التىن كۇرەك
رومان
نەپرياتنا ۆام كروۆ نا بۋماگە؟
ا ۆ جيزني پرياتنو، يزرانيۆ،
مۋچيت دولگو ي بولنو،
نە زنايا پري ەتوم ستىدا؟
پوچەمۋ ۆى حوتيتە ۆىچەركيۆات كروۆ
يز پوەم،
يز رومانوۆ؟
نادو ۆىچەركنۋت پرەجدە
يز جيزني ەە ناۆسەگدا!ەۆگ. ەۆتۋشەنكو.
1
ءتۇس اۋا شابۋىل قايتا باستالدى.
ءبىزدىڭ پولكتىڭ ءبىر باتالونى جاۋدىڭ سول جاق قاناتىنىڭ استىنا سىنالاپ ەنگەندەي، ەنتەلەپ، ىشكە قويان-قولتىق كىرىپ كەتتى. تانككە قارسى اتاتىن كىشكەنە زەڭبىرەكتەرىن سۇيرەتكەن ارتيللەريا ۆزۆودتارى جانە قول پۋلەمەتشىلەر جاياۋ اسكەردى وعىمەن دەمەپ، جاۋدى تىقسىرىپ ىعىستىرا بەردى. جاۋ قاتتى ساستى. الدىڭعى شەپ ىدىراپ سالا بەرگەنى ەمەس پە. تۇستەن كەيىن مۇنداي تۇتقيىلدان باستالعان شابۋىلدى كۇتپەسە كەرەك. ولار ولگەندەرى تۇگىل، جارالى بولعاندارىن الۋعا مۇرشاسى كەلمەي، تىم-تىراقاي جامىراي شەگىندى. قالىڭ ورمانىڭ سولتۇستىك-شىعىسىن الا ەداۋىر جەرگە سوزىلىپ جاتقان دالاڭقايدا دوڭكيىپ-دوڭكيىپ ولىكتەر مەن جارالىلار قالدى. وقتىن-وقتىن اتىلعان ارتيللەريا، بىتىرلاپ جاتقان اۆتومات پەن ۆينتوۆكا داۋىسىنىڭ .اراسىنان قينالىستىڭ سوڭعى سەرپىنى، اقىرعى دەمى ءتارىزدى ءارى اۋىر، ءارى ۇزدىك ىڭىرسىعان ۇندەر ەستىلەدى.
وق اتىلعان، سنارياد جارىلعان، بومبا تۇسكەن كەزدە جىلقىنىڭ قاندايلىق جان داۋىسى. شىعىپ شىڭعىرعانىن ەستىگەنىڭىز بار ما؟ ادام جانى تۇرشىگىپ، توبە شاشى تىك تۇراتىن "داۋىستان بۇكىل دەنەم دىرىلدەپ، قۇيقا تامىرىم تالاي-تالاي شىمىرلاعان. ال ادام جىلقىعا قاراعاندا ادام عوي، ول ءوزىنىڭ جان داۋىسىن جاسىرادى. ول ءۇنىن شىعارماي جۇرەگىمەن، جانىمەن وكسيدى، وكىرمەيدى، ىڭىرانادى. جارىق دۇنيەمەن قوشتاسار كەزدە بار داۋىسىمەن ايقايلاعىسى كەلەدى. ءبىراق ايقايلامايدى، قايتا استىڭعى ەرنىن جىمىرا تىستەپ، سازارا بەرەدى. بۇل ادامنىڭ قيىن ءبىر شاعى بولسا كەرەك. ول تىستەنىپ، ءتىسىن قايراپ، سوڭعى ايبات، اقىرعى كۇشىن جيناپ، زورلانادى.
شابۋىل باستالعالى قانشا ۋاقىت ءوتتى؟ ونى كىم ءبىلسىن. ءبىر قاراسام كۇن جانىپ جاتقان ورتتەي بوپ، ورمان اعاشتارىنىڭ ۇشار باسىنا ءىلىنىپ قالعان ەكەن. سەبەلەپ تۇرعان وق ىشىنەن بىردە جاتىپ، بىردە تۇرىپ، العا قاراي جىلجىپ كەلەمىز. الگى ۇزىنشا كەلگەن كەڭ الاڭقايدان ارەڭ وتتىك. الدىمىز ەڭىس ەكەن. جاۋ سول ەڭىستى پانالاپ، تىنىس الماق بولعانداي، نەمەسە، كەشكە قاراي سول جەرگە بەكىنىس-شەپ قۇرماق بولعانداي، قايتا قارسىلاسىپ، وقتى جيىلەتە ءتۇستى. اسىرەسە، جاتقان اسكەرىن قورعاۋ ءۇشىن ەكىنشى، ارتقى بيىكتەن مينومەت، قول زەڭبىرەكتەر بەزەك قاعا جونەلدى. العا باسۋ قيىنداپ كەتتى. قارسى اتىلعان وقتار كۇشەيە بەردى. ال ءبىزدىڭ جاياۋ اسكەر بولسا ءوزى جاۋدان بوساتقان اشىق الاڭعا جاتۋعا ءماجبۇر بولدى.
جاتقان تەگىستەۋ جەردەن كوتەرىلگەن بويى قولىمەن جەر تىرەپ، جان ۇشىرا جۇگىردىم دە، جاتا قالدىم. باستاعى تەمىر قالپاق (كاسكا) كوزىمە ءتۇسىپ، الدىمدى كورسەتپەي قويدى. مۇنىڭ ۇستىنە بەت-اۋزىمدى تەر باسىپ، كەرمەك اششى تەر كوزىمدى شىمىرلاتىپ، قىشىتادى گيمناستەركانىڭ كىرلى جەڭىمەن كوزىمدى ءسۇرتتىم.
— العا، بىرتىندەپ العا جىلجىڭدار!
ءوزىم جەر قۇشا جاتىپ ايتقان ءسوزىم وسى. ۆزۆود جاۋىنگەرلەرى بىر-بىرلەپ، العا قاراي ەداۋىر ۇزاپ جاتتى. ءنالقارا ەكەۋمىز ەڭ سوڭىندا قالدىق.
مەنىڭ الگى بەرگەن كوماندامدى قايتالاپ:
— بىرتىندەپ، العا جىلجىڭدار! — دەپ جاتىر.
ۆزۆود كەتىپ بارادى. ودان مەن قالامىن با؟ ءنالقارا ماعان ءبىر، كەتىپ بارا جاتقان اسكەرگە ءبىر قارايدى. مەن ونى كۇتتىرمەدىم. جۇگىرىپ بارىپ، قايتا جاتتىم. ءنالقارا ناق ءبىر مەنىڭ كولەڭكەم سياقتى، مەن نە ىستەسەم، سونى ىستەپ كەلەدى. تاعى دا قاسىمدا جاتىر ول.
ەكى قولىممەن جەر تىرەپ، كوتەرىلە بەرىپ، تاعى دا قايتا جاتتىم. سول جاقتان، ناق مەنىڭ وكپە تۇسىمنان مينا ءتۇسىپ جارىلدى. بورپىلداق كوبەڭ جەر بولعاسىن شىعار، جارىقشاقتارى الىسقا ۇشپادى. قايتا كوتەرىلىپ، العا جۇگىردىم. ويتكەنى مەن جاتقان جەردى جاۋ مينومەتشىلەرى نىساناعا العان كورىنەدى. مەن جۇگىرىپ بارا جاتقاندا ەكىنشى مينا الگى جەردىڭ ماڭىنا تاعى ءتۇستى.
بۇل كوتەرىلگەندە مەن ۆزۆود جاۋىنگەرلەرىنىڭ ناق ورتاسىنا كەلىپ جاتتىم. بۇل جەر جاۋ كەلىپ بەكىنگەن، ازداپ تا بولسا تىنىس اپ جاتقان ەڭىستىڭ ۇستىندەگى جازىقتىڭ شەتى ەكەن. جاۋ تومەندە، ءبىز ەڭىستىڭ ۇستىندەگى جازىقتامىز. الدەنەشە كوتەرىلىپ، قايتا جاتىپ، سان رەت جاساعان «بروسوكتەن» شارشاعان جاۋىنگەرلەر ءارى دىمقىل، ءارى سىز قارا جەردى قاپسىرا قۇشاقتاپ، ءبىر ءسات تولاس العانداي جىم-جىرت. بىزگە قاراعاندا جاۋ جاعى قاۋىرت قيمىل، جانتالاس ۇستىندە مە دەيمىن. اتۋ سايابىرسىماي قويدى.
تەمىر قالپاقتىڭ جيەگىنەن سىعالاپ، جان-جاعىما قارايمىن. جاتقان جەرىم ءبىر كەزدەگى ءۇيدىڭ ىرگەسى بولار ما، الدە ەسكى مۇردە مە ەكەن، سوپاقشا كەلگەن دوڭەستىڭ تاساسىندا ەكەنمىن. جاتقان جەرىم ويىس. باۋىرىم استى سىز. ءارى تەرلەپ، ءارى ەنتىككەن كەۋدەمدى دىمقىل جەرگە باسىپ، ءسات بولسا دا راقاتتانىپ قالدىم. ءبىراق قۇلاعىم دىڭ-دىڭ ەتەدى. ماڭدايدان اعىپ، كوزىمە قۇيىلعان كەرمەك تەردى قايتا ءسۇرتىپ، اۋىر تەمىر قالپاقتى جوعارى كوتەرە ءتۇسىپ، جان-جاعىما قارادىم. شىلدە ىستىعىندا شاڭداقتى كەڭ الاڭدا قارىندارى قامپيىپ، سولىقتاپ جۋساعان سيىرلارداي بوپ جاۋىرىندارى بۇلك-بۇلك ەتىپ، ارقاسىنداعى قاپشىقتارى قاراڭداپ بىتىراپ-بىتىراپ جاتقان جاۋىنگەرلەر. اندا-ساندا گۇرس-گۇرس جارىلعان مينا مەن سناريادتان باسقا وق دەگەنىن زىپ-زىپ، شيق-شيق ەتىپ، باستان، قۇلاقتىڭ تۇبىنەن ءوتىپ جاتىر. مۇنداي وقتاردىڭ كوبى-اق، ماعان تۇپ-تۋرا كەلە جاتقاندارى الدىمداعى دوڭەستىڭ جيەگىنە، قابىرعاسىنا سوعىپ، قارا جەردىڭ دىمقىل، كوبەڭ قۇيقاسىن سولق-سولق ەتكىزەدى. بايقايمىن، مەنىڭ دە شەكە تامىرىم بۇلك-بۇلك سوعادى. بوگدە بىردەڭە ويلاۋعا مۇرشام جوق. وسى جەردەن ەرتەرەك العا كەتسەك دەپ ويلايمىن. ول مەنىڭ ەركىمدە مە؟ بۇيرىق كۇتەمىن. ول جوق. جاۋ توپەپ جاتىر. «بۇل ءالى از» دەگەندەي تاعى دا وقتى بوراتا باستادى.
