Shyńǵystaý, Shubartaý, Abyraly óńiriniń kóne eskertkishteriniń zerttelýi
Taqyryp: Shyńǵystaý, Shubartaý, Abyraly óńiriniń kóne eskertkishteriniń zerttelýi
«Qazaqtyń usaq shoqylyǵy» atalatyn osynaý bir Saryarqanyń shyǵys óńiri jóninde belgili ǵalym, arheolog Ábdimanap Medeýuly Orazbaev óziniń týǵan jerge degen saǵynyshyn, onyń tarıhynyń ashylmaǵan kitaptaı talaı syrdy búgip jatqandyǵyn dala kúndelikterinde» tómendegi joldarmen bildirse kerek.
Kósilgen keń jazyq. Qaraǵan men kódesi jaıqalǵan ushy – qıyry joq sary dala. Sýǵa shólirkep kezerip jatyr. Taıpaq, eńkish taýlary ǵana bolmasa kóz toqtatar dáneńe taba almaısyń. Meńireý de mylqaý. Biraq osy tilsiz dala ótken bir zamandardyń kýási ǵoı. Ne kórdi eken ol ótkende? Ne syry bar onyń búgip jatqan? Bul dalanyń aıtary da, beri de mol - aý! Bir ǵana qıynshylyq – oǵan syr shertkizý dep bilińiz.
«Qazaqtyń usaqshoqylyǵy» degen ataý – eń aldymen geologıalyq - geomorfologıalyq ataý. Ol tek Arqanyń alasa taýly bıikteriniń negizgi ornalasý aýmaǵyn biriktiredi de (Shyńǵystaýdan Ulytaýǵa deıin, Kókshetaýdan Balqashqa deıin) olardyń syrt tustaryndaǵy japsarlas jatqan jazyqty, tóbeli geologıa – geomorfologıa turǵysynan basqasha quralǵan ólkelerdi qospaıdy. (1. 10).
Bul óńirdiń fızıkalyq – geografıalyq jaǵdaıy arıdti aımaq retinde sanalyp, Saryarqanyń bas sýaıryq erozıalyq – tektonıkalyq qyratynyń tóbeleri joldar, sıregirek qyrqalarmen jondar, kúmbez tárizdes jáne konýstyq shoqylar pishindi bolady (2. 44). taý jotalarynyń absolúttyq bıiktigi Shyńǵystaý 1100 m. Odan da bıigirek Qosoba, Aqshataý taý silimderiniń bıigi 1300m, Degeleń 1010m, Ońtústik – batysynda Qotanemel jáne taǵy basqa taý silemderi jatyr.
Shyńǵystaýdyń soltústik betkeıinen Shaǵan jáne Ashysý, ońtústiginen Baqanas, Daǵandeli, Qurbaqanas, Kóksala taǵy basqa usaq ózender bastalady. Betkeıinde buta (tobylǵy qaraǵan) ańǵarlarynda tal, terek, qaıyń, arsha, shalǵyn shóp ósedi. Arqar, kıik, qasqyr, sileýsin, túlki, borsyq, sýyr taǵy basqa ańdar mekendeıdi.
Biz sóz etkeli otyrǵan Shyńǵystaý, Shubartaý, Abyraly óńiriniń taǵdyryna, topyraǵyna jaqsylyǵymen, asyldaryn berýmen qatar zobalańy men zulmatyn da aıamaı bergen.
Bul óńirdiń qazan tóńkerisine deıingi Qarqaraly óńirimen baılanysty. 1824 - 1868 jyldar aralyǵynda ortalyǵy Omby qalasyna bolyp, Omby oblysynyń, Qarqaraly okrýgine qarady. 1868 jyldan ýezerge bóliný naýqanymen Qarqaraly ýezi Semeı oblysy bolyp keńes ókimeti ornaǵanǵa deıin turdy. 1920 - 1930 jyldary Keńestik ákimshilik shekara reformasy boıynsha Qarqaralynyń ózi jańa qurylǵan Qaraǵandy oblysyna qarap, Shyńǵystaý Abyraly óńiri Semeı oblysynda qaldy. Keıingi ákimshilik bólinis boıynsha jaqsy ataýmen Abaı, Abyraly, Shubartaý aýdandary ataldy. Ásirese Abyraly aýdanyna buıyrmaǵan ákimshilik bólinis, birese Abaı aýdanyna qosyldy, birese bólindi. Qazirgi tańda Abyraly jeri Jańasemeı aýdanyna, Shubartaý óńiri Aıagóz aýdanyna qarasty Shyǵys Qazaqstan oblysy bolyp ketti.
