InfoHub Logo

جار استىنان جاۋ شىعىپ، تايپالى ەل تاۋسىلىپ، از ءۇي قالعان كۇيزەلىس جانعا باتقان كەز ەكەن.
وسىنداي ءبىر كەزەڭدە،ارناسى كەڭ وزەندە، كىسىنەۋىك تايى بار، ماڭىراۋىق ەشكىسى بار ءبىر ءۇيلى جان بولىپتى. سونىڭ ىشىندە كۇيزەلۋدەن ءۇھىسى ۇشىپ، كۇڭىرەنۋدەن ەسى اۋىسقان ءبىر شال مەن كەمپىر بار ەكەن. وعان ساي كەلتە اقىل كەلىنى بولىپتى. جالعىز ۇلى جان باعۋدىڭ قامى ءۇشىن جالشى بوپ الىس وتاردا جۇرەدى.
ءبىر كۇنى كەمپىر مەن شال كەلىنىن جالعىز قالدىرىپ، سول ماندا اس بەرگەن بىرەۋدىڭ اۋىلىنا كەتەدى. جالعىز قالعان كەلىن قارىنى اشقان سوڭ توعايدان الما تەرىپ اكەپ جەيدى. ءبىرازدان كەيىن كەكىرە باستايدى. ول كەكىرگەندە ءۇيدىڭ جانىندا تۇرعان كوك ەشكى ماڭىرايدى. اتا-ەنەسىنەن ىرىم-سىرىمدى كوپ ەستىپ، كۇپتى بوپ جۇرگەن كەلىنشەك كۇدىكتەنە قالادى.
— اپىراي، كەكىرگەنىم جاقسىلىق پا، جاماندىق پا؟ مەن كەكىرسەم كوك ەشكى نەگە ماڭىرايدى؟ – دەپ، الما جەۋدى، توقتاتادى. ءبىراق كەكىرىگى ۇدەي تۇسەدى. سوعان قوسا كۇمانى دە كۇشەيەدى. جايلانىپ وتىرا الماي، تىسقا شىقسا، كوك ەشكى ودان ارمان ماڭىرايدى. بۇدان كۇدىكتەنگەن كەلىنشەك:
— قاپ، مىنا حايۋان كەكىرگەنىمدى ەستىپ، سونى ايتامىن دەپ ايقايلاپ تۇر ەكەن عوي، ەندى ءقايتتىم؟ –دەپ بارىپ، ەشكىنى موينىنان قۇشاقتايدى،— جانۋارىم، جازاتايىم كەكىرىپ قالدىم. اتا-ەنەمە ايتا كورمە! – دەپ جالىنادى. ونىڭ جالبارىنعانىن قايدان ءبىلسىن، كوك ەشكى مويىنى جىبىرلاعان سوڭ، باسىن شايقايدى.
كەلىنشەك:
— و جانۋارىم، ءسوزىمدى ۇعىپ «ايتپايىن دەپ تۇر ەكەنسىڭ عوي باسىڭدى شايقاپ» دەپ مىڭگىرلەيدى دە، ەشكىنىڭ موينىن قۇشىپ وتىرا قالادى. ادامعا ابدەن ءۇيىر بولىپ العان ەشكى كەلىنشەكتىڭ ومىراۋىن يىسكەلەپ، تۇيمە-سولكەبايلارىن جالايدى.
ءسويتىپ وتىرعاندا تاعى كەكىرەدى. ەشكى تۇمسىعىنا تيگەن تۇيمە تاناۋىن جىبىرلاتقان سوڭ، پىسقىرىپ جىبەرەدى. سوندا كەلىنشەك:
— مەنى مازاق قىپ تۇرسىڭ، ءا، ەرنىڭدى شىعارىپ. مەيلى، كەكىرگەنىمدى ايتا كورمە. سۇراپ تۇرعانىڭ تۇيمە مە، ءما، سەن-اق ال! – دەپ، ومىراۋىنداعى سولكەباي مەن ساباقتى تۇيمەلەرىن ءۇزىپ الىپ، ەشكىنىڭ كەكىلىنە بايلاي بەرەدى.
الدەن ۋاقىتتا ءۇيدىڭ ارت جاعىنان جالعىز الا تايى كىسىنەيدى. ورنىنان تۇرا بەرە كەكىرىپ قالعان كەلىنشەك قاسىندا تۇرعان كەلىنى قۇلاتىپ الادى. كەلىنىڭ ءتۇبى ءتيىپ، ەشكىنىڭ اياعى اۋىرىپ قالادى. ەشكى بۇرسەڭدەپ، كەلىنشەكتەن الىستاپ قاشاقتايدى.