جاۋ مينومەتى نىساناسىن وزگەرتسە كەرەك، مينالار بىزگە جاقىن كەپ تۇسە باستادى. بىرنەشە رەت بۇعىپ قاپ، باسىمدى قايتا كوتەردىم. الدىڭعى جاققا قارادىم. ارتىمدى شولدىم. تىم-تىرىس. ويلايمىن، جازىقتا جاتىپ، نىساناعا ءدال الىنىپ، بوسقا قىرىلۋعا بولمايدى. مۇندايدا كومانديردىڭ باتىل شەشىمى كەرەك-اق. قارايمىن، شىڭىلى باسىلماعان قۇلاعىمدى توسامىن. مەنىڭ ۇستىمنەن قارايتىن بۋگەيەۆتىڭ دە، ودان ۇلكەننىڭ دە ءۇنى ەستىلمەيدى. اتىلعان وقتان باسقا قىبىرلاعان تۇياق تا، ايقاي سالعان اۋىز دا جوق. تەك قانا جاقىن جەردەن الدەكىمنىڭ ىڭىرانعان سولىڭقى ءۇنى ەستىلەدى. كوتەرىپ قويعان تەمىر قالپاقتى كوزىمە قايتادان تۇسىرە كيىپ، موينىمدى سوزىپ العا قارادىم. مەن جاتقان دوڭەستىڭ ەكىنشى جاعىندا دوڭبەكشىپ، ولىممەن جانتالاسىپ بىرەۋ جاتىر. ءبىزدىڭ ادام بولار ما دەپ قايتا قارادىم. بىردەن اجىراتا المادىم. شينەلى بىلعانىپ، قاي تۇستە ەكەنى بىلىنبەيدى. بەت-اۋزىن قان باسىپ كەتىپتى. كوزىن تاس جۇمىپ العان. اۋناپ جاتىر، اۋناپ جاتىر. ىڭىرسىعان ءۇنى ايانىشتى-اق. مەن جەر باۋىرلاپ، ءوزىمدى تالاي وقتان ساقتاپ جاتقان دوڭەستەن سۋسىپ شىقتىم دا، الگىنىڭ قاسىنا كەلدىم. زاتى مەرگەن وعى بولسا كەرەك، مەنىڭ قوزعالۋىمدى كۇتىپ جاتقانداي-اق، ەكى-ۇش وڭ قولتىعىمنىڭ استىنان زىپ-زىپ ەتە ءتۇستى. ەندى ءبىرى كەپ، الگى ولە الماي جاتقان سولداتتىڭ باسىنا ءتيدى دە، قانىن شاشىپ جىبەردى. سولدات ءىشىن تارتىپ، قور ەتە قالدى. ساندىراق ءبىر ءۇن شىقتى. الگى نەمىس ەكەن. ءولىم الدىندا بىردەڭە دەپ ءتىل قاتتى. مەن الدەنەشە اۋناپ ءتۇستىم دە، قايتادان ءوزىمنىڭ قۇتتى ورنىما كەلدىم. ەندى مەنىڭ مۇندا كەلگەنىمدى توسىپ جاتقانداي:
— العا، كوتەرىلىڭدەر! — دەگەن داۋىس ەستىلدى.
تاني كەتتىم. كوپتەن تانىس داۋىس. بۋگەيەۆتىڭ ءۇنى.
— ۆزۆود، العا! — دەپ قالدىم.
جىگىتتەر جان ۇشىرىپ، ەڭىستەن تومەن قاراي تۇرا جونەلدى. جاۋ ساسىپ قالدى. ولار ورىندارىنان تۇرىپ، قاشۋعا بەت بۇرعانشا ءبىزدىڭ الدىڭعى توپ جاۋمەن ارالاسىپ تا كەتتى. ەڭىستىڭ ويپاڭىندا، ەرىندە جاۋ سولداتتارىنىڭ كوپتەگەن ولىگى قالدى. ءبىز جاۋ بەكىنگەن ويىستىڭ قارسى بەتىندەگى بيىككە شىعىپ بەكىندىك. بۇل جەر قولايلى كورىندى. تىم-تىراقاي بوپ، ورتاسىنان جارىلا قاشقان جاۋدى كورىپ جاتىرمىن.
ءبىر كەزدە ءوزىمنىڭ، ءوزىمىزدىڭ قاشقانىمىز ەسىمە ءتۇستى. 1941 جىلدىڭ جازىندا، كۇزىندە پسكوۆ، دەميانوۆسك تۇبىنەن ناق وسىلايشا شەگىنگەنبىز. سول كەزدە ءوز باسىما تۋعان كۇننىڭ ناق ءقازىر جاۋ باسىنا تۋعانىن كورىپ جاتىرمىن. نامىسى بار، بويىندا جىلى قانى، كەۋدەسىندە بۇلكىلدەپ سوققان جۇرەگى بار جىگىتكە بۇدان ارتىق قۋانىش بارىن بىلمەيمىن. «العا!»، «العا!» — دەپ تىنىمسىز ايقايلاي بەرگىم كەلەدى. ءبىراق داۋىسىم وسى سوزدەن قارلىعىپ قالعان سىندى. ورىنسىز ايقايلاۋ تاعى ايىپ، وعان رۇقسات جوق.
جاۋ بەكىنىسىنە سىنالاي ەنىپ، ەداۋىر جەردى، ونىڭ ىشىندە قولايلى بيىكتى باسىپ العان جالعىز بۋگەيەۆ روتاسى ەمەس، قاناتتاسا كەلىپ، پولكتىڭ باسقا باتالون، روتالارى دا ىشكە كىرگەن. باسقا كورشىلەرمەن پولك شتابى بايلانىسىپ جاتقان بولار، وندا ءبىزدىڭ ءىسىمىز قانشا! العان، اياق جەتكەن، تابان تىرەگەن بيىككە ءماز بوپ وتىرا بەردىك.
«وسى جەتكەن جەرگە بەكىنسىن!» دەگەن بۇيرىق تا جەتتى. اتتىڭ جالى ءتارىزدى ۇزىنشا كەلگەن كوك جوتانى بويلاي بەكىنىس قۇردىق. جاۋىنگەرلەر وزدەرىنە كىشكەنە وكوپشا قازىپ، توڭىرەگىن كوك شوپپەن باستىرمالاپ جاتىر. كەيبىرەۋلەرى دايىن بەكىنىسكە ورنادى.
قاس قارايىپ بارادى. قوس ات جەككەن اربامەن باعاناعى جاۋ تىنىس العان ويپاڭعا اسحانا كەلىپ توقتادى. بۋى بۇرقىراعان تارى بوتقانىڭ ءيىسى مۇرىندى جارادى. قاسىمدا جاقىن جاتقان جاۋىنگەرلەردىڭ كوبى-اق تامسانىپ، جۇتىنىپ-جۇتىنىپ قويادى.
— تاماققا ءاربىر وتدەلەنيە ەكى-ەكىدەن ادام جىبەرسىن! — دەدىم.
قاتار جاتقاندار تىزبەك بويىنشا حابارلاپ جاتىر. ءبىراز ادام بۇكشەڭدەپ ويعا، اسقا ءتۇستى. جاۋ كورىنبەي كەتتى. Ac جەلىندى... جان-جاققا قاراۋىل قويدىم. وسى ەكى ورتادا مىزعىپ كەتكەن ەكەم، بىرەۋدىڭ وكتەم داۋىسى شىقتى:
— ءاي، ءدايس، نەعىپ ءجۇرسىڭ؟
بۇل داۋىس تا ماعان كوپتەن تانىس. ءنالقارا ءۇنى جانە «ءدايس» دەگەن بالا جاستان بىلەتىن، ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ ءسوزى. ماعىناسى «وڭباعان»، «شوشقا» دەگەنگە كەلەدى. مۇنى ول كىمگە، نەگە ايتتى ەكەن دەپ ويلاپ تا ۇلگىرگەنىم جوق، الگى داۋىس قايتا شىقتى.
— ءاي، ءدايس، قايت دەيمىن، قايتپاساڭ، ءدايس بولايىن، يت سياقتى قىڭسىلاتىپ اتىپ تاستايمىن!
بۇل رەتتە ول دا ۋىسىن باسەڭدەتىپ، ءبىراق زىلمەن ايتتى.
مەنىڭ كومانديرلىگىم ۇستاپ كەتتى.
— نە بوپ جاتىر؟ ول كىم؟ — دەدىم ءنالقارانىڭ داۋىسى شىققان جاققا بۇرىلىپ.
جاۋاپ قاتپادى.
— ول كىم-كىمگە ايتىپ جاتىرسىز؟
— وياۋ ەكەنسىڭ عوي... اشەيىن، اشەيىن عوي.
— كىمدى اتىپ تاستاماقسىز؟
— ءا، اشەيىن، ۇيقىسىراپ جاتسام كەرەك.
