Tumar (Tomırıs) patshaıym
Tumar (Tomırıs) patshaıym
Tumar (Tomırıs) hansha (j. j. s. d. 570 - 520) – kúngeı túrki saq halyqtarynyń baıyrǵy zamanda el bılegen ataqty áıel patshalarynyń biri. Grek jazbalarynda onyń elin «masaget» dep ataıdy. Tumar hansha esiminiń tarıhqa enip, álemge tanylýy Ahemen áýletinen shyqqan, «tórt qubylanyń tutas bıleýshisi» atanǵan parsynyń áıgili patshasy Kırdiń (j. j. s. d. 558 – 530) Orta Azıaǵa basqynshylyq joryqpen kelgen, «jeńilýdi bilmeıdi» dep dáriptelgen áskerin ashyq shaıqasta tas talqanyn shyǵaryp jeńýimen tikeleı baılanysty.
Memleketiniń aýmaǵyn toıymsyzdyqpen keńeıte berýdi oılaǵan Kır patsha batys elderine attanbas buryn áýeli shyǵys jaǵyn qaýipsizdendirý maqsatymen kúngeı túrki saqtardy baǵyndyryp alýdy kózdeıdi. Sóıtip túrki saq eline elshi attandyryp, olardyń hanshasy, sol kezde kúıeýi ólip jesir otyrǵan Tumardyń (Tomırıske) ózine turmysqa shyǵýyn suraıdy.
Bul Kırdiń túrki saqtarmen soǵysýǵa jeleý izdeýi edi. Tumar hansha Kırdiń usynysyn qabyldamaı tastaıdy. Osyny jeleý etken Kır óziniń jaý qaıdalap jutynǵan jaýjúrek jaýyngerlerin shyǵysqa qaraı qaptatady. Araks darıasyna jetip, ústinen qalqyma kópirlerdi qurýdy kemelerdiń kermesinde munara qamaldar turǵyzýdy ámir etedi.
Ózderin jaýlap alýǵa kelgen parsylardyń ár qadamyn alystan baqylap, bilip otyrǵan Tumar hansha olardyń darıadan ótý úshin áýrelenip, kópir salǵaly jatqanyn estip, Kırge arnaıy jaýshy jiberedi.
— Mıdıalyqtardyń patshasy! deıdi jibergen jaýshysy arqyly Tumar hansha Kırge. Nıetińnen qaıt. Salyp jatqan kópirlerińniń ıgiligin kórer kórmesińdi óziń de bilmeısiń. Ónbes isti qýma. Óz patshalyǵyńa bar da, óz bıligińdi júrgize ber, bizdi kúndeme. Al eger alda jalda soǵyspaı qoımaımyn deseń, onda kópir salyp, ýaqyt ótkizip, áýre bolma. Darıanyń biz jaq betine shyǵyp soǵysamyn deseń, biz úsh kúnshilik jerge ketip, jol ashaıyq, al darıanyń óz jaǵyńda soǵysamyn deseń, sen úsh kúnshilik jerge shegin. Qalaýyna qaraı óziń shesh.
Tumardyń usynysyn Kır áskerı keńeske salady. Biraz pikir talasynan soń, Lıdıanyń burynǵy patshasy, sol kezde Kırdiń qolyndaǵy myrza tutqyn Krezdiń aqylymen darıanyń túrki saqtar jaǵynda soǵysýdy uıǵaryp, sheshimderin Tumarǵa habarlaıdy.
Túrki saqtar ýádelerinde turyp, úsh kúnshilik jerge sheginip ketedi. Olardyń ketkenine anyq kóz jetkizgennen keıin Kır búkil áskerin darıanyń arǵy betine ótkizip, Krezdiń úıretken aılasymen túrki saqtardyń shabyldaýshy tobyn aldap qolǵa túsirip, túgel qyrǵynǵa ushyratady. Osy shabýylshy toptyń basshysy, Tumar hanshanyń uly Spargapty (Spargapıs) tutqynǵa alady.
Súıikti uly men shep buzar jaýyngerleriniń qaıǵyly habaryn alǵan Tumar Kırge jaýshy jiberip, oǵan óziniń sońǵy sózin jetkizedi.
Qanqumar Kır! Jeńiske jelikpe. Sen meniń ulymdy ashyq aıqasta qarý qudiretimen jeńgen joqsyń. Sharap ishkizip, aldap baryp, pende ettiń. Endi meniń myna aqylymdy al. Aıla amalmen biraz jaýyngerimdi opat etkenińdi qanaǵat tutyp, meniń ulymdy ózime qaıtaryp ber de, esen saýyńda jónińdi tap. Eger óıtpeseń, Táńiri atymen ant etip aıtaıyn, qanǵa qanshama toıymsyz bolsań da, adam qanyn sýsynyń qanǵansha ishkizermin!