«Qazaqtyń usaq shoqylyǵy» atalatyn osynaý bir Saryarqanyń shyǵys óńiri jóninde belgili ǵalym, arheolog Ábdimanap Medeýuly Orazbaev óziniń týǵan jerge degen saǵynyshyn, onyń tarıhynyń ashylmaǵan kitaptaı talaı syrdy búgip jatqandyǵyn dala kúndelikterinde» tómendegi joldarmen bildirse kerek.
Kósilgen keń jazyq. Qaraǵan men kódesi jaıqalǵan ushy – qıyry joq sary dala. Sýǵa shólirkep kezerip jatyr. Taıpaq, eńkish taýlary ǵana bolmasa kóz toqtatar dáneńe taba almaısyń. Meńireý de mylqaý. Biraq osy tilsiz dala ótken bir zamandardyń kýási ǵoı. Ne kórdi eken ol ótkende? Ne syry bar onyń búgip jatqan? Bul dalanyń aıtary da, beri de mol - aý! Bir ǵana qıynshylyq – oǵan syr shertkizý dep bilińiz.
«Qazaqtyń usaqshoqylyǵy» degen ataý – eń aldymen geologıalyq - geomorfologıalyq ataý. Ol tek Arqanyń alasa taýly bıikteriniń negizgi ornalasý aýmaǵyn biriktiredi de (Shyńǵystaýdan Ulytaýǵa deıin, Kókshetaýdan Balqashqa deıin) olardyń syrt tustaryndaǵy japsarlas jatqan jazyqty, tóbeli geologıa – geomorfologıa turǵysynan basqasha quralǵan ólkelerdi qospaıdy. (1. 10).
Bul óńirdiń fızıkalyq – geografıalyq jaǵdaıy arıdti aımaq retinde sanalyp, Saryarqanyń bas sýaıryq erozıalyq – tektonıkalyq qyratynyń tóbeleri joldar, sıregirek qyrqalarmen jondar, kúmbez tárizdes jáne konýstyq shoqylar pishindi bolady (2. 44). taý jotalarynyń absolúttyq bıiktigi Shyńǵystaý 1100 m. Odan da bıigirek Qosoba, Aqshataý taý silimderiniń bıigi 1300m, Degeleń 1010m, Ońtústik – batysynda Qotanemel jáne taǵy basqa taý silemderi jatyr.
Shyńǵystaýdyń soltústik betkeıinen Shaǵan jáne Ashysý, ońtústiginen Baqanas, Daǵandeli, Qurbaqanas, Kóksala taǵy basqa usaq ózender bastalady. Betkeıinde buta (tobylǵy qaraǵan) ańǵarlarynda tal, terek, qaıyń, arsha, shalǵyn shóp ósedi. Arqar, kıik, qasqyr, sileýsin, túlki, borsyq, sýyr taǵy basqa ańdar mekendeıdi.
Biz sóz etkeli otyrǵan Shyńǵystaý, Shubartaý, Abyraly óńiriniń taǵdyryna, topyraǵyna jaqsylyǵymen, asyldaryn berýmen qatar zobalańy men zulmatyn da aıamaı bergen.
Bul óńirdiń qazan tóńkerisine deıingi Qarqaraly óńirimen baılanysty. 1824 - 1868 jyldar aralyǵynda ortalyǵy Omby qalasyna bolyp, Omby oblysynyń, Qarqaraly okrýgine qarady. 1868 jyldan ýezerge bóliný naýqanymen Qarqaraly ýezi Semeı oblysy bolyp keńes ókimeti ornaǵanǵa deıin turdy. 1920 - 1930 jyldary Keńestik ákimshilik shekara reformasy boıynsha Qarqaralynyń ózi jańa qurylǵan Qaraǵandy oblysyna qarap, Shyńǵystaý Abyraly óńiri Semeı oblysynda qaldy. Keıingi ákimshilik bólinis boıynsha jaqsy ataýmen Abaı, Abyraly, Shubartaý aýdandary ataldy. Ásirese Abyraly aýdanyna buıyrmaǵan ákimshilik bólinis, birese Abaı aýdanyna qosyldy, birese bólindi. Qazirgi tańda Abyraly jeri Jańasemeı aýdanyna, Shubartaý óńiri Aıagóz aýdanyna qarasty Shyǵys Qazaqstan oblysy bolyp ketti.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Sabaq taqyryptary:1. Aqparattardy óńdeý, aqparatty izdeý jáne tańdaý, izdeý ádisi, tańdaý krıterıasy2. Saraptama júıesi, jasandy ıntelekt3. Praktıkalyq jumys