وتىرىك ايتادى. مەنى اشۋلانباسىن، ۇيقىسىن بۇزباسىن دەپ وتىر. مەنىڭ توپشىلاۋىمشا ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ ءبىرى ولىكتەردىڭ قالتاسىن ءتىنتىپ ءجۇر. ءنالقارا سونى كورىپ قالعان. ماعان ايتپاي-اق ءوزى تىيىپ تاستاماق. سەزسەم دە سەزبەگەن بولدىم. ول تىمىسكى، دوڭىزدى مەن ەرتەڭ بەتىنەن، قىلمىستى كوزىنەن-اق تانيمىن. ىستەگەن ايىبىن تانىتپايتىن ادام كەمدە-كەم.
كوزىمدى اشتىم. ءتۇن، قاپ-قاراڭعى. وسى،ءبىر ءمولدىر ءتۇن تىنىشتىعىن قاق جارىپ، جان-جاقتان قىزىل، جاسىل كوك، ءبىر سوزبەن ايتسام كەمپىرقوساقتىڭ بارلىق ءتۇسى بار راكەتالار اتىلادى. تەگىن ەمەس، وسى راكەتا تۇستەرىنىڭ ءمانى بار. ءبىرى جان-جاقتى جارىق ەتسە، ءبىرى بارلاۋشىعا، كورشى بولىمگە بەلگى بەرىپ جاتىر. ال ەندى ءبىرى كومەك سۇراسا، ەكىنشىسى، ايتەۋىر ءبىر بۇيرىقتىڭ ورىندالعانىن حابارلايدى. مايدانداعى ەڭ تىنىش، ەڭ قاراڭعى، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز تۇندەردىڭ وزىندە وسىنداي تولاسسىز تارتىس، بىتپەس ايقاستار بولىپ جاتادى. وسى راكەتالار دۇنيەسىنىڭ قارا بارقىت ءتۇستى اسپان الەمىن قالاي شارلاپ جاتقانىنا ءبىراز قارادىم. تاڭسىق ەمەس، قايتا تانىق بولعان، كوز ۇيرەنگەن جايلار. كوزىمدى قايتا جۇمدىم. كوز ۇيقىدا، كوڭىل وياۋ. ءنالقارانىڭ ءسوزى قۇلاعىما قايتا كەلدى.
— سەن ءدايسسىڭ! ءولىم مەن ءومىردىڭ ارپالىسىندا جۇرگەن ساعان دۇنيەنىڭ، ساعاتتىڭ كەرەگى نە؟ قازاقتا «بۇلىنگەن ەلدەن بۇلدىرگى الما» دەگەن ماقال بار. گيتلەر بۇلىك، ول اپات. ءبىلىپ قوي.
ەندى تۇسىنىكتى بولدى. الگى جوبام دۇرىس ەكەن. مۇنداي ءبىرلى-جارىم جىمىسقى، دۇنيەقۇمار پاسىقتار قايدان بولسا دا شىعادى. بۇعان تاڭدانا المايمىن. ماعان كەرەگى — كىم ەكەنى. ءبىراق ونى دا ناق ءقازىر بىلگىم كەپ جاتقان جوق. بىلەمىن، اناۋ-مىناۋ بولسا ءنالقارانىڭ ءوزى-اق سازاسىن بەرەدى. ونىڭ بەر جاعىندا اسىعىس ىستەگەن ءىستىڭ ەتەگىنە جىن ورالىپ، يىعىنا سايتان ءمىنىپ جۇرەدى.
قايتادان ۇيىقتاپ كەتتىم.
ەرتە تۇردىم. سىز جەردەن دەنەم ءمۇزداپ قاپتى. كەشە كەشكىسىن شابۋىل كەزىندە ءورت بوپ باتقان قىزىل كۇن كوكجيەكتەن بوپ-بوز بوپ، سولعىن تارتىپ، بۇلىڭعىرلاۋ شىقتى. كۇنگە قاراپ ءبىراز تۇردىم. دەنەمنىڭ قۇرىستاعانى بولماسا سەرگەكپىن. ويعا ءتۇسىپ، الدەنەشە رەت كەرىلىپ، ەسىنەپ تۇرعاندا دوڭعالاعىن سالدىرلاتىپ اسحانانى سۇيرەتكەن كەشەگى قوس اتتى اربا تاعى كەلدى.
— ەرتەڭگى اسقا ادام جىبەرىڭدەر! — دەپ ايقايلادىم.
ويىنى جوق، بۇل قايتكەندە دە سولداتتىڭ قۇلاعىنا جاعىمدى، ەڭ جاقسى كوماندانىڭ ءبىرى. ءاربىر وتدەلەنيەدەن ەكى-ۇشتەن جاۋىنگەر شىعىپ، باقىراشتارىن سالدىرلاتىپ ويعا، اسحانا كەلىپ توقتاعان جەرگە قاراي جۇگىردى.
شتابتاعى بايلانىسشى وفيسەرلىك قىزمەتتەن مۇندا اۋىسىپ، العى شەپكە كەلگەنىمە كوپ بولعان جوق. ءبىر ايدان بۇگىن عانا استى. سودان بەرى از دەگەندە كۇن ارالاتىپ جاۋدىڭ شەبىنە شابۋىل جاساۋمەن، كىلەڭ العا جىلجۋمەن كەلەمىز. مۇندا مەنىڭ ەڭبەگىم ەرەكشە دەگىم كەپ وتىرعانىم جوق. قايتا شابۋىل الدىندا قارانى كوبەيتۋگە كەلگەنىمدى جاقسى بىلەم. العاشقى شابۋىلدىڭ بىرىندە كومۆزۆود جارالى بوپ كەتىپتى. مەن سونىڭ ورنىنا، بۇرىنعى ءوزىم ىستەگەن بۋگەيەۆ روتاسىنا كەلدىم.
كۇن سايىن جاڭا جەرلەردى باسىپ، جىلجىپ كەلەمىز. اتقىشتار ۆزۆودىنداعى وتىز قارالى ادامنان جيىرما ءبىر «نايزا» قاپتى. ونىڭ ءبىرى — ءوزىم، ءبىرى — ءنالقارا، ويتكەنى مەن بولسام كومۆزۆودپىن. اسىنعان مىلتىعىم، ارقالاعان اۆتوماتىم جوق. بار قارۋىم ەكى قول گراناتا مەن «ت-ت» پيستولەتى. دەمەك، مەن «نايزاعا» سانالمايمىن. ال ءنالقارا بولسا مەنىڭ مەرگەنىم، جەكە تاپسىرمامدى ورىندايدى، ەكىنشى جاعىنان، كومانديردىڭ وڭ كوزى، ولىمنەن ساقتايتىن قامقورشىسى. ول مەنىمەن بىرگە جۇرەدى. بىلاي قاراعاندا بۇل دا «نايزا» ەمەس. سوندا قولىنداعى قارۋدان جاۋعا تىكەلەي وق اتاتىن ون توعىز-اق ادام. ال اسكەري تىلمەن ايتقاندا ۆزۆودقا ون توعىز «نايزا» بار. مۇنى مەن تاڭەرتەڭگى استى الۋعا كەتىپ بارا جاتقان باقىراشتاردىڭ سانىنان-اق كورىپ تۇرمىن. ءارقايسى تورت-تورتتەن باقىراش ۇستاپ، بەس ادام كەتتى.
ۆزۆودتاعى ءۇش وتدەلەنيەنىڭ ءارقايسىسىندا التى-جەتىدەن جاۋىنگەر بار ەدى. ەكى قول پۋلەمەت، جەتى اۆتومات، قالعانى ۆينتوۆكا. مىنە، وسى كۇشپەن كوپتىڭ ورتاسىندا ءبىز دە جىلجىپ كەلەمىز. بالشىق، كىر-قوڭ ساسىعان، سىز ءيىسى شىققان قىسقى مەكەن الىس قالدى.
سولداتتار تاماق ءىشىپ جاتىر. مەن تۇندەگى وقيعانى، ءنالقارانىڭ ايقايىن ەسىمە الدىم. ءبىراق ناق ءقازىر تاماق ءىشىپ جاتقاندا ەشكىمنىڭ دە كوڭىل كۇيىنە تيگىم كەلگەن جوق. مۇنىڭ ەكى ءتۇرلى جايى بار. ناق ءقازىر «كەشە ولىكتەردىڭ قالتاسىن تىنتكەن كىم؟» دەپ تيىسە كەتسەم، مۇنى ەڭ الدىمەن ءنالقارا ايتتى، سول جەتكىزدى دەگەن كۇدىك تۋادى. كومانديردىڭ كومەكشىسى بوپ جۇرگەن بەدەلدى سولدات سەنىمنەن ايرىلادى. وعان سەنبەي سەزىكپەن قارايتىن بولادى. كوبىنەسە سولداتتاردىڭ قارىم-قاتىناسىن بۇزاتىن، ورتاعا ىرىتكى بوپ تۇسەتىن وسىنداي زارەدەي وقيعالار بولاتىنى بار. ەكىنشىدەن، ەرتەڭگى اس ۇستىندە جاۋىنگەرلەردىڭ تىنىعىپ، كوڭىلدى تۇرعان شاعىن بۇزعىم كەلمەدى.
سولداتتار ءقازىر تىم-اق كوڭىلدى. ءبىزدىڭ ءاربىر شابۋىلدا العا باسىپ، جاۋدان جاڭا جەرلەردى، قالا، سەلولاردى بوساتىپ جاتقانىمىز ولاردى ۇيلەرىنە، تۋعان جەرلەرىنە جاقىنداتا تۇسكەندەي سەزىنەدى. وسى جايلاردى ويلاي كەپ، بۇگىن-ەرتەڭ ەشكىمگە تيىسپەۋگە بەل بۋدىم. نە دە بولسا ۇمىتتىرىپ بارىپ، ۇرىمتال كەزدە ىستەگەن ءجون. ال ونداي نارسەنى ەلەۋسىز قالدىرۋعا تاعى بولمايدى. اۋرۋدىڭ الدىن الماسا اسقىنا بەرەتىنى بار ەمەس پە! ونىڭ بەر جاعىندا قوبالجۋ تاعى بار.
