InfoHub Logo

Kazyna Ablrahmanova

Sabaqtyń maqsaty: Sultan Beıbarys
Bilimdiligi: Shyǵys pen Batystyń kindigi bolǵan Mysyr eliniń gúldenýine, mádenıeti álemdik deńgeıge kóterilýine ǵalymdardyń qosqan úlesin túsindirý;
Tárbıeligi: Babamyzdyń óz elinde emes, ózge elde 17 jyl sultandyq qurý, sol elde qurmettelý kez kelgenniń qolynan kelmeıtin is. Erligin, batyldyǵyn, tabandylyǵyn, qaısarlyǵyn úlgi etý;
Damytýshylyǵy: Qalamǵa ilikpeı, kózge túspeı qalǵan jáıttardy zertteý bolashaqtyń isi. Degenmen gazet - jýrnal betine shyqqan materıaldy oqyp óz boıymyzǵa jaqsy jaǵyn alý kerektigin túsindirý.
Aıdary:
«Burynǵy dástúrdi, burynǵy jasaǵan erlikterdi bilmeı, qadirlemeı turyp, jańa erlikterge shaqyrý bekershilik» Baýyrjan Momyshuly
Sabaqtyń túri, ádisi: Shyǵarmashylyq izdenis sabaǵy.
Kórnektiligi:
1. Karta (saıası);
2. Keste;
3. Beıbarystyń beınesi;
4. Kitap kórmesi;
5. Beıbarys eskertkishiniń ashylý sátin vıdeodan kórsetý.

Sabaqtyń jospary:
İ. Uıymdastyrý.
İİ. Jańa sabaq
1. Mámlúk sózin taldaý.
2. Beıbarystyń balalyq shaǵy.
3. Qolbasshynyń qabileti.
4. Mysyr mádenıeti.
5. Ulyqqa taǵzym.

İİİ. Bekitý jumystary.
İÚ. Úıge tapsyrma.
Ú. Baǵalaý.
Sabaqtyń barysy:
1top: Tarıhshylar.
2top: Ádebıetshiler.
3 top: Zertteýshiler.
Úsh toptyń kómegimen jańa sabaqta alatyn málimetterdi taldaımyz.
«Mámlúk» sóziniń maǵynasyn taldaý.
İ top. Tarıhshylar:

Batys tarıhshylary mámlúkterdi áskerı bólimine qaraı «bahrı» jáne «býrdjı» dep ataıdy. Mámlúkterdiń arqasynda arab - ıslam órkenıeti monǵol men kresshiler zaýalynan aman qaldy. Oǵan ıslam álemindegi tóńkeriste saıma - saı keldi. 1258 jylǵy Baǵdad halıfatynyń qulaýy, monǵol shapqynshylyǵy áserinen kezinde ıslam mádenıetiniń ortalyǵy bolǵan Baǵdadtyń talqandalýy, myqty - myqty ǵalymdardyń Mysyrǵa monǵol ezgisinen qashyp kelýi onyń ortalyqqa aınalýǵa sebep boldy.

İİ top. Ádebıetshiler:
Hİİİ ǵasyrda Mysyrdyń memleket basyna mámlúkter (arab tilinde «múlik», «qul», «bas bostandyǵy joq adam» degen uǵym beredi) keledi. Mámlúkterdiń basym kópshiligi mońǵoldar shapqynshylyǵy kezinde tutqynǵa túsip, Deshti - Qypshaq dalasynan Mysyrǵa satylǵan quldar. Hİİİ ǵ. – HİÚ ǵ. Mysyr men Shamda túrki (qypshaq) tilin úırenýge degen úlken qushtarlyq paıda boldy. Óıtkeni memleket basynda qypshaq sultandary otyrdy. Sondyqtan sol tusta arabtarǵa qypshaq tilin úıretý úshin arabsha - qypshaqsha sózdikter men gramatıkalyq eńbekter kóp jazylǵan.

İİİ top. Zertteýshiler:
Mámlúk qypshaqtary Hİİ - Hİİİ ǵasyrlarda Arabstan (Mysyr, Islam, Mesopatamıa, Ońtústik Arabıa) áskeriniń aldyńǵy saptaǵy jasaqshylary bolǵan. Bul qypshaq quldary Mysyr men Shamdy 250 jyl bıleıdi. Olar Hİİİ ǵasyrda Aıýb áýletiniń eń sońǵy shah murageri sultan Turan shahty óltirip, mámlúk memleketiniń alǵashqy bıleýshisi Aıbek boldy. Aıbek taqqa otyrǵanymen mámlúk memleketiniń abyroıyn asqaqtatqan al - Malık - az - Zahır Rýh – ad - Dın Beıbarys.

