InfoHub Logo

Қазақ халқының бай дүниетанымында ғасырлар бойы сақталып келе жатқан нанымдардың бірі – көз тию. Бұл ұғым тек қазаққа ғана тән емес, бүкіл түркі халықтары мен Таяу Шығыстан бастап, Еуропа елдеріне дейін таралған көне сенім. «Көз тиді» деген сөзді естімеген қазақ кемде-кем.

Қазақ арасында: «Көз – сұқ, тіл – сұқ» деген түсінік бар. Яғни, адамның қызғанышпен немесе іштарлықпен қараған көзі өзгеге зиянын тигізуі мүмкін деп сенген. Сол себепті:

• Жас балаға: «Тіл-көзден сақтасын» деп тілек айтқан, балаға үкі, тұмар, моншақ тағып қойған.
• Жүйрік атқа: көз тимесін деп маңдайына жапырақ байлап, көп мақтаудан сақтанған.
• Әдемі қыз-келіншектерге: «көз тимесін» деп түрлі ырымдар жасаған.

Қазақ қана емес, өзге халықтарда да ұқсас сенімдер бар. Түріктер «nazar», арабтар «әл-айн», гректер «matiasma», ал ағылшындар «evil eye» дейді. Барлығының мәні бір: қызғаныш пен сұқтанған көзден қорғану.

Халық арасында көз тиюден қорғанудың түрлі жолдары қалыптасқан:

• Көзмоншақ тағу – көк түсті көз бейнесіндегі моншақ сұқты қайтарушы күшке ие деп саналады.
• Тұмар ілу – Құран аяттары жазылған қағазды кішкентай қалташыққа салып тағу.
• Күл шашу – үйге бөтен адам көп кіріп, көз тиеді-ау деген күдік туса, ошақтың күлін есікке немесе қораға шашқан.
• Құмалақ күйдіру, адыраспан түтету – жаман көзден, жамандықтан сақтайды деп сенген.

Бүгінгі ғылым тұрғысынан «көз тию» адамға тікелей әсер ететін құбылыс емес. Бірақ психологияда плацебо мен ноцебо әсерлері бар. Мысалы:

• Біреу «саған көз тиді» десе, адам өзін әлсіз сезініп, шын мәнінде ауырып қалуы мүмкін.
• Керісінше, жақсы сөз естісе, көңілі көтеріліп, денсаулығы жақсарады.

Бұл – адам санасының өз-өзіне ықпалының дәлелі. Демек, көз тию көбіне адамның сенімі мен психологиялық ахуалына байланысты.

Көз тию – қазақтың ғана емес, бүкіл әлемнің мәдени-рухани қазынасында орын алған көне наным. Оны жоққа шығару да, абсолют шындыққа балау да біржақты. Маңыздысы – адамды жақсы сөзбен, жақсы ниетпен қолдау. Өйткені тілектің қуаты – кез келген көзден күшті.