Hannyń tilsiz balasy
Burynǵy zamanda bir han bolypty. Ol hannyń jalǵyz balasy bolypty. Balasynyń basqa sharýaǵa kemdigi joq, qulaǵy esitedi, kózi kóredi, biraq sóılemeıdi, tili joq. Han jalǵyz balasynyń tili joqtyǵyna ishinen qaıǵyryp, bir kúni halqyn jınap alyp:
— Kimde-kim meniń balamdy sóıletse, men sol kisige ógiz tulyppen altyn beremin. Jan-jaqqa jar salyp habar shashty. Bir kúni sol habardy esitip, bir qart adam hanǵa kelipti. «Taqsyr han, seniń shaqyrǵan habaryńa keldim. Sen aıtqan ýaǵdańda tursań, men balańdy sóıletemin», – deıdi. «Han aıtpaıdy, aıtsa aıtqannan qaıtpaıdy degen qaıda. Hannyń sózinde ekilik bolmaıdy. Balamdy sóıletseń, taǵy da astyńa at mingizip, ústińe shapan kıgizemin», – deıdi. «Jaqsy, olaı bolsa, el-jurtyńdy jına. Men aıtatynymdy sonda aıtamyn», – deıdi. Han: «Jaqsy, bolady», – dep, ýázirlerin, atarman, shabarmandaryn shaqyryp alyp, jan-jaqqa at shaptyrtyp, halqyn jıady. Han halqyn jınap alyp:
— Mynaý - meniń qart qonaǵym. Meniń balamdy sóıletem deıdi. Men senderdi sonyń úshin jınap otyrmyn. Osy qarttyń sózin tyńdańdar, – depti. Han: «Qonaǵym, endi kezek seniki, sen sózindi bastaı ber», – depti. Sonda qonaq sóz bastapty. «Han, halqyń tegis jıyldy ma, bir. Ekinshi, myrzańdy meniń qasyma jaqyndatyp ákelip qoı. Qulaǵy estıdi deısińder ǵoı. Sóılemese de esitip otyrsyn», – depti. «Halyq jıyldy, myrza da seniń sózińdi tyńdaıyn dep qarsyńa kelip otyrdy, qonaǵym, sóıle», – depti. Sonda qonaq qarttyń sóılegen sózi:
— Burynǵy ýaqytta bizden buryn tórt hannyń ómiri ótken eken. Birinshi hannyń aıshylyq jerdi alty attaıtyn bir aty bolypty. Ekinshi hannyń dúnıeniń júzin tegis kóretin shar aınasy bolypty. Úshinshi hannyń dýagóı, ólgendi tiriltetin moldasy bolypty. Tórtinshi hannyń bir aıdan arý, sútten sulý, kórgen kisi kete almaıtyn, aldynan kóldeneń kesip óte almaıtyn bir sulý qyzy bolypty. Qataryndaǵy úsh han da sol qyzǵa ǵashyq bolyp, úsheýi de sulý qyzǵa jaýshy jiberipti. Han qyzyn myna hanǵa bereıik dese, ana hannan qorqyp, ana hanǵa bereıin dese, myna hannan qorqyp, úsh hannyń elimen jaý bolatyn bolǵasyn, eshqaısysyna bere almaı, han qyzyn temir úıge salyp baǵypty. Bir han alyp qashyp ketse, pálege qalam dep. Sóıtip júrgende hannyń qyzy jaryq dúnıege shyǵa almaı, teńimen oına,p kúle almaı, bul azapqa kóne almaı, qusa bolyp, sary aýrý bolyp, óler halge kelipti. Qyzdyń osyndaı halge kelgenin qataryndaǵy úsh han da tekserý salyp bilipti de otyrypty. Úsh han birigip, ózderinshe ýáde qylypty. Osy qyzdy ólse de biz alalyq. Tiriltip alyp, úsheýimizdiń birimiz alarmyz dep, dúnıejúzin kóretin aınasy bar hanǵa tapsyryp qoıypty. Aınasy bar han bir kúni qarap tursa, qyz óler halde jatqan, ana eki hanǵa habar berip aınany, atty, moldany – úsheýin bir jerge qoıypty. Qyz ólgen saǵatynda qyzdy baryp tiriltip alyp kel dep. Bir ýaqta aınaǵa qarap tursa, qyz ólip, ata-anasy oń jaqqa salyp jatqanyn kóredi. Aınamen kóredi, aıshylyq jerdi alty attaıtyn atqa molda minedi. Oń jaqqa salyp qoıǵan qyzǵa baryp molda: «Han taqsyr, meni seniń qyzyńa ǵashyq úsh han jiberdi. Men qyzyndy tiriltemin. Úsh hannyń ortasyna alyp baramyn. Úsh han ózderi shýyldasyp, bireýi alady. Sizge narazylyǵy joq anaǵan ber de, mynaǵan ber degen»,— deıdi.