سوندا كەلىنشەك:
— الا تاي، ايقاي سالىپ ەڭ، كوك ەشكىم كوسىلە قاشتى. قۇداي بىلەدى، ەكەۋىڭ مەنىڭ كەكىرگەنىمدى ەلگە جايماقسىندار عوي. سەندەر ايتقانشا، ءوزىم ايتايىن، – دەپ، جۇگىرگەن بويى توعاي جاققا كەتەدى. الدىنان اتاسى مەن ەنەسى شىعا كەلەدى. ابدەن ۇيرەنگەن الا تاي كىسىنەپ، كوك ەشكى ماڭىراپ، ەكەۋى قاتار جۇگىرەدى. كەلىنشەك جىعىلىپ-سۇرىنە ەنەسىنە كەلىپ:
— اپا، مەن كەكىرە بەرەمىن، جاقسىلىق پا، جاماندىق پا؟ – دەپ سۇرايدى. كەمپىر جاعاسىن ۇستاپ:
— نە سۇمدىقتى ايتىپ تۇرسىڭ، كەلىننىڭ كەكىرگەنى قاي جاقسىلىق؟ – دەپ كوزىن الايتادى. ءسويتىپ تۇرعاندا كەلىن ۇستى-ۇستىنە بىرنەشە دۇركىن كەكىرەدى. نە ايتارىن بىلمەي قالعان كەمپىر ارتىنان جەتكەن شالىنا:
— ءۇي شال، و زاماندا، بۇ زامان كەلىن كەكىرگەندى كورىپ پە ەڭ؟ مىنا كەلىنىڭ كەشكە دەيىن كەكىردىم دەپ تۇر. مەنىڭ الدىمدا تاعى كەكىردى. بۇل نە، جاقسىلىق پا، جاماندىق پا؟ بال اشتىرايىق، الگى بالگەردى ەرتىپ كەلشى، – دەيدى باجالاقتاپ. قاباعى تۇكسيىپ، بەلى بۇكشيىپ، اڭقيا قاراعان شال:
— ويپىرماي، كۇداي ءوزىڭ ساقتاي گور. كەلىن كەكىرسە، قىز سەكىرسە – جاقسىلىق ەمەس دەۋشى ەدى. بارسام بارايىن بالگەرگە.
شال ارتىنا قاراي-قاراي بۇكشەڭدەي جونەلەدى. كۇن باتا بالگەردى ەرتىپ كەلەدى. جايلانىپ توردە وتىرعان بالگەر احۋالدى ۇققان سون قىزىل كورگەن جەزقۇيرىقشا قىلمىڭ قاعادى.
— تۇينەك بولماسا – توقتى وكىرمەيدى، جۇرەك قارايماسا – كەلىن كەكىرمەيدى. ىستەگەنىم باقسىلىق، ايتقاندارىم جاقسىلىق. كوڭىلدەرىڭ ءجاي بولسىن، داستارقان ماي بولسىن. كەكىرىك سوندا جوعالار، وتباسىڭ دا وڭالار، – دەپ سارنايدى بالگەر كەكىرىكتىڭ ءمانىسىن.
— الدا قاراعىم-اي، ايتقانىڭ كەلسىن، ءدال باسىپ جورىعانىڭدى قاراشى. كوڭىلىمىز حوش بولدى، – دەيدى شال.
سونىمەن قۋانىشتارى قوينىنا سىيماعان كەمپىر مەن شال قوناعىنىڭ قوناق اسىنا جالعىز كوك ەشكىسىن سويىپ بەرەدى دە، ەرتەسىنە قوناق اتتانعان كەزدە جالعىز الا تايىن جەتەلەتىپ جىبەرەدى.
ارادا ايلار ءوتىپ، كۇندەردىڭ بىرىندە وتارعا كەتكەن بالاسى ارىپ-اشىپ كەلەدى. اۋلاسىندا ەشكىسى، قوراسىندا تايى كورىنبەگەن سوڭ اكەسىنەن:
— تاي كىسىنەمەي، ەشكى ماڭىراماي قالىپتى عوي، قاسقىر جەپ، قاراقشى اكەتكەننەن ساۋ ما؟ – دەپ سۇرايدى.