İİ taqyrypsha. «Beıbarystyń balalyq shaǵy»
İ top Tarıhshylar:
«Beıbarys qypshaq dalasynda týǵan, kózi kógildirleý edi», - dep jazady Makrızı. Shynynda da solaı, bir kózine súıel shyqqan. Sol kemtarlyǵynan Damaskide bala kezinde nebári 800 dınarǵa satyp jiberilgen. Óńi qońyrlaý, daýsy ashyq, ystyq qandy adam bolǵan.

İİ top. Ádebıetshiler:
Mamlúkterdiń Egıpetti bılegen tórtinshi sultany (1260 - 1277 jj.). Ákesiniń aty Janaq, Sheshesiniń aty Áıek degen málimetter bar. Damaskide 10 jasynda 800 dırhımge satylǵan.

İİİ top. Zertteýshiler:
Beıbarys týraly jazbalarda, onyń qypshaq elinen, alshyn taıpasynan, Berish rýynan shyqqany jaıly anyqtama derekter de bar. Shyńǵysqannyń shabýylynan buryn, Saryarqanyń soltústik batysynan bastap, Syr ózeniniń tómengi aǵysymen, Mańǵystaý túbegin, Edil – Jaıyq aralyǵyn qypshaqtar mekendegen, óziń memlekettik birlestigin qurǵandy. Ol memleket tarıhta Deshti Qypshaq atalady. Osy memleket quramyna tek qypshaq rýynan basqa Orta júz, Kishi júzdiń, ıaǵnı Alshyn, Noǵaı, Qaraqalpaq Don ózeniniń tómengi aǵysymen, Azov qalasynyń aınalasynda mekendegen túrlishe túrik tektes rýlardyń birshamasy kirgen. Beıbarys qypshaq qyzy Táj – Baqytqa úılengen. Odan Saıd han Muhammed jáne Ahmet atty egiz uldary bolǵan.

İİİ taqyrypsha. «Qolbasshylyq qabileti»
İ top. Tarıhshylar:
Tarıhı málimetterge qaraǵanda, Arab elderi ishinde, musylman elderinde ıslam dininiń eki baǵyty, ıaǵnı sýnıtter men shııtter arasynda uzaqqa sozylǵan kúres bolǵany anyq. Tek ýálı Arystannyń kezinde sýnıtter jeńiske jetti. Óz jasaǵynyń, óz basynyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýi úshin sheteldikterden arnaıy jasaqtar qurylǵan. Ol jasaqtardyń qatary tutqyndalǵan túrik jáne shyǵys halyqtarynyń jastarynan tolyqtyrylyp otyrylǵan.
Eýropalyqtardyń kresi joryǵy kezinde sol tutqyn jastardyń qatarynda ásker basshysy bolǵany, onyń sultandyǵy kezinde Egıpet pen Sırıa úlken memleketke aınalyp, hal - ahýaldary jaqsarǵany, kres joryǵyn talqandap, monǵol basqynshylaryna da toıtarys bergeni, arab, musylman elderine qorǵan bolǵanyn jazǵan.

İİ top. Ádebıetshiler:
Damaskiniń shaharbasy 800 dırhemge satyp alady. Qaryndasy aǵasynan satyp ap: «Meniń týra saǵan tartqan ulym qaıtys boldy. Seniń atyń – Beıbarys. Bar dúnıe – múlik seniki», - deıdi. Analyq meıiriminiń arqasynda erkindik alǵan Beıbarystyń baqyty endi ashyla bastaıdy. Kóshpeli bádáýılerdiń kómegimen qaraqshylarmen bolǵan qaqtyǵysta jas mamlúk jeńiske jetip sultan dárejesine deıin kóteriledi.

İİİ top. Zertteýshiler:
On jeti jyl boıy Egıpet pen Sırıanyń kresshiler joryǵynan, monǵol shapqynshylyǵynan qorǵap, bólshektengen usaq memleketterdi halıfat - ımperıa dárejesine jetkizgen. Kez kelgen taq ıesi sıaqty kúdikshil, kekshil, qatygezde boldy. Birde úlken uly Saıd ákesine daıarlanǵan dastarhannyń ústindegi qyp – qyzyl qarbyzǵa qyzyǵyp, jeı berem degende sultan kirip keledi. Balasy uıalyp shyǵyp ketedi. Beıbarys qarbyzdyń bir tiliminiń dámin tartady da, ýlanǵanyn sezip, ony balasynan kórip sharıǵat jolymen óltirýge úkim shyǵardy. Keıin qarbyzǵa ý salǵan daıarshy áıel ekenin bilgende qatty ókindi. Eń jaqyn dosy Ibragım Saıdtyń adaldyǵyna senip tyǵyp tastaǵan edi.