سولدات ارى مەن نامىسىنىڭ ءبىر پۇشپاعى كومانديردىڭ جۇرەگىندە جۇرمەسە، ونىڭ باسشى بولعانى قايسى؟ بۇگىن جاۋ ولىگىنىڭ قالتاسىنا تۇسكەن سولدات، دانىگە-دانىگە كەلىپ، ەرتەڭ ءوز جولداسىنىڭ ولىگىنە تۇسەدى، قاپشىعىنىڭ ءتۇبىن قاعادى. ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، الىككە تۇسكەن سولداتتان كوپ نارسە كۇتۋگە تاعى بولمايدى. بۇكىل دۇنيەنى جاۋلاپ الامىن دەپ جانتالاسىپ جۇرگەن ءفاشيستىڭ ءوز دەنەسىنەن شىققان اششى تەرى مەن ونىڭ تۇزىنا شىرىگەن، توت باسقان، ورىس جەرىنىڭ كوز جاسىنا الدەنەشە رەت مالىنىپ شىققان جامان ساعاتىنا قىزىققان سولدات ەرتەڭ جاۋ جەرىنە بارعاندا ۇلكەن جىمىسقى، ۇياتسىز تالاۋشى بولماسىنا كىم كەپىل؟
ساعات دەمەكشى، گيتلەر سولداتتارىندا ساعات دەيتىن ساعات تا جوق. مەنىڭ بىلۋىمشە، گيتلەر گەرمانياداعى بۇرىنعى-سوڭعى ساعاتتاردىڭ ءبارىن جيناپ، تەمىر قورىتۋ پەشىنە سالىپ، قايتا بالقىتقان. ودان اۆتومات، ۆينتوۆكا، نايزا سوققان. الگى باسكەسەرلەرىنە ءوزى ونەگە بولۋ ءۇشىن، كەرەك دەسەڭىز سول گيتلەردىڭ ءوزى قولىنا دا، قالتاسىنا دا ساعات سالمايدى ەكەن. بۇل دا شىندىق. ال ونىڭ باسكەسەرلەرىنىڭ مىنا تاعىپ جۇرگەن ساعاتتارى ءتىرى چەحتىڭ ولگەن پولياكتىڭ، جارالى ۆەنگەردىڭ تۇرمەدەگى فرانسۋزدىڭ تۇتقىن ەۆرەيدىڭ قولىنان شەشىپ العاندارى. ال وسىنداي كوزدىڭ جاسىنا، ادامنىڭ قانىنا مالىنعان نارسەنى يەمدەنۋ اردى ازدىرادى، نامىستى توزدىرادى. سولداتتىڭ نامىسىن ويلاعاندا ەڭ الدىمەن ەسىمە وسى جايلار ءتۇستى.
سولداتتار استى ىشىپ-جەپ ۇلگىرمەي-اق بۋگەيەۆتىڭ بايلانىسشىسى كەلدى. ەندى ءبىر جارتى ساعاتتان كەيىن قاشقان جاۋدىڭ ىزىمەن، اركىم كەلىپ توقتاعان باعىتىمەن العا جۇرەتىن بوپپىز. ىركىس-تىركىس توپ بولمايدى. ءاربىر وتدەلەنيە ءوز الدىنا توپ بولىپ، الما-كەزەك قوزعالادى.
الداعى قوزعالىستىڭ جايىن تۇسىندىرە تۇرىپ، جاۋىنگەرلەردىڭ بەتىنە قارادىم. كوڭىلگە بولماسا جىگىتتەر سەرگىپ قالعان. سولدات كوزىنەن وتتى، كوڭىلدى ساۋلەنى كورۋ كوماندير ءۇشىن جارقىن ءجۇزدى، جايدارى، اكەسىنە ءاردايىم كۇلە قاراعان بالاسىن كورگەندەي اسەر قالدىرادى. جۇرەگىم ءلۇپ-لۇپ ەتىپ، بويىم جىلىپ سالا بەردى. ءبارى ورنىندا، ءبارى جاقسى. قاباعى قاتىڭقى، كوز الدى كىرتيگەن ءبىر-اق ادامدى كوز قىرىممەن شولىپ ءوتتىم. ول دا ءوزىمنىڭ كوپتەن تانىسىم ەكەن. شتابتا بايلانىسشى وفيسەر بولعان كەزىمدە اتشىم بوپ، كوپ كۇندەردى بىرگە وتكىزگەن نازاروۆتى ۇنەمى جىميا كۇلىپ جۇرەتىن، كۇلىم كوز، وزىنشە پىسىق، وزىنشە بىلگىش جاس جىگىتتى ءقازىر بىردەن تانۋ قيىن. ءوڭ-تۇسى وزگەرىپ كەتىپتى. دوپ-دوڭگەلەك تۇنىق قارا كوزىنىڭ جيەگى قانتالاپ، توڭىرەگى دومبىعىپ قاپتى. ءتۇنى بويى ۇيىقتاماعان، ۇيىقتاسا جايسىز ۇيىقتاعان. نەمەسە، الدەقانداي ءبىر ازاپقا ءتۇسىپ، ءىشى مە، باسى ما اۋىرعان ادامعا ۇقسايدى. ويىما ساپ ەتە ءتۇستى. ءنالقارانىڭ تۇندە «ءدايس» دەپ جۇرگەنى وسى بولدى ما ەكەن؟ اپ-اششى وي كەلدى. وسى ما ەكەن، ءا؟ جامانعا قيعىم كەلمەيدى. اڭقىلداپ تۇرعان اق كوڭىل، اشىق-جارقىن جىگىت بولماعانمەن، ار-نامىسى بار ادام ءتارىزدى بولاتىن. ويعا العانىن تىندىرماي تاعات تاپپايتىن تياناقتى، كەيدە وجارلاۋ مىنەزى تاعى بار-دى. وزىنشە ءسانقوي، اسەمپاز. ءوزىن كەلبەتتى، سۇلۋ سانايتىن. بويى تاپال، موينى بىرتىق، دەنەسى ايەلدىڭ دەنەسى ءتارىزدى ىركىلدەك، بوساڭ بولاتىن. جورىقتا مىرتىڭداپ تەز شارشايتىن. مۇنى بىلاي قويعاندا ءوزىن ادال جىگىت سانايتىنمىن. كىم ءبىلسىن، ادامنىڭ الا-قۇلاسى سىرتىندا ەمەس، ىشىندە بولادى. نازاروۆتىڭ ناق ءقازىر سىرتى دا وڭىپ تۇرعان جوق. قىپ-قىزىل بوپ مونتيعان ءوڭى شاعىلدى جەردىڭ بوزعىلت قۇمى ءتارىزدى ءتۇسسىز بوپ، ولەكسەلەۋ كەلگەن قالىڭ بەتى تۇتىگىپ كەتىپتى. مايلى تاناۋىنىڭ ءتۇپ جاعى قۋسىرىلىپ، ءۇش جاعى دەلديگەن. تۇندە ۇيقىسىن قاندىرىپ، جاڭا عانا تاماققا تويىپ العان مىنا توپقا قاراعاندا، جايدارى جۇزدەرمەن سالىستىرعاندا ونىڭ ءوڭى ءۇيىرىن قىزعانشاق كارى ايعىردان قۋعىن كورگەن ساياققا ۇقسايدى. كوز الدى كىرتيىپ تۇر. وسى كەزدە ارسىزداۋ ءبىر وي ساپ ەتە قالدى. ءنالقارا — ءۇيىرىن قىزعانعان كارى تارلان بولعاندا، نازاروۆ — ساياق. ول ءنالقارادان قۋعىن كوردى، وزىنە تۇسىنىكسىزدەۋ ءزىلدى سوزبەن سوگىس ەستىدى. ەندى كومانديرگە ايتىپ قويادى دەپ ودان ءالى جاسقانادى. ءتىپتى ءنالقارا ايتىپ تا ۇلگەردى دەپ ويلايتىن بولار. ءوزى سۇم بولسا، وزگەنى سۇم دەيدى. ءوزى قاراۋ بولسا، وزگەنى قاراۋ سانايدى. جۇرتتىڭ ءبارىن وزىندەي كورەدى. بۇل — اقيقات. ءوزى قارى — باسقانى قارى سانايدى. ءوزى ۇرى — جاننىڭ ءبارىن ۇرى كورەدى دەگەن ءادىل ءسوز وسىدان قالعان. ءبىراق ءنالقارا وتىرىك بىلاي تۇرسىن، شىننىڭ ءوزىن سىرتقا جايا بەرەتىن جان ەمەس. ول كەشەگى تۇنگى وقيعا جايلى ءتىس جارعان جوق.
كوپپەن بىرگە ءبىز دە قوزعالدىق. جاۋىنگەرلەردىڭ سوڭىنان ءجۇرىپ كەلەم. قاسىمدا ءنالقارا بار. ءبىراز ءۇنسىز جۇردىك. الدەن ۋاقىتتا تومەن قاراعان بويى:
— ءنال اعا، تۇندە نە بولدى؟ — دەدىم.
— ەشتەڭە دە بولعان جوق.
— «ءدايس» دەگەن ءسوزدى كىمگە ايتتىڭىز؟
— ۇيقىسىراپ جاتقان بولارمىن.
— ۇيقىدا جاتىپ ول ءسوز ەسىڭىزگە قالاي ءتۇستى ەكەن؟
ءنالقارا مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— باسە، قايدان ويىما ساپ ەتە قالدى ەكەن. بۇل ءوزى ءسىزدىڭ اۋىلدىڭ ءسوزى. سەنىڭ اقتولقىن دەگەن جەڭگەڭ بولاتىن. سول كوپ ايتاتىن.
— ول راس، اقتولقىن مەنىڭ جاقىن جەڭگەم.