— اپىراي، بالام، سونى ايتساڭشى. جانۋارلاردىڭ داۋىسى ۇيىمىزگە قوڭىراۋ ەدى، امال قانشا، ءبىر سۇمدىق بولىپ... مىنا كەلىن بالا كەكىرىپ قويىپ... سونىمەن... – دەپ شال قومپانداپ، كەمپىر كەمسەندەپ، بولعان ءىستىڭ ءمان-جايىن ايتادى. ىشتەي قاتتى وپىق جەپ، ىزالانعان ۇل:
— ءبۇيتىپ كورگەن كۇن قۇرسىن... تەمىر تاياعىم تەبەندەي بولعانشا تەنتىرەپ جوعالايىن. الەمنەن سەندەردەي اقىلسىز جومارت كەزدەسسە قايتىپ كەلىپ اسىرايىن. كەزدەسپەسە قاڭعىپ ءجۇرىپ توپىراققا بەتىمدى جاسىرايىن، – دەپ ەڭىرەگەن كۇيى ۇيىنەن شىعىپ، بەزىپ كەتەدى.
ۇل سول بەتىمەن وزەندەردەن وتەدى، تاۋ اسادى، قۇم باسىپ، شولدە قاقتالادى. بەتى اۋعان جاعىنا جۇرە بەرەدى... قانشا جەر باسقانىن، قانشا ازاپ شەككەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، ءبىر كوكتەم مەزگىلىندە شالقار كول جاعاسىنا تىگىلگەن اق وتاۋعا كەلىپ:
— كەش جارىق، كەلىپ تۇرمىن ارىپ، – دەپ داۋىستايدى. سارىكىدىر تارتقان ايەل سىرتقا شىعىپ، قوناقتى ۇيگە كىرۋگە ءىلتيپات ەتەدى. جىگىت ۇيگە كىرگەندە ونىڭ ءوسىپ كەتكەن ساقال-شاشىنا، تۇتە-تۇتە بوپ جۇلمالانعان ءۇستى-باسىنا قاراعان ەكى بويجەتكەن قىزدىڭ ءبىرى قيقىلداپ، ءبىرى شيقىلداپ كۇلىسەدى. شارشاپ كەلگەن جىگىت الا كوزبەن اتا ءبىر قارايدى دا، ەرنىن جالاپ شولدەگەنىن سەزدىرەدى. ءۇي يەسى ايەل بەرگەن ايراننان ەكى ۇلكەن شارانى ارتى-ارتىنان ءسىمىرىپ العان جىگىت ءسال ەس جيادى.
— راقمەت، وسى دا ۇلكەن كوناقاسى. قاتتى شارشادىم، ۇيىقتاپ، دەمالايىن، – دەيدى. ايەل باسىنا تەڭ قويىپ، استىنا سەڭسەڭ توسەپ توسەك سالىپ بەرەدى. جىگىت جانتايا كەتەدى دە، سول جاتقاننان ەرتەڭىنە تۇسكە تامان ءبىر-اق ويانادى.
قوناق تۇرعان سوڭ كىشى قىز ەكى اعاش شەلەكتى باقانعا ءىلىپ، سۋعا جونەلەدى. كوپكە دەيىن كەلمەگەن سوڭ:
— الگى قىز ناعىپ جوعالدى بارىپ كەلشى، – دەپ، شەشەسى ۇلكەن قىزدى جۇمسايدى. ول دا كەلمەي، شەشەسىنىڭ كوزىن كوگەرتەدى. قوناقتان ۇيالعان ايەل ەندى ەكى قىزىنىڭ سوڭىنان ءوزى كەتەدى. جىگىت ۇيدە وتىرا بەرەدى.
اقىرى ءۇي يەلەرى كەلمەگەن سوڭ، تاعاتى تاۋسىلعان جىگىت سىرتقا شىعىپ، ولاي-بۇلاي قارايدى. كول جاقتان ويبايلاعان ايەل داۋىسى ەستىلەدى. «اكاۋ، جازىم بولىپ، بىرەۋى كولگە ءتۇسىپ كەتكەننەن ساۋ ما؟» دەپ ويلاعان جىگىت جۇگىرىپ ءبىر توبەشىككە شىقسا، ۇمار-جۇمار شۇرقىراسىپ جاتقان قىز بەن شەشەسىن كورەدى. جۇگىرگەن بويى قاسىنا بارسا، بۇلار تۇلكى العان بۇركىتشە شەڭبەكتەسىپ، وزان سالا جىلاسىپ جاتىر:
— سۋعا كەتسەم كەلمەدىڭ-اۋ،
بىردە-بىرىڭ ەرمەدىڭ-اۋ.
تولقىن تارتىپ كەتكەن،
قايران مەنىڭ ەرمەگىم-اۋ.
