáne uıymdardyń belsendi rólin jatqyzýǵa bolady. Musylmandar dinı máselelerdi túsinip, faktilerdi pikirler men ıdeologıalardan ajyrata alýy úshin olardyń arasynda bilim men synı oılaýdy nasıhattaý mańyzdy. Musylman qaýymy úshin qaýipsiz jáne aqparattandyrylǵan ınternet keńistigin qurý úshin ekstremızmge jáne zorlyq-zombylyqqa qarsy uıymdarmen birlesip jumys isteý de mańyzdy.

Búgingi jahandyq dinı medıa BAQ-tyń senim bildirý jáne aýdıtorıany tartý qabiletine áser etetin birneshe qıyndyqtarǵa tap bolady. Mine, osy máselelerdiń keıbiri:  

1. Dinı tózbeýshilik jáne qaqtyǵystar: Dinı medıa keıde ártúrli dinı toptarǵa qatysty tózimsiz nemese kemsitýshilik kózqarastardy taratý problemasyna tap bolady. Keıbir BAQ ártúrli dinı sektalar arasyndaǵy dushpandyq pen qaqtyǵysty belsendi túrde nasıhattaýy múmkin, bul ártúrli konfesıalar arasynda túsinistik pen beıbitshilik ornatýǵa kúsh salýy múmkin.  

2. Aqparatty manıpýlásıalaý jáne burmalaý: Sıfrlyq BAQ dáýirinde ınternet pen áleýmettik jeliler arqyly aqparat kóbirek taralýda. Bul din týraly aqparatty manıpýlásıalaý jáne burmalaý sıaqty jańa qıyndyqtardy týdyrady. Keıbir BAQ dinı ilimder týraly jalǵan nemese burmalanǵan aqparatty ádeıi taratýy múmkin, bul túsinbeýshilik pen qaqtyǵystarǵa ákelýi múmkin.  

3. Ártúrliliktiń bolmaýy jáne ártúrli kózqarastardy bildirý: Keıbir dinı aqparat quraldary ártúrli pikirler men senimderdi bildirmeı, tek bir senimge nemese dinniń bir aspektisine nazar aýdarýy múmkin. Bul ártúrli dinder týraly tar túsinikke jáne shekteýli aqparatqa ákelýi múmkin.  

4. Dinı erkindikke shekteýler: Keıbir elderde dinı medıa senzýraǵa nemese dinı bostandyqqa shekteýlerge ushyraýy múmkin. Bul din týraly aqparattyń berilýine jáne erkin pikir almasýǵa kedergi keltirýi múmkin.  

5. Zorlyq-zombylyqpen jáne ekstremıstik nasıhatpen kúres: Dinı BAQ-ta, ásirese ınternet keńistiginde qıanat pen ekstremıstik nasıhatpen kúresý máselesi jıi kezdesedi. Buǵan dindi zorlyq-zombylyq pen nanym-senimderin taratýdy aqtaý retinde paıdalanatyn ekstremıstik toptardyń áreketteri sebep bolýy múmkin.  Bul máselelerdi sheshý ártúrli dinı medıa, úkimetter men jalpy qoǵamnyń belsendi ózara áreketin talap etedi. Buqaralyq aqparat quraldaryn din týraly obektıvti jáne jan-jaqty aqparat berýge yntalandyrý, din bostandyǵy men pikir almasýdy qoldaý kerek. Ekstremıstik úgit-nasıhat pen qıanattyń taralýyna qarsy is-qımyldar qaýipsizdikti qamtamasyz etý jáne qaqtyǵystardyń aldyn alý úshin de mańyzdy.[1]

Jahandyq dinı medıa qoǵamdyq pikirdi qalyptastyrýda, dinı ilimderdi taratýda jáne konfesıaaralyq dıalogty ilgeriletýde mańyzdy ról atqarady. Degenmen, bul yqpaldy platforma qıyndyqsyz emes. Bul maqalada biz álemdik dinı medıa betpe-bet keletin keıbir negizgi problemalardy qarastyramyz jáne yqtımal sheshimderdi usynatyn bolamyz.

1. Sensasıa jáne birjaqtylyq

Dúnıe júzindegi kóptegen dinı medıa sensasıa jáne habarlaýda birjaqtylyq jasady dep aıyptaldy. Olar kóbinese daýly oqıǵalarǵa basymdyq beredi jáne olardyń mazmunyn belgili bir dinı nemese ıdeologıalyq kózqarasqa baǵyttaýy múmkin. Bul máseleni sheshý úshin dinı medıa beıtarap jáne ádil habarlaýǵa mindettenýi kerek. Olar kózqarastardyń dáldigin, obektıvtiligin jáne ártúrliligin birinshi orynǵa qoıatyn redaksıalyq nusqaýlardy belgileı alady. Faktilerdi tekserý jáne derekkózdiń ashyqtyǵy olardyń esep berý prosesteriniń ajyramas bóligi bolýy kerek.