Bar ańsary bireýdiń elin shaýyp, oljaǵa batyp, ataǵyn shyǵarýǵa aýǵan Kır hansha aqylyn tyńdamaı, óziniń shaıqasatynyn aıtyp, Tumardyń jaýshysyn keri qaıtarady.
Tutqynǵa túsken Tumardyń uly óziniń qandaı kúıge ushyraǵanyn mastyǵy aıyǵyp, esi kirgen kezde ǵana bir aq biledi. Kırden aıaq qolyn bosatýyn ótinedi. Qoldan buǵaý, aıaqtan kisen alynysymen, ol qasynda turǵan parsy jaýyngeriniń qarýyn julyp alyp, ózin ózi óltiredi.
Kelesi kúni eki jaqtyń arasynda buryn sońdy kóz kórip, qulaq estimegen surapyl qyrǵyn soǵys bastalady. Aqyrynda dalalyq urys tásilin tıimdi paıdalanǵan túrki saqtar parsylardyń áskerin túgel derlik jýsatyp salady. Qorshaýǵa túsip, bas saýǵalar múmkindiginen aıyrylǵan. Kırdiń ózi de jaýyngerlerimen birge aıqas alańynda qaza tabady.
Tumar hansha shaıqas aıaqtalǵan soń, sarbazdaryna Kırdiń denesin taptyryp alyp, basyn kestirip, qan toltyrylǵan meske salyp turyp: «Áıteýir tiri qaldym, seni jeńip shyqtym demesem, jan degendegi jalǵyz ulymdy aıarlyqpen qolǵa túsirip, sen meniń túbime jettiń, jaýyz! Endi Táńirge bergen sertimdi oryndap, basyńdy qanǵa bóktirip, sýsynyńdy qandyrǵannan basqa amalym joq» deıdi.
Osylaısha kúngeı túrki saqtar ózderin jaýlaýǵa jasanyp kelgen basqynshylardan eliniń táýelsizdigin saqtap qalady. Osylaısha Tumar hansha elbasylyq uly tulǵasymen, qolbasshylyq asqan erligimen tarıhqa enedi.
Tumar (Tomırıs) hansha (j. j. s. d. 570 - 520) – kúngeı túrki saq halyqtarynyń baıyrǵy zamanda el bılegen ataqty áıel patshalarynyń biri. Grek jazbalarynda onyń elin «masaget» dep ataıdy. Tumar hansha esiminiń tarıhqa enip, álemge tanylýy Ahemen áýletinen shyqqan, «tórt qubylanyń tutas bıleýshisi» atanǵan parsynyń áıgili patshasy Kırdiń (j. j. s. d. 558 – 530) Orta Azıaǵa basqynshylyq joryqpen kelgen, «jeńilýdi bilmeıdi» dep dáriptelgen áskerin ashyq shaıqasta tas talqanyn shyǵaryp jeńýimen tikeleı baılanysty.
Memleketiniń aýmaǵyn toıymsyzdyqpen keńeıte berýdi oılaǵan Kır patsha batys elderine attanbas buryn áýeli shyǵys jaǵyn qaýipsizdendirý maqsatymen kúngeı túrki saqtardy baǵyndyryp alýdy kózdeıdi. Sóıtip túrki saq eline elshi attandyryp, olardyń hanshasy, sol kezde kúıeýi ólip jesir otyrǵan Tumardyń (Tomırıske) ózine turmysqa shyǵýyn suraıdy.
Bul Kırdiń túrki saqtarmen soǵysýǵa jeleý izdeýi edi. Tumar hansha Kırdiń usynysyn qabyldamaı tastaıdy. Osyny jeleý etken Kır óziniń jaý qaıdalap jutynǵan jaýjúrek jaýyngerlerin shyǵysqa qaraı qaptatady. Araks darıasyna jetip, ústinen qalqyma kópirlerdi qurýdy kemelerdiń kermesinde munara qamaldar turǵyzýdy ámir etedi.
Ózderin jaýlap alýǵa kelgen parsylardyń ár qadamyn alystan baqylap, bilip otyrǵan Tumar hansha olardyń darıadan ótý úshin áýrelenip, kópir salǵaly jatqanyn estip, Kırge arnaıy jaýshy jiberedi.
— Mıdıalyqtardyń patshasy! deıdi jibergen jaýshysy arqyly Tumar hansha Kırge. Nıetińnen qaıt. Salyp jatqan kópirlerińniń ıgiligin kórer kórmesińdi óziń de bilmeısiń. Ónbes isti qýma. Óz patshalyǵyńa bar da, óz bıligińdi júrgize ber, bizdi kúndeme. Al eger alda jalda soǵyspaı qoımaımyn deseń, onda kópir salyp, ýaqyt ótkizip, áýre bolma. Darıanyń biz jaq betine shyǵyp soǵysamyn deseń, biz úsh kúnshilik jerge ketip, jol ashaıyq, al darıanyń óz jaǵyńda soǵysamyn deseń, sen úsh kúnshilik jerge shegin. Qalaýyna qaraı óziń shesh.
Tumardyń usynysyn Kır áskerı keńeske salady. Biraz pikir talasynan soń, Lıdıanyń burynǵy patshasy, sol kezde Kırdiń qolyndaǵy myrza tutqyn Krezdiń aqylymen darıanyń túrki saqtar jaǵynda soǵysýdy uıǵaryp, sheshimderin Tumarǵa habarlaıdy.
Túrki saqtar ýádelerinde turyp, úsh kúnshilik jerge sheginip ketedi. Olardyń ketkenine anyq kóz jetkizgennen keıin Kır búkil áskerin darıanyń arǵy betine ótkizip, Krezdiń úıretken aılasymen túrki saqtardyń shabyldaýshy tobyn aldap qolǵa túsirip, túgel qyrǵynǵa ushyratady. Osy shabýylshy toptyń basshysy, Tumar hanshanyń uly Spargapty (Spargapıs) tutqynǵa alady.
Súıikti uly men shep buzar jaýyngerleriniń qaıǵyly habaryn alǵan Tumar Kırge jaýshy jiberip, oǵan óziniń sońǵy sózin jetkizedi.
Qanqumar Kır! Jeńiske jelikpe. Sen meniń ulymdy ashyq aıqasta qarý qudiretimen jeńgen joqsyń. Sharap ishkizip, aldap baryp, pende ettiń. Endi meniń myna aqylymdy al. Aıla amalmen biraz jaýyngerimdi opat etkenińdi qanaǵat tutyp, meniń ulymdy ózime qaıtaryp ber de, esen saýyńda jónińdi tap. Eger óıtpeseń, Táńiri atymen ant etip aıtaıyn, qanǵa qanshama toıymsyz bolsań da, adam qanyn sýsynyń qanǵansha ishkizermin!
Bar ańsary bireýdiń elin shaýyp, oljaǵa batyp, ataǵyn shyǵarýǵa aýǵan Kır hansha aqylyn tyńdamaı, óziniń shaıqasatynyn aıtyp, Tumardyń jaýshysyn keri qaıtarady.
Tutqynǵa túsken Tumardyń uly óziniń qandaı kúıge ushyraǵanyn mastyǵy aıyǵyp, esi kirgen kezde ǵana bir aq biledi. Kırden aıaq qolyn bosatýyn ótinedi. Qoldan buǵaý, aıaqtan kisen alynysymen, ol qasynda turǵan parsy jaýyngeriniń qarýyn julyp alyp, ózin ózi óltiredi.
Kelesi kúni eki jaqtyń arasynda buryn sońdy kóz kórip, qulaq estimegen surapyl qyrǵyn soǵys bastalady. Aqyrynda dalalyq urys tásilin tıimdi paıdalanǵan túrki saqtar parsylardyń áskerin túgel derlik jýsatyp salady. Qorshaýǵa túsip, bas saýǵalar múmkindiginen aıyrylǵan. Kırdiń ózi de jaýyngerlerimen birge aıqas alańynda qaza tabady.
Tumar hansha shaıqas aıaqtalǵan soń, sarbazdaryna Kırdiń denesin taptyryp alyp, basyn kestirip, qan toltyrylǵan meske salyp turyp: «Áıteýir tiri qaldym, seni jeńip shyqtym demesem, jan degendegi jalǵyz ulymdy aıarlyqpen qolǵa túsirip, sen meniń túbime jettiń, jaýyz! Endi Táńirge bergen sertimdi oryndap, basyńdy qanǵa bóktirip, sýsynyńdy qandyrǵannan basqa amalym joq» deıdi.
Osylaısha kúngeı túrki saqtar ózderin jaýlaýǵa jasanyp kelgen basqynshylardan eliniń táýelsizdigin saqtap qalady. Osylaısha Tumar hansha elbasylyq uly tulǵasymen, qolbasshylyq asqan erligimen tarıhqa enedi.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Túbir men qosymsha. 52 - 56jattyǵýlar