كىشى قىزدىڭ قۇمداي ەگىلىپ ايتقان جوقتاۋىن ەستىگەن جىگىت: «مىنا قىزدىڭ جاقسى كورەتىن ادامى سۋعا كەتسە كەرەك» دەپ ويلايدى دا، الدىمەن شەشەسىن ايىرادى. جىلاۋلارىنىڭ ءمانىن سۇرايدى. سوندا قىزداردىڭ شەشەسى بىلاي دەيدى.
— نە بولعانىن قايدان بىلەيىن، قاراعىم. سۋعا كەتكەن قىزدارىم كەشىككەن سوڭ، ارتىنان كەلسەم، ەكەۋى ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاپ، تاستاي قاتىپ، وزانداپ جىلاپ وتىر. بۇعان قاراپ كوڭىلىم بوساپ كەتتى دە، ەكەۋىن باس سالىپ مەن دە جىلادىم. نە بولعانىن ۇلكەن قىزدان سۇراشى.
جىگىت ەكى قىزدىڭ قاسىنا بارىپ، زورعا اجىراتادى. ودان كەيىن ۇلكەن قىزدى وڭاشاعا شىعارىپ، نە بولعانىن سۇرايدى.  قىز ايتادى:
— ءسىڭلىمدى ىزدەپ كەلسەم، ءبىر شەلەكتى قۇشاقتاپ وكىرىپ وتىر. تىنداسام: «ەرمەگىم-اۋ، ەرمەگىم» دەگەندى ايتادى. بىزدەن جاسىرىپ جۇرگەن عاشىعى بولىپ، سول ءبىر سويقانعا ۇشىراعان ەكەن عوي دەپ ويلاعانىمدا كوزىمنەن جاس پارلاپ كەتتى. بۇل جىلاعان سايىن مەنىڭ جاسىم سۋشا اقتى. ەرمەكتىڭ كىم ەكەنىن ءوزى بىلەدى.
جىگىت ەندى كىشى قىزدىڭ جىلاۋىن ارەڭ توقتاتىپ، ءجون سۇرايدى.
— كولباسىنا كەلسەم، – دەيدى قىز،— كول تولقىپ جاتىر ەكەن. كولگە قاراپ وتىرىپ تولعاندىم، كوڭىلىم الابۇرتتى. كولدىڭ بەتىندە ءبىر اققۋدى ءبىر اققۋ قۋالاپ جۇرگەندەي كورىندى. ءتاتتى قيال ارتى-ارتىنان ۇيىرىلە بەردى. اپام مەنى ءوزىڭنىڭ تەڭىڭە باراسىڭ دەگەن ەكەن دەيمىن. مەن ءوز تەڭىم ەرمەككە ۋادە بايلاپ، وسىندا كەلگەن ەكەنمىن. ەرمەك كولدەن اققۋداي ۇشىپ شىعىپ، مەنىمەن قوشتاسقانداي بولدى. سول ساتتە ءبىر ۇلكەن تولقىن جۇتىپ قويدى. باسىمدى سىلكە كوتەرىپ، كول بەتىنە قاراسام، ەرمەكتىڭ ىشىندە تۇنشىعىپ، جانتالاسقانىن بايقادىم. سودان نە بولعانىمدى بىلمەي، جىلاي بەرىپپىن. ارتىمنان تاتەم كەلىپ ەدى، ونى قۇشاقتاپ ودان ارمەن جىلادىم. اپام كەلگەندە ءتىپتى داۋسىم قارلىعىپ، سىلەم قاتىپ ەدى...

مۇنى ەستىگەن جىگىت مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەرەدى دە، كوڭىلىمدە كۇمان قالماسىن دەگەن ويمەن:
— ەرمەك دەگەن جىگىتىڭ بار ما ەدى؟ – دەپ سۇرايدى. قىز:
— قايدان بولسىن، ەرىككەندە قيالداعى ەرمەك قوي، سونى ايتقانىم دا، – دەيدى.
جىگىت جاتىپ كەپ كۇلسە، قىزدار قوسىلا كۇلەدى. شالقار كولدىڭ ايدىنىنا كوز تاستاعان جىگىت:
— اقىلسىز، ەسسىزدەر مەنىڭ ۇيىمدە عانا ەكەن دەسەم، مۇندا دا بار ەكەن عوي. سوندىقتان اشۋعا جەڭدىرمەي، اقىلعا جۇگىنىپ، اۋىلىما قايتقانىم ءجون ەكەن، – دەپ، كەرى ۇيىنە قاراي بەت بۇرىپتى.

---