2. Konfesıaaralyq dıalogtyń bolmaýy

Jahandyq dinı medıa jıi ózderiniń dinı qurylymdary aıasynda jumys isteıdi, konfesıaaralyq dıalog pen túsinistik múmkindikterin joǵaltady.Ártúrli dinder arasyndaǵy ortaq negizdi zertteıtin mazmundy qurýdy jáne nasıhattaýdy yntalandyrý. Ártúrli konfesıalar ókilderiniń qatysýymen toptyq talqylaýlar, suhbattar men pikirtalastardy ótkizý konfesıaaralyq túsinistikke yqpal etedi.

3. Dindi burmalap kórsetý

Keıbir jahandyq dinı medıa basqa dinderdi burmalaýy nemese stereotıpti bolýy múmkin, bul túsinbeýshilikke jáne tipti dushpandyqqa ákelýi múmkin.Stereotıpterdi emes, bilim berýge umtylatyn jaýapty jýrnalısıkany alǵa jyljytyńyz. Buǵan faktilerdi tekserý jáne habarlanatyn konfesıalardyń sarapshylarymen keńesý arqyly qol jetkizýge bolady. Jýrnalıserdi ártúrlilik pen sezimtaldyq boıynsha trenıńten ótýge shaqyryńyz.[1]

4. Jelide qatysýdyń jetkiliksizdigi

Keıbir dinı aqparat quraldarynyń jelide qatysýy shekteýli, bul keń aýdıtorıany qamtýdy qıyndatady.Veb-saıttardy, áleýmettik medıa platformalaryn jáne podkasttardy qosa, kúshti onlaın qatysýǵa ınvestısıalańyz. Bul mazmundy keńirek taratýdy qamtamasyz etedi jáne tehnologıany jaqsy biletin jas urpaqqa jetýge kómektesedi.

5. Qazirgi zamanǵy máselelerdi sheshý

Dúnıejúzilik dinı medıanyń kópshiligi qazirgi zamanǵy áleýmettik jáne etıkalyq máselelerdi qozǵamaı, tek dástúrli dinı ilimderge nazar aýdarady.Zamanaýı máselelerge, sonyń ishinde ekologıalyq máselelerge, áleýmettik ádilettilikke jáne tehnologıalyq etıkaǵa túsiniktemeler men taldaýlar berý arqyly zamanǵa beıimdelińiz. Bul dinniń qazirgi urpaqqa kóbirek sáıkes kelýine kómektesedi.

6. Tildik kedergiler

Til jahandyq dinı BAQ-qa tosqaýyl bolyp, onyń qoljetimdiligin shekteı alady. Ártúrli jahandyq aýdıtorıaǵa jetý úshin birneshe tilde mazmundy qamtamasyz etińiz. Sýbtıtr jáne aýdarma qyzmetteri mazmundy keńirek aýdıtorıaǵa qoljetimdi ete alady.

Qorytyndylaı kele, dúnıejúzilik dinı medıa ártúrli dinı birlestikter arasyndaǵy túsinistik pen kelisimdi ilgeriletýde mańyzdy ról atqarady. Sensasıa, beıtaraptyq jáne konfesıaaralyq dıalog máselelerin sheshý, jaýapty jýrnalısıkany ilgeriletý, jelidegi qatysýdy keńeıtý, zamanaýı máselelerdi sheshý jáne tildik kedergilerdi eńserý arqyly senimge negizdelgen BAQ jahandyq qoǵamǵa oń úles qosa alady. Ózgeretin medıa landshaftqa beıimdelý kezinde olardyń qundylyqtary men maqsattaryna adal bolýy óte mańyzdy.Osy sheshimderdi júzege asyrý arqyly jahandyq dinı BAQ óziniń profıli men qoljetimdiligin arttyra alady, saıyp kelgende, ártúrli konfesıalar arasyndaǵy kópir qyzmetin atqaryp, ózara baılanysy artyp kele jatqan álemde beıbit qatar ómir súrýge járdemdesedi.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Shevchenko M. Relıgıoznaıa jýrnalısıka: tıpy, prınsıpy ı problemy ınstıtýsıonalızasıı // Pravoslavıe ı mır: portal. – URL: http://www.pravmir.ru/religioznaya-zhurnalistika-tipy-principy-i-problemy-institucionalizacii/13.03.2015.

2. Dolgorukov A.�. Internet I perspektivy sotsiologii v XXI veke // Bolshaya Sotsiologiya: rasshirenie prostranstva dannyh: V sotsiologicheskaya Grushinskaya konferentsiya– �oskva: VTsIO�, 2015. – S. 79-82.

3. Abramov �.V., Venerina O.G. Vyyavlenie liderovobshestvennogo mneniya v sotsialnyh setyah // Bol`shayasotsiologiya: rasshirenie prostranstva dannyh: V sotsiologicheskaya Grushinskaya konferentsiya– �oskva: VTsIO�, 2015. – S. 49-52.

4. Day A. The conflict between religion and media has deep roots // https://blogs.lse.ac.uk/religionglobalsociety/2016/08/the-conflict-between-religion-and-media-has-deep-roots/ 22.08.2016

5. Hoover S.�. Religion in the �edia Age (�edia, Religion and Culture). – London: Routledge, 2006. – 352 p

---