1227 jyly ýáziri Qalaýyndy Mekkege aparyp, Allanyń qasıetti úıi Baıtallanyń qasynda turyp: «Maǵan adalmysyń, Allanyń meshitinde ant ber», - deıdi. Qalaýyn ant sý ishedi. Jolaı Damaskige soǵady. Ony bilgen Qalaýyn Shahar begine jasyryn: «Sultan ishetin tamaǵyna ý tamyz. Sırıanyń bıligin túgel saǵan beremin» dep hat jazdy.

Sóıtip 7 kúnnen keıin Beıbarys dúnıeden ótti. Ol Damaskidegi Bab – Ál – Barıd zıratyna jerlendi. Beıbarystyń uly Saıdty, baqshada ýly sýsyn berip óltirse, ekinshi uly Ahmetti jasandy qabyrǵanyń astyna qaldyryp óltirdi.
Beıbarystyń jaqtastarynyń birin darǵa asyp, birin ý berip óltirip, qalǵandaryn qýdalady.
Qypshaqtan shyqqan mamlúkter áýleti Egıpetti 1250 – 1517 jyldardyń aralyǵynda, 267 jyl bılep baryp tarıh sahnasynan yǵysty.

İÚ taqyrypsha. «Mysyr mádenıeti»
İ top. Tarıhshylar:
Beıbarys sultan taǵyna otyrysymen ár shahardyń qorǵanysyn nyǵaıtyp, qamal munara, jol boıyna, beket aılaqtarǵa shyraq saldyrdy. Ár qalada turaqty ásker ustady. Tártipti nyǵaıtyp, ury – qary, qaraqshyny joıdy. Shóleıtke kanal qazdyryp, qubyr tartqyzdy. Saraı ishindegi alaýyzdyqty joıdy. Álemniń túkpir – túkpirinen aǵylǵan kópesterge esik ashty. Ózenderge kópir saldyryp, ár shaharǵa meshit ornatty.

İİ top. Ádebıetshiler:
Mámlúkter kezeńi Mysyr men Sham úshin asa joǵary dáýirleý zamany boldy. Oǵan Islam álemindegi tóńkeris te saıma – saı keldi. 1258 jyly Baǵdat halıfatynyń qulaýy, monǵol shapqynshylyǵy áserinen kezindegi Islam mádenıetiniń ortalyǵy bolǵan Baǵdattyń talqandalýy, Mysyrǵa myqty – myqty ǵalymdardyń monǵol ezgisinen qashyp kelip, ortalyqqa aınaldyrýyna sebep boldy.
Arab til bilimpazdary qypshaq tilin oqyp – úırenýge degen úlken múddelik týyndaǵan. Sonyń nátıjesinde qypshaq tiline qatysty alýan túrli sózdikter, gramatıkalyq oqýlyqtar, úlkendi – kishili anyqtamalar dúnıege kelgen.

İİİ top. Zertteýshiler:
17 jyl 2 aı 12 kún ámirlik etken Beıbarys el bıleý dástúrine saı onyń Kaırdaǵy saraıy sáýletti bolǵan.
Aıaq - tabaq tasýshylar da, taǵam dámin tatyp bilýshiler de, túngi kúzetshiler de tıisti laýazymǵa saı bolǵan. Olardyń bári de qamalda ótetin qabyldaýlarǵa qatysyp otyrǵan. Áskerı bekinisterdi jasaqtaǵan Beıbarys dindar bolǵan, qalany saýyqtyrý maqsatynda Kaırda anasha tartyp, sharap ishýge tyıym salǵan, barlyq ishimdik oryndary men jezóksheler úshin salynǵan oryndardy japqan, joryqta kápirlerge erip kelgen Eýropalyq jezókshe áıelderdi qýyp shyqqan.
Kaır áıelderiniń buzaqy áreketterine qarsy qatań zań qabyldanǵan.