— سول ءسىزدىڭ اۋىلعا كەلىن بوپ تۇسكەندە، وزىمەن بىرگە الا كەلگەن ءسوزىنىڭ ءبىرى وسى «ءدايس» ەدى. اۋزىما قايدان ساپ ەتە تۇسكەنىن بىلمەدىم.
— شاماسى ءبىر ءدايستى، نەمەسە دايستىكتى كورگەنسىن ءتۇستى عوي، ەسىڭىزگە.
ءنالقارا كۇلدى، ءبىراق ءتىس جارمادى. ءبىز ءۇن-تۇنسىز ۇزاق جۇردىك.
2
باسقان قادامىمىز العا باسىپ، تاسىمىز ورگە دومالاپ تۇر. جاندارىنا بايلاعان كىشكەنە باقىراشتارى سىلدىراپ، جاۋىنگەرلەر ءىلبي باسىپ، ورمان اراسىنداعى قوياننىڭ جىمى ءتارىزدى قيسىق-قيسىق، قايدا بارارى بەلگىسىز يرەك جولدارعا ءتۇستى.
ورمان اراسىندا، ىشىنە كۇن نۇرى تۇسپەيتىن قالىڭ جاپپاردىڭ اراسىندا، سۇلاپ جاتقان قالىڭ دا، ۇلكەن دە اعاشتاردىڭ كولەڭكە جاعىندا ءالى دە قالىن قار، بەتىن كىمنىڭ كىر، باتپاق باسقان سىرەسكەن مۇز جاتىر. كولەڭكەدە، ىقتاسىن جاقتا جاتقان ءۇرىندى، ءۇيىندى قارلار كوكجال قاسقىرلاردىڭ جونى سياقتانىپ، كۇلگىن تۇستەنىپ، دوڭكيىپ-دوڭكيىپ قالىپتى. ورمان ءىشى ىزعارلى كەلگەنمەن، دالاڭقاي جەرلەردە كوكتەم ءيىسى اڭقىپ تۇر.
ءبىز بۇراڭى كوپ، ءبىر جەرى مۇزدى، ءبىر جەرى قارلى، ەندى ءبىر جەرى باتپاقتى ورمان جولىمەن ءجۇرىپ كەلەمىز.
— العا كۇزەتشىلەر جىبەر! — دەگەن بۋگەيەۆ داۋىسىن قۇلاعىم شالدى.
ءبىر وتدەلەنيەنى العا جىبەردىم. ەندى ءبىرى ارتتا. ورتاداعى توپتىڭ ىشىندەمىن. يىقتاسىپ ءنالقارا كەلەدى. سوناۋ ءبىر كەزدەگى العاشقى كورگەنىمدەي ەمەس. وندا ەكى بەتى نارتتاي قىزىل قوڭىر، وڭىندە ءاجىمى جوق، كوزى وتتى، يىعى تىك، مويىنى جارتاستى قاق جارىپ شىققان ارشانىڭ دىڭگەگى سىندى مۇعال-دى. ەندى قاراسام قىزىل شىرايلى ءجۇزىن كۇلگىن باسىپتى. بيداي ءوڭى كۇرەڭ تارتقان. بۇكتەگەن كيىز ءتارىزدى قالىڭ، ءتىپتى كونتەكتەۋ ەرنى كەزەرىپ، ءبىر قاباتى قابىرشاقتانىپ تۇر. سامايىندا دا اق قىلاۋ تۇسكەن. دوڭگەلەك ۇلكەن قارا كوزىنىڭ توڭىرەگى ىشىنە قاراي تۇسىڭكىرەپ، شۇڭىرەيىپ كەتكەن. كوز الامايىنىڭ جيەگى قىزىل. قاباعىندا كىرەۋكە بار. الدە مۇڭ، الدە ساعىنىش، الدە شارشاۋ بەلگىسى، ونى كىم ءبىلسىن؟ كۇرسىنگەنى مە، جوتەلگەنى مە، اجىراتا المادىم، اندا-ساندا تاماعىن كەنەي ءتۇسىپ، توتىققان ءبىر ءۇن شىعارىپ قويادى. وي ۇستىندەگى ادام ءوز دەنەسىن قالاي ۇستاپ كەلە جاتقانىن بىلە المايدى ەمەس پە، يىعى تۇسىڭكىرەپ، قولدارى اشەيىن سالبىراپ كەلەدى. ءبىراق اياق الىسى شيراق.
ءنالقاراعا قاراپ قويىپ ويلايمىن. ادام بالاسى سوعىستا قالاي تەز وزگەرەدى. جەر بەتىنىڭ، بۇكىل تابيعاتتىڭ كوكتەمدە وزگەرگەنى ءتارىزدى قۇبىلادى-اۋ! وسى كىسىنى العاشقى كورگەنىم ءالى ەسىمدە. وندا ول قانداي كەلبەتتى ەدى، قانداي ءوڭدى، رەڭدى ەدى. ەندى قاراسام، كۇزگى شوپتەي بوپ، قاۋدىراي باستاعان. دەگەنمەن: «جىلاندى بەس كەسسە دە، كەسىرتكەلىك قاۋقارى بار»، — دەگەن ەمەس پە؟ اياق الىسى نىق.
كەيدە تازدىڭ باسى سياقتى سەلدىر، كەيدە كادىمگى دۇلەي ورماننىڭ اراسىمەن ەداۋىر جۇردىك. الدان مىلتىق اتىلدى. توعاي كەزگەن قاراقۇيرىقتىڭ ۇيىرىندەي بوپ، كىلت توقتاپ، سەلتيىپ-سەلتيىپ تۇرا قالدىق. اۆتوماتتان ۇزاق اتتى. ءبىزدىڭ الداعى كۇزەتشىلەرىمىز جاۋدىڭ شەبىنە كيلىكسە كەرەك.
الدان حابار كۇتتىك. اتۋ باسىلىپ، قايتادان دىبىسسىز قالدى. العا بىر-ەكى جىگىت جىبەردىم. جارتى ساعاتتاي ۋاقىتتان كەيىن ورالدى.
— وتدەلەنيە ورماننىڭ جيەگىنە جەتىپتى دە، جاتىپتى. الدا جاۋدىڭ بەكىنىسى بار ەكەن.
كوزىممەن كورگىم كەلدى. ءنالقارا مەن الگى بارىپ كەلگەن جاۋىنگەردى ەرتىپ، العا كەتتىم. جەر باۋىرلاپ، ەڭبەكتەي باسىپ، الگى ءوزىمىزدىڭ جاۋىنگەرلەر جاتقان جەرگە ارەڭ جەتتىم. جەر قۇشىپ، ءبارى ءبىر-بىر بۇتانىڭ تاساسىنا جاتىپ اپتى. مەن دە جاتتىم. جاۋ جاقتى شولدىم. ورمان بىتكەن جەردەن الان باستالادى ەكەن. ار جاعى دالاڭقاي. بۇرىنعى ەگىندىكتىڭ ورنى ءتارىزدى قوبارسىپ، قاراقوشقىل تارتىپ جاتىر. سونىڭ جيەگىن الا بەرە تومپايعان، ۇزىنشالاۋ قوڭىر دوڭەس بار. جاۋدىڭ بەكىنىسى بولسا سوندا شىعار دەپ ءتۇيدىم.
توڭىرەك جىم-جىلاس تا، جىم-جىرت. جاۋدان ءبىر بەلگى، قيمىل كۇتتىم. ءوزىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلدىرەر دەگەن ويمەن سىزعا باۋىرىمدى توسەپ ءبىراز جاتتىم. بۇرىننان جاتقان جاۋىنگەردىڭ بەتىنە جاقىنداپ:
— جاۋ قايدا، قايدان كوردىڭ؟ — دەدىم.
— ءبىز وسى اراعا جەتكەندە مىلتىق اتىلدى. جاتا قالدىق. قايدان ەكەنىن بايقاي المادىم. — جاۋدىڭ قايدان ەكەنىن، قانشا ەكەنىن، قاي جەردە، قانداي وق اتاتىن قارۋى بار دەگەندى ءبىلىپ الماي، قيمىل جاسۋعا بولمايدى. ءوزىم جىبەرگەن كۇزەتشىلەردى ءبىر سىباپ الدىم دا، قاسىما ءنالقارانى شاقىردىم.
مەن دە.قىزىقپىن. مۇندايدا ونى «ءنال اعا»، «ءنالقارا» دەمەيمىن، «جاۋىنگەر سابالاقوۆ» دەپ اتايمىن.
— جاۋىنگەر سابالاقوۆ!
— نە دەيسىز؟
— اناۋ كورىنىپ تۇرعان ۇزىنشا قارا جولاقتى كورىپ تۇرسىز با؟
— كورىپ تۇرمىن.
— وكوپ پا، ادامداردىڭ باسى قىلتيا ما، قالاي؟
— ونى كورە المادىم.
— مەن كورىپ تۇرمىن. ءدۇربىلى مىلتىعىڭدى ماعان بەر.
ءنالقارا ءدۇربىسى بار، مەرگەندىك مىلتىعىن قولىمەن ىسىرىپ، ماعان جىلجىتتى. مىلتىقتى اپ، ءدۇربىسى ارقىلى قاراسام، شىنىندا دا الگى وكوپتىڭ جيەگى ەكەن. جيەگىنەن قىبىرلاعان الدەكىمدەردىڭ باسى، قولى كورىنەدى. ماعان كەرەگى — جاۋدى «سويلەتىپ» كورۋ قاجەت. دۇربىمەن ۇزاق سىعالاپ، ءبىر قارانى كورگەندە، سەرىپپەنى باسىپ قالدىم. وق وكوپتىڭ جيەگىنە سوقتى. ءۇن جوق. ءبىراز كۇتتىم. ءالى ءۇنسىز. قالعان ءتورت وقتى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جىبەردىم. سوندا بارىپ، الگى ۇزىن قارا تومپەشىكتىڭ ەكى باسىنان ەكى پۋلەمەت بەزىلدەپ قويا بەردى ءبىز جاۋاپ بەرمەدىك. الدەن ۋاقىتتا و دا توقتادى. جاۋىنگەرلەرگە:
— بىرتىندەپ، ەڭبەكتەپ كەيىن شەگىنىڭدەر! — دەپ بۇيىردىم.