Sonda qyz ákesi han aıtady: «Shyraǵym, moldajan, bul qyz bizden ketti, endi obal-saýap ózińdiki. Ne qylsań da óziń bil», – deıdi. Moldekeń «jarar» dep, ólip jatqan qyzdyń basyna baryp, bir duǵa oqyp edi, qyz basyn kóterip: «Qatty uıyqtap ketippin ǵoı», – dep túregeldi. Moldekeń qyzdy kıindirip alyp, aıshylyq jerdi alty attaıtyn ala atqa mingestirip alyp, úsh hannyń ortasyna ákep berdi.
Molda qyzdy tiriltip ákelgen soń, úsh han birine biri qıa almaı, daýly bolyp jatyr.
— Qane, jıylǵan halyq, osy úsh hannyń qaısysy alýy tıis, – dep hannyń qonaǵy kópke sóz beripti. Hannyń qol astyndaǵy jınalǵan kóp halyq bireýi: «Aına ıesi han alýǵa tıis», – depti. Bireýi: «At ıesi hanǵa tıis», – depti, bireýi: «Moldasy bar hanǵa tıis»,— depti. Kóp halyq jamyrasyp, sózdi bir jerge qoıa almapty. Aqyry hannyń ýázirlerine de salypty. Olar da aıyryp aıta almapty. Hannyń ózine de kezek kelipti. Han da aıyra almapty. Aınasyz kóre almaıdy, atsyz bara almaıdy, moldasyz tirilte almaıdy. Úsheýiniń qaısysy alady dep halyq ta, ýázirler men han da aıta almaı, daǵdarysyp turǵasyn hannyń tilsiz balasy:
— Men aıtaıyn, – dep ornynan ushyp túregeldi deıdi. Sonda hannyń balasynyń aıtqan sózi: «Aınamen kórgennen ne paıda? Bir ólgen kisini kórdi de qoıdy. Atymen barǵannan ne paıda? Bir ólgen kisige bardy. Bul qyzdy ólgennen tiriltken molda ıesi han alýǵa tıis», – depti. Buryn han-qarasy sóılete almaı turǵan myrzasy sóılegennen keıin, han-qarasy shý ete túsipti. Han «balamnyń tili shyqty» dep, qol astyn tegis shaqyryp, toı qylyp, balasyn sóıletken qart qonaǵyna ógiz tulyp altynyn berip, at, shapanyn berip jóneltipti. Han bir kúnderde balasyn shaqyryp, sóıleseıin dep sóz surasa, taǵy sóılemeıdi. Anany jiberedi sóılemeıdi, mynany jiberedi sóılemeıdi. Han «túsim be, óńim be?» dep, taǵy qaıǵyda bolady. Taǵy ýázirlerine tapsyrady. «Balamnyń sóılegenin estigen kisige at basyndaı altyn beremin» - deıdi. Hannyń at basyndaı altynyn alamyn dep, hannyń ýázirleri, quldary hannyń balasy qashan sóıler eken dep syrtynan baǵyp ta júripti. Bir kúni hannyń balasy otaýynda uıyqtap jatsa, erte, kún shyǵar-shyqpasta úıdiń ústinen eki qaz qańq-qańq etip óte beripti. Hannyń tili joq balasy óte mergen eken. Úıinde keregeniń basynda turǵan myltyǵyn alyp, úıden júgirip shyǵyp, ushyp bara jatqan qazdy myltyqpen tartyp qalǵanda, qazdyń bireýi jerge dúmp etip túsipti. Sonda hannyń tilsiz balasy qazǵa aıtypty: «Úndemeseń qutylyp ediń, úndeımin dep tutyldyń-aý», – depti. Hannyń esik aldynda qyzmet qylyp júrgen bir quly esitip qalady da hanǵa júgirip baryp, «balań sóıledi» dep, hannan súıinshi surap, hannyń at basyndaı altynyn alypty. Han bir kúnderde balasyn taǵy shaqyryp alyp, sóıleseıin dese, balasy taǵy sóılemeıdi. «Ótirik sóıledi» dep, at basyndaı altyn alǵan qulyn shaqyrady. Han shaqyrǵasyn amal bar ma, quly hanǵa keledi.
— Qalaı, qulym, menen ótirik aıtyp at basyndaı altynymdy aldyń. Tez ákelip altynymdy ornyna qoı. Ózińdi darǵa asyp óltiremin, jazań sol, – deıdi. «Ia, bolmasa, balamdy aldyma ákelip sóılet», – deıdi. Bul baıǵus hannan qoryqqanynan tura júgirip, hannyń balasyna keledi. Hannyń balasy quldyń sózin tyńdamaıdy. Jónine júre beredi. Qul ne qylaryn bile almaı, hannyń aldyna qaıta kele almaıdy. Han ýázirlerin, jendetterin shaqyryp alyp, «ana meniń pálen degen qulymdy ákelip, darǵa asyp óltirińder» dep, jendetterine ámir qylady.
Jendetteri aıtqan qulyn izdep taýyp alyp, moınyna shynjyr salyp, hannyń daryna qaraı súırep jóneledi. Quldyń oıbaılaǵan daýsyn esitip, hannyń tilsiz balasy jendetterge júgirip kelip, «myna quldy bosat» dep ymdaıdy. Jendetter oǵan bolmaǵasyn, «hanǵa men de baramyn» deıdi. Jendetter «munysy maqul bolar, han aldyna aparalyq» deıdi. Sonymen jendetter hannyń aldyna quldy aparady. Artynan hannyń balasy da keledi. Hannyń balasy kelip, taǵy quldy bosat dep ymdaıdy. Oǵan da bosatpaıdy. Hannyń balasy ne qylar eken dep turady.
Han: «Baryńdar, darǵa asyp óltirińder!» – dep, jendetterge aqyrady. Jendetter súırep ala jóneledi. Hannyń balasy «tura turyńdar, bul jazyqsyz» dep ustaı alady.
Hannyń balasy hannyń aldyna kelip sóıleıdi:
— Men úıde jatqanymda, eki qaz qańq-qańq etip ushyp bara jatqanyn esitip, úıden myltyǵymdy alyp shyǵyp, qazdyń bireýin atyn túsirdim. Sonda sóılegenim ras. Úndemeseń qutylyp ediń, úndeımin dep tutyldyń-aý dedim. Bul quldyń aıtqany ras. Muny bosatyńdar, – dep, quldy bosattyrady. «Jáne meniń tilim bar, biraq sóılemeımin. «Basqa pále tilden» degen, qaz úndemeı qutylatyn edi. Sol sekildi sóılesem men de pálege qalamyn dep saqtanyp sóılemeımin, – dep hannyń balasy sózdiń artyn qysqartypty.
You Might Also Like