Muǵalimniń qorytýy: «Ulylyqqa taǵzym»
Beıbarys 1223 jyly dúnıege kelip, 10 jasynda ata - anasynan aırylyp, quldyq qamytyn kıip, basqa elge satylyp ketti. Ómirdiń eń ashshy kezeńderin óziniń tabandylyǵy, qaısarlyǵy, qypshaqqa tán batyldyǵy men ójettiginiń arqasynda Beıbarys 1260 jyly qazan aıynda 37 jasynda taqqa otyrdy. Ol monǵol, kres joryqtaryn jeńip, Sırıa, Egıpet, Iran, Grýzıa, Altyn orda, Fransıa, Anglıa sıaqty eldermen qarym - qatynas jasady. Ózinen iri eldermen beıbit, aılaly dıplomatıalyq qatynas jasasa, usaq memleketterdi basyp alyp iri Halıfat qurdy. Ony 17 jyl 2 aı 12 kún bıledi.
1277 jyly 54 jasynda óziniń ýáziri Qalaýynyń qolynan kenetten óldi. Denesi Damaskige jerlendi. Mamlúkter 1250 - 1517 jylǵa deıin bılik qurdy. Beıbarys týraly 1990 jyly M. Sımashkonyń «Jýsan» povesi boıynsha túsirilgen «Beıbarys» kınosy shyqty. Onda «Beıbarys» rólin ataqty akterimiz N. Jantórın oınap, este qalarlyqtaı beıne jasady, Beıbarystyń kim ekenin álemge tanytty. Beıbarys jaıyndaǵy dramany R. Otarbaev jazsa, Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń múshesi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qyzmetkeri A. Ershýov «Beıbarys» dastanyn jazdy. Atyraýlyq qylqalam sheberi Á. Jantasov onyń beınesin beınelep, sýretin saldy.

Almatylyq músinshi Q. Hakımov pen sáýletshi Q. Jarylǵapovtyń eńbekterimen jasalǵan bıiktigi 6, 5 metr bolatyn eskertkishti Atyraý oblysynyń «Beıbarys Sultan» atyndaǵy alańǵa ornatty.
2000 jyly qyrkúıek aıynda Beıbarys sultannyń týǵanyna 775 jyl tolý mereıtoıyna oraı ǵylymı praktıkalyq konferensıa ótti. Respýblıka kóleminde 775 jyldyǵy toılandy.

Bekitý jumystary.
1. 5 joldy óleń quraý.
2. «Sınkveınn» strategıasy.
1. Zat esim: Beıbarys.
2. Syn esim: Kók kózdi, boıy uzyn, qaısar, ójet.
3. Etistik: El bıledi, saýdany damytty, musylmandarǵa qorǵan boldy.
4. Taqyrypqa baılanysty óz oıyn bildiretin 4 uǵym.
1. Adal.
2. Meıirimdi.
3. Aılaker.
4. Qatal.
5. Sınonım – Sultan.

3. «Toptastyrý» strategıasy.
Beıbarys
↓
Qul
Sultan
Mamlúk
Dıplomat
Qolbasshy
Saıasatker
Dindar
Ǵulama adam

4. Kesteni toltyr:
Jyldar ------------Ómiri ----------Qolbasshylyq qabilet ---------- Qandaı eldermen baılanys boldy

6. Insert strategıasy.
Bilemin
Qypshaq ekenin
Arabtar jaýlap alǵanǵa deıin Atyraý óńirinde týyp óskenin

Bilgim keledi
Týǵandary boldy ma?
Qaıda jerlendi?
Ákesi, sheshesi týraly
Úırendim
Erlik jasady, ójettigi, sezimtaldyǵyn, bilimdiligin, mádenıettiligin, ımandylyǵyn
Jańa bilim
Fılm bar.
Eskertkish ornatyldy.
Meshit bar, t. b
1. Mámlúk, mamlúk - bas bostandyǵy joq adam, keıin qoǵam talabyna saı áskerı ataq
laýazymy.
2. Halıfat - birneshe memlekettiń birigýinen paıda bolǵan ımperıa.
Úıge tapsyrma:
1. Beıbarys jónindegi ótilgen materıaldardy pysyqtap kelý.
2. «Meniń qıalymdaǵy Beıbarys» degen taqyrypta áńgime jaz.
3. Qypshaqtar taqyrybyn qaıtalaý, §20
Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. «Atyraý» ensıklopedıasy – «B» - Beıbarys.
2. «Qazaqstan» ensıklopedıasy.
3. «Atyraý» gazetiniń 2000 jylǵy jınaǵy.
4. « Beıbarys» poema - dıalog, avtory A. Erýshov.
5. «Bórte - Shyńǵysqannyń jubaıy» kitap.
6. «Tańǵajaıyp Beıbarys» avtory Ótegen Júsip.