ءبارىمىز جينالدىق. اعاش اراسىندا جاۋىنگەرلەر بەيقام وتىر. ءوزىم روتا كومانديرىنە كەلدىم. الدىڭعى جاقتان اتىلعان مىلتىقتىڭ داۋىسىن ەستىپ، ولار دا، باسقا ۆزۆود، روتالار دا توقتاعان ەكەن. بولعان، كورگەن جايدى روتا كومانديرىنە ايتتىم. مۇندايدا قۋ كومانديردىڭ كوبى-اق ءوز پىكىرىڭدى الدىمەن سۇرايدى. بۋگەيەۆ تە قۋ، نەمەسە كورگەنى، ەستىگەنى بار.
— ءوزىڭ نە ىستەر ەدىڭ؟ — دەپ قالدى.
— تارپا باس سالۋعا بولمايدى. ورتادا ەداۋىر جازىق، الاڭ بار. تىكە بارۋ دا قيىن. شىعىن كوپ بولادى.
— ولاي ەتپەگەندە نە ىستەۋ قاجەت؟
بۋگەيەۆ شەگىر كوزىن قاداپ، شيرىعىپ تۇر. ونىڭ ويىن ەمەۋرىنىنەن تانىپ، مەن دە اسىقپادىم.
— مەنىڭشە، — دەدىم الدەن ۋاقىتتا، — نەمىستىڭ ءوز ىستەگەنىن وزىنە ىستەگەن دۇرىس. 1941 جىلدارى ءبىز شەگىنىپ كەلە جاتقاندا، ولار كوپ اسكەر جىبەرمەي-اق، ەكى-ۇش اداممەن جاسىرىن كەپ، تۇتقيىلدان، نە ون، نە سول جاقتا»، ءتىپتى تىلدان شىعىپ اتقىلايدى. ءسويتىپ بەرەكەسىزدىك تۋعىزاتىن. بۇل جولى جاۋدىڭ ءوز بيدايىن وزىنە جەگىزەر ەدىم.
بۋگەيەۆ بىردەن كەلىستى.
— ال وس تاپسىرمانى، ايتپاقشى، ءوزىڭ ۇسىنعاندى اياعىنا دەيىن ورىنداپ شىعۋدى وزىڭە تاپسىرامىن. باتىل دا، تەز دە قيمىلدا! — دەپ ول بۇرىلا بەردى.
— قۇپ بولادى! — دەپ قالدىم.
ۆزۆودقا قايتا ورالدىم. ەكى اۆتوماتشى مەن ءبىر قول پۋلەمەتشىنى، نە ءبارى ءۇش ادامدى ءبولىپ، تاپسىرمانىڭ ءمانىن ءتۇسىندىردىم.
— جاۋ جاتقان جەردىڭ ەكى جاعى ورمان، ەكى جاعى اشىق. سەندەر جاسىرىنىپ، جاۋدىڭ سول جاق بۇيىرىنەن شىعىپ، بەكىنىسىن بويلاتا اتاسىڭدار! سەندەر جاقتان مىلتىق داۋىسى شىققان بويدا، بۇل جاقتان ءبىز اتامىز. جاۋ جارتىلاي قورشاۋدا ەكەنبىز دەپ ويلايدى دا، بەكىنىستەن شىعىپ جان ساۋعالايدى.
الگى ۇشەۋىنە جەكە-جەكە نازار ساپ، تاپسىرمانىڭ ءمانىن قايتا سۇرادىم.
— تۇسىنىكتى مە؟
— تۇسىنىكتى.
— ولاي بولسا، سولعا قاراي، ورمان اراسىمەن جونەلىڭدەر!
اعاش-اعاشتىڭ تاساسىمەن ءۇش جىگىت اينالىپ، سول جاققا كەتتى. ءبىز وتىرعان جەرىمىزدەن ەنبەكتەي جىلجىپ، كۇزەتشى جاۋىنگەرلەردىڭ العاشقى كەلىپ قايتقان جەرىنە كەپ بەكىندىك.
كۇتكەندە نە ۇزاق — ۋاقىت ۇزاق. ساعات كۇندەي، كۇن جىلداي. ءبىز سىز جەردە سازارىپ جاتىرمىز. كەتكەندەر حابار-وشارسىز. مەندە ساعات جوق. بۋگەيەۆتىڭ «حتز» تراكتورىنا ۇقساعان ەپەتەيسىز ۇلكەن، قابىرعاعا ىلگەن ساعاتتاي زىركىلدەپ تۋراتىن ساعاتىمەن ءجۇرىپ-تۇرامىن. ەكى ورتادا قولقانات-بايلانىسشى بار. وعان قوسا بۋگەيەۆتىڭ وقشانتايىندا اق، قىزىل، كوك، جاسىل راكەتالار بولادى. ول راكەتالاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ نە ەكەنىن مەنەن ارتىق بىلەتىن پەندە تاعى جوق.
قانشا ۋاقىت ءوتتى، ونى بىلمەدىم. سول جاقتان پۋلەمەت دىرىلداپ الا جونەلگەندە، ءبارى دە ۇمىت بولدى. «اتىڭدار!» دەپ، ايقايلاپ قالدىم. ءبىز جاقتان دا بەزەكتەپ كەتتى. جاي كوزبەن-اق قاراپ جاتىرمىن، جاۋ كادىمگىدەي ابىرجىپ، ساسقالاقتاپ قالدى. جان ۇشىرا ىعىسىپ، وكوپتى بويلاي قىلتىلداپ جۇگىرگەندەردى كوردىم. ەندى ءبىر ساتتە جازىقتان تىم-تىراقاي قاشقانداردى بايقاپ قالدىم. بىرەۋلەر وماقاسا قۇلاپ جاتىر. ەندى بىرەۋلەرى تۇرىپ-جىعىلىپ، سۇرىنە-قابىنا زىتىپ بارادى.
بۋگەيەۆتى بىلمەيمىن، ءوزىم قاتتى قۋاندىم. قاسىق قان توكپەي-اق جاۋدى كوپ شىعىنعا ۇشىراتتىق. ولاردىڭ ۇزىندىعى ءبىر شاقىرىمداي كەلەتىن ءتاۋىر دە، مىقتى دا بەكىنىسىن الدىق.
جاۋ ۇزاي قاشتى. الىستا كورىنگەن ءبىر ۇلكەن سەلوعا دەيىن توقتاعان جوق. ءبىز جاۋدىڭ بەكىنىسىنە كوپ ورنالاستىق تا، جاڭا بۇيرىق كۇتتىك. نەگە ەكەنىن بىلە المادىم، بۋگەيەۆ «قۋانىشى» تۇگىل، اشەيىن ءبىر ريزالىعىن دا بىلدىرگىسى كەلمەدى. ءتىپتى ماعان جاقىن دا كەلگەن جوق. ارينە، قۋانىشتى بولىسكەنگە نە جەتسىن. ول بىلگەن جىگىتتىڭ ءىسى عوي. ال بولىنبەگەن قۋانىش تا ءوز الىنشە، ءوز قاۋقارىنشا جۇرەكتى وزىنشە تەربەپ، جاندى وزىنشە قوزعايدى ەكەن. مەن تويدان قايتقانداي قۇلاعىم شۋلاپ، باسىم دىڭ-دىڭ ەتىپ، ەسىرىك بوپ ءجۇردىم. ويتكەنى سوعىستاعى جەڭىس قىراننىڭ قيادان ءتۇسىپ، وزىنە كەرەكتى جەمتىگىنە سۇقتانا، قىزىل كوزدەنىپ، ەسىرىكتەنە قونعانى ءتارىزدى بولادى ەكەن.
ال قۋانىشىڭ شە، قۋانىشىڭ، ەلىمە ەڭبەك ەتىپ ءجۇرمىن دەگەن كادىمگى ءتىرى پەندەنىڭ قۋانىشى بار ەمەس پە؟ ەڭ ۇلكەن سىي، زور العىس ءوز كەۋدەڭدە بۇلكىلدەپ سوققان قۋانىشىڭ عوي!..
3
بۇيرىق كەشكە قاراي كەلدى. الداعى سەلوعا ەنىپ، سونى توڭىرەكتەپ بەكىنبەك ەكەن. ءبىزدىڭ پولكتىڭ ەكى باتالونى كۇندىزگى بىزدەن قاشقان جاۋدى سەلوعا تابان تىرەتپەي، ىسىرىپ تاستاعان كورىنەدى. سەلو بوس. سول جەردەن شەپ قۇرۋدى بۇيىردى. كۇن ەڭكەيگەن، ورمان باسى كۇڭگىرتتەنىپ قاراۋىتا باستاعان شاقتا جىلجىپ سەلوعا ەندىك. سەلونىڭ ورتاسىنا ەمەس، شەتىنە توڭىرەكتەي شەپ قۇردىق. ۇزىن كوشەنىڭ ەڭ اياق جاعىنداعى وقشاۋ ۇيگە ورنالاستىق.
كادىمگى سولتۇستىك-باتىستاعى ورىس ءۇيى. ەكى ۇلكەن بولمە، اسحانا، ءدالىز. جۋان-جۋان قاراعايدان قيىپ سالىنعان، سىرتى سىلاقسىز. بالتامەن دورەكى جونىلعان كەسپەلتەك قاراعايلاردىڭ ورتاسىنا سالعان كەنەپتەر دودا-دودا بوپ، سىرتىنا شىعىپ تۇر. ايتەۋىر ءىشى سىلانعان ەكەن. ءبىر بولمەنىڭ تەڭ جارتىسىن الىپ ۇلكەن دە جالپاق پەش قاڭقايىپ قالعان. تۇرعىندارى ەرتە كەتكەن سياقتى. بولمەنىڭ قابىرعالارى شاڭ-توزاڭ، تەرەزەنى، ونىڭ جاقتاۋلارىن ورمەكشى تورى جاپقان. سەلونىڭ شەتىندەگى ءۇي بولعان سوڭ نەمىستەردىڭ قورقىپ، مۇندا تۇرماعانى دا بىردەن-اق كورىندى. ءبىز كەرىسىنشە سوندا ورنالاستىق. سەلونى اينالدىرا دوڭگەلەك شەپ جاسادىق.
كەش بولدى. قاس قارايىپ كەتتى. الگى ءۇيدىڭ ءىشىن بار قادارىنشا تازالاپ، ىشىنە ەندىك. سىرتتا قاراۋىل تۇر.
ەكى-ۇش جەرگە سىعىرايتىپ ماي شام جاقتىق. جىگىتتەر كەشكى اسقا، بوتقا جەۋگە وتىردى.
جەپ وتىرعانىڭ بوتقا ما، ەت پەن ماي ما، نەمەسە بال مەن شاي ما، اڭگىمە وندا ەمەس. ەگەر سەن سول جەپ وتىرعان اسىڭدى ماندايىن تەرلەپ، بالتىرىڭ سىزداپ، ەڭبەك ءسىڭىرىپ جەسەڭ، ودان ءتاتتى، ودان ءدامدى، ودان جۇعىمدى اس بولمايدى عوي دەيمىن. تارى بوتقانى ءبىزدىڭ جىگىتتەر ءبىر شايناپ-اق قىلعىتىپ جاتىر. كۇندىزگى شابۋىلدان شارشاعان، قارنى اشقان جاۋىنگەرلەر مۇرىندارىنىڭ ۇشى تارىداي-تارىداي تەرگە باتىپ، تاماقتى قۇنىعا جەپ وتىر.
اس جەپ بولا بەرگەندە كورشىلەردەن بىر-ەكى جاۋىنگەر كەلدى. كۇڭگىرت جارىقتا كىم ەكەنىن بىلە المادىم. بىرەۋىنىڭ داۋىسى تانىس. العاشقىدا ونىڭ دا كىم ەكەنىن ەسىمە تۇسىرە المادىم.
— بۇل قايسىڭ، ءاي؟ — دەگەن ءنالقارا داۋىسى شىقتى.
— بوتەن ەمەس، ءوزىمىز!
— ءوزىڭ كىم؟
— مىنا وڭ جاقتا تۇرعان كورشىلەردەن.
— كورشى بولعاندا كىمسىڭ؟ — دەپ ءنالقارا ەجىكتەي ءتۇستى.
— ءوزىمىز دەگەن سوڭ تەرگەي مە ەكەن سونشا تاقىمداپ، قۇدا تۇسەيىن دەپ پە ەدىڭىز، اقساقال! — دەپ قالدى بىرەۋى قىتىمىرلانىپ.
اۋىزعى ۇيگە شىقتىم. كىمدەر ەكەنىن بىلمەكپىن. قاراسام، كەلگەن ءتورت جىگىتتىڭ ەكەۋى تانىس. مۇنىڭ ءبىرى ءنالقارانىڭ ەجىكتەۋىن جاقتىرماي تۇرعان ديۆيزياداعى بەلگىلى ءانشى، قۋ ءتىلدى، قۋاقى ءسوزدى، كادىمگى ءوزىمىزدىڭ تەمىربەك، ورتا بويلى، مىعىم دەنەلى، دوڭگەلەك ءجۇزدى، تومپيعان قارا جىگىت. وسى شابۋىل باستالماي، تەك قورعانىس شەبىندە تۇرعاندا ديۆيزياداعى ءان-بي ءانسامبلىن، سولداتتاردىڭ ىشىندەگى ونەرپازدار توبىن باسقارعان. كەيىن الماتىعا بىر-ەكى ايلىق دەمالىسقا بارىپ قايتقان. سىرتتاي ەستۋىمشە، الماتى بارعانسىن قازاقتىڭ جامبىل اتىنداعى فيلارمونياسىندا بىرنەشە كونسەرت بەرىپ، مايداندا جاۋىنگەرلەرگە كورسەتىپ جۇرگەن ونەرىن سونداعى جۇرتشىلىققا سىناتىپتى. كونسەرتتەرى جاقسى ءوتىپتى. قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ۇيعارۋىمەن وعان قازاق ءسسر-دىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلگەن. تەمىربەكتى كورگەندە وسى جايلاردىڭ ءبىرازى ەسكە ءتۇسىپ كەتتى دە:
— جولداس كوكەبايەۆ، ايتپاقشى، تەمەكە، شىن نيەتىممەن ءسىزدى قۇتتىقتايمىن. اتاق-ابىرويىڭىز قۇتتى بولسىن! — دەپ موينىنا اسىلا كەتتىم.
الماتىعا بارعاندا سىلاپ-سيپاعاننان قالعان بولار، شاشىنان، گيمناستەركاسىنىڭ جاعاسىنان جاقسى دا باعالى ءيىس سۋدىڭ حوش ءيىسى اڭقىپ تۇردى. ەكەۋمىز قۇشاقتاسىپ ءبىراز تۇردىق. كەزەك ەكىنشى تانىسقا كەلدى. بۇل — رامازان ەلەبايەۆ. ورتا بويلى، بيداي ءوڭدى، ادەمى جىگىت. مەنىڭ سوناۋ ليحوسلاۆل تۇبىندە قايتىس بولعان گرۋزين جولداسىم يراكليي چەليدزە ءتارىزدى تاناۋىنىڭ استىندا بارماق باسىنداي عانا كىشكەنە قارا قۇرتى بار. ءوزى كوپ ۇندەمەيتىن، سالماقتى دا ويلى جىگىت. العاشقى كوزگە بولماسا بويىندا الدە مەنمەندىك، الدە كەكسەلىك بار. نەمەسە سوناۋ تۋىسىنان تۇيىق تا ءبىر جاندار بولادى. مۇمكىن سوندايلاردان بولار، ونى كىم ءبىلىپتى. بۇدان بۇرىن ديۆيزيا شتابىندا بايلانىسشى وفيسەر بوپ جۇرگەندە ەكى-ۇش رەت كورگەنمىن، اڭگىمەلەسكەنبىز. ءبىر رەتتە ءتىپتى كومپوزيتور كومپانەەستىڭ «پانفيلوۆشىلار مارتى» دەگەن ءانىن ادەيى كەلىپ ۇيرەتكەنى بار. سوندا ول الگى مارشتى بايانعا قوسىپ، بىزگە ءان ۇيرەتكەن. ودان ءوزىنىڭ اندەرىن ورىنداۋدى، سونى ەستۋدى ءوتىنىپ ەدىك، ءبىراق بۇل وزىنە ۇنامادى. ءوزى ىڭعاي كورسەتپەگەن سوڭ قيناي بەرۋدىڭ ورنى بولمادى. ءبىزدى ىشتەي نالىپ قالماسىن دەگەندەي، ارتىنشا:
— بۇيرىقتىڭ اتى بۇيرىق. ماعان ءوز ءانىڭدى ۇيرەت دەگەن جوق. مىنا مارشتى ۇيرەت دەگەن، باسقاشا بولمايدى! — دەدى كۇلىپ.
دەگەنمەن ناق سول شاقتا ونى جاقسى تۇسىنە المادىم. بۇل قايسارلىق پا ەدى، الدە كىشىپەيىلدىك پە ەدى. كەيىنىرەك قاراسام كىشىپەيىل، ازداپ تۇيىق تا، ۇياڭ دا جىگىت بوپ كورىنگەن. ءبىراق سول كەشتە ءبىز ونىڭ سۇيەمەلدەپ ۇيرەتۋىمەن مارشتىڭ قايىرماسىن الدەنەشە رەت قايتالاعانىمىز بار.
ديۆيزيا،
گۆاردەيسكايا،
ۆوسمايا،
كوتوروي تاك گورديتسيا ناش ناركوم!
بۇل مارشتى جاقسى-اق ۇيرەندىك. بۇل رامازاننىڭ بىزگە ۇيرەتكەن ءانى ەدى. وسىدان باستاپ، ديۆيزيادا ەڭ بولماعاندا وسى مارشتىڭ جوعارىداعى ءتورت جول قايىرماسىن بىلمەيتىن بىردە-بىر جاۋىنگەر قالمادى.
سول رامازاندى بۇگىن، مىنە، كۇتپەگەن جەردەن قايتا كەزدەستىردىم. جىلى امانداستىق. قايتادان تەمىربەككە بۇرىلىپ، الماتى، ەل جايىن سۇرادىم.
— الماتى ورنىندا، الاتاۋدىڭ بيىك شىڭدارى مەن قارلى قويناۋىندا بالبىراپ، ماناۋراپ تۇر. ەل دەگەن تاماشا! مايداننان قايتقاندار مەن سياقتى دەمالىسقا بارعانداردى حان كوتەرىپ الادى ەكەن. العاشقى بارعان كۇندەردە ەلدىڭ، جولداس-جورانىڭ سىي-قۇرمەتىنەن باسىم اينالىپ كەتتى. ەل دەگەن ەل ەكەن، قويىنى التىن بەسىك ەكەن.
ەل مەنىڭ دە ەسىمە ءتۇستى. الماتى اناداي بولعاندا ءبىزدىڭ اۋىل، الماتىدان الدەنەشە جۇزدەگەن شاقىرىم جەردە، قاراتاۋدىڭ اققولتىق اتاناتىن كىشكەنە ءبىر ىقتاسىن قويناۋىندا تۇراتىن تۋعان اۋىل قانداي ەكەن؟ شىركىن-اي، تۋعان جەردىڭ ىستىعى ويدان كەتپەيدى. اسىرەسە بالالىق، ودان ءارى بولسا سابيلىك كەزدى وتكىزگەن جەردەن ىستىق نارسە بولماس. بۇل الدە مەنىڭ عانا ويىم، مەنىڭ عانا جۇرەگىمنىڭ سوعۋى ما ەكەن. تەمىربەك الماتى جايىن ايتا باستاعاندا مەنىڭ ويىم كىلت بۇرىلىپ، تۋعان جەرگە قاراي ءبىر ءسات بەت العانى بار ەمەس پە؟ تۋعان جەر، اۋاڭ التىن، جەلىڭ كۇمىس ەكەن!
تەمىربەك سويلەپ كەتتى. كەلگەندەردى ىشكى بولمەگە ەنگىزىپ، ءيىسى اڭقىعان، قۇرعاق پىشەن توسەلگەن، جوعارعى جاعىنا پلاشش-پالاتكا جابىلعان ەدەنگە وتىرعىزدىم.
— بارعان بويدا قولدى-اياققا تيگىزبەي كونسەرتكە شاقىردى. وسىندا مايداندا ءجۇرىپ ازىرلەگەن، وسى وزدەرىنە ايتىپ بەرىپ جۇرگەن اندەرىمدى ورىندادىم. مايداننان كەلگەن ءانشى دەپ بىلەتىندەر دە، بەيتانىستار دا قۇرمەت كورسەتتى. ايتىپ اۋىزبەن جەتكىزۋ قيىن-اق. ءقايسىبىرىن ايتا بەرەيىن. مەن ءبىر باسقا ەلدەن كەلگەن كورول ءتارىزدى بولدىم. مەنىڭ رۋحىمدى كوتەرگىلەرى كەلە مە، كادىمگى بۇرىن ايتىلعان اشەيىن ءبىر اندەردىڭ وزىنە قايتا شاقىرىپ، جەر تەپكىلەپ وتىرىپ الادى. جۇرت قىزىق بوپ كەتكەن-اۋ دەيمىن!
— جۇرت سول باياعى كۇيىندە شىعار. سەن ءوزىڭ اڭعارماعان شىعارسىڭ، سەن ءوزىڭ ءوسىپ كەتكەن بولارسىڭ!
رامازان ۇندەمەي وتىرىپ-اق سىڭايى كەلگەندە لەپىرگەن دوستى اقىرىن عانا شىمشىپ الادى. ءبىراق تەمىربەك ىققان جوق.
— ال شىنىندا دا سوعىستان بۇرىنعىدان وسكەن دە شىعارمىن. ونى كومپوزيتور سەن ايىرماساڭ، ءبىز قايدان بىلەمىز.
وسى كەش ءازىل مەن كۇلكى، ويىن-وسپاقپەن كوڭىلدى ءوتتى. تالاي سىر شەشىلدى. تەمىربەك بولسا، سوعىسقا دەيىن قازاق فيلارمونياسىندا ءانشى بوپتى. وسى كۇنى بىزگە ايتىپ بەرەتىن «بيپىل» ءانىن ناشىنە كەلتىرىپ، سوندا دا ورىندايدى ەكەن.
ءان سىلقىم، ءمانى قالجىڭعا تولى، سىقاققا جاقىن، جورعا داۋىستى كەرەك ەتەدى. وسىنداي قوڭىراۋلى قوڭىر داۋىس تەمىربەكتە بار. «بيپىل» دەسە جانىپ كەتەدى. الىمدى تاي سياقتى «ال» دەسە-اق سۋىرىلا جونەلەدى. مەن وسى ءاندى ايتۋىنان بايىپتايمىن. تەمىربەكتىڭ جۇرەگى جاقسى، اقكوڭىل، جانى باي جىگىت. كۇنشىلدىك تە، كۇڭكىل سوزدەر دە ءومىردىڭ اۋىر ازابى. ونداي ادامنىڭ ىشكەن اسى دا بويىنا جوندەپ سىڭبەيتىن بولار. ال ادامنىڭ جان بايلىعى دەگەن تابيعات بەرگەن، كەڭ ساۋىرلى جالپاق جەردىڭ ءوزى بەرگەن سىيى. ادىلدىك، ار، نامىس شىنشىلدىق جاننىڭ بايلىعىنان تارايتىن ورىمدەر. مەنىڭشە، وسى تابيعات دەگەن دارقان. ول ادام بالاسىنا ءتۇۋ باستا ەشبىر جامان قاسيەت بەرمەگەن. بارلىق سۇمدىقتى، بالەنى، جالانى ادام بالاسى كەلە-كەلە ءوزى ويلاپ تاپقان. جاقسى، كادىمگىدەي جاقسى بوپ كورىنۋ ءۇشىن قارسى جاعى تاعى دا بولۋ كەرەك دەگەن زۇلىمدىق ويدان الگىندەي قارا بوياۋلى سوزدەر شىققان. ارينە، مەن تەمىربەك پەن رامازاننىڭ باسىنان وسىنداي ءبىر قاراما-قايشىلىق كورگەندىكتەن ەمەس، الدىڭعىسىنىڭ جاندى، جۇرەگى جىلى، ءتانى تازا جىگىتتىگىن ايتىپ وتىرمىن. بارلىق ويى، جاقسى-جامان ءسوزى ءتىلىنىڭ ۇشىندا، كۇلكىسى مەن مۇڭى كوزىنىڭ توڭىرەگىندە عانا تۇراتىن اقجارقىن جىگىت. كۇلكى، كوڭىلدىلىك دەگەندەرىڭ ىزدەسەڭ تابىلمايتىن قاسيەت. سونداي قاسيەتتى مىنا ءبىر وتكىر كوزدى قارا دومالاق، ءانشى جىگىتتىڭ بويىنان كورەم. مۇنداي ادام حالىقتىڭ ادامى بولادى. ول حالىقتى كۇلدىرەدى، قۋانتادى. ول ءوزىنىڭ بويىنداعى بارلىق جىگەرىن، تالانتىن ادامداردى كۇلدىرۋگە، قۋانتۋعا، سولاردىڭ جانىن جاي تاپقىزىپ، از ۋاقىت بولسا دا قايعىسىن، قاسىرەتىن مۇنىڭ ۇمىتتىرۋعا سەبەپكەر بولادى. سوندىقتان دا حالىق ونداي جىگىتىن ءوز جىگىتىم، ءوز ءارتيسىم دەيدى. مىنا تەمىربەك حالىقتىڭ سول جىگىتى، ونەرپازى، ءوز ادامى. مۇنداي ادامدى سۇيمەيتىن، قالامايتىن كىسى جوق. ويتكەنى ول ونەر ءۇشىن تۋعان ادام. «جاعىڭ تۇسكەنشە جاماندىق كورمە» دەگەن اتا ءسوزىن وعان ءنالقارا عانا ايتتى. قانداي جاقسى تىلەك؟ ءيا، بۇل جاقسى انشىگە ايتىلاتىن العىس. ونى كەرەمەت انشىدەن گورى كەرەمەت ازامات دەگەن دۇرىس.
تابيعاتتىڭ ادامعا، ونىڭ مىنەزى مەن قۇلقىنا ەتەتىن اسەرى تۋرالى ايتقاندا ەسىمە ەرتىس وزەنى، شىڭعىستاۋ ايماعى تۇسەدى. اسىرەسە، ەرتىس — سۇلۋ سىلقىم وزەن. سوناۋ زايساننان باستاپ، التىندى ايماق كەربەز التايدى قاق جارىپ وتەدى. ەركە مىنەزدى، سىلاڭ قاعىپ اعاتىن وزەن. ارناسى كەڭ، توعايى مول ءوڭىردى جارا اعىپ، الىسقا كەتىپ جاتقان ۇلكەن وزەن ءوز وڭىرىندەگى ەلگە، جەرگە، ءتىپتى ەرگە تالاي مىنەز، تالاي سىي بەرگەن. كەيدە تولقىپ، كەيدە كەنەرەسىنەن اسا توگىلىپ، نەشە ءتۇرلى بۇراڭعا، بۇلتارىسقا سالىپ اعاتىن سۇرعىلت ءتۇستى اساۋ اعىن ءوز تۇرعىندارىنا تالاي وي ساپ، جانىن تەربەگەن بولار. اسىرەسە بالا كەزدەگى، جاستىق شاقتاعى كورگەن، بىلگەن، سەزىنگەن جايلاردىڭ تاڭباسى ايقىن بولادى. بۇيرا تولقىننىڭ كورىنىسى، سۋدىڭ سىلدىرى، وزەننىڭ ارناسىن كەرە، شيىرشىق اتقان سۋىق ءجۇزى، جاعاسىنداعى قالىڭ توعاي، كوكوراي شالعىن، جايلاعان ەل، جايىلعان مال، جاعاسىنان سۋاتقا كەلگەن دالا ەركەسى ور كيىك، شاڭقىلداپ ۇشقان اق شاعالا، ۇيىرىمەن قونعان ۇيرەك، قاز سوناۋ جاس كەزدەگى قيال قوزعاۋشى، جان تەربەۋشى كورىنىستەر.
ەرتىس جاعاسىندا وسكەن تەمىربەك بويىندا سول ءوزى تۋعان جەردىڭ سۋرەتى، جۇرەگىنە سالعان ءىزى بارداي. بايىپتى، بايسالدى، كەي كەزدەگى ەكپىندى، جەلدەي ەسكەن اعىن دا سوناۋ ءبىر تۋعان جەردىڭ قانىنا قۇيعان قاسيەتى ەدى. ونىڭ ءان سالعان كەزدەگى ۇنىندەگى كۇمىستەي سىلدىراعان اسەم، سۇلۋ ءۇن قايدان الىندى دەپ ويلايسىز. مۇمكىن، بۇل سول ەرتىس تولقىنىنىڭ تۇنگى سىلدىرى شىعار، مۇمكىن، بۇل جاعادا وسكەن بالاۋسا كوك قۇراقتىڭ جەلمەن شايقالعان كەزدەگى ءساندى ىزىڭى بولار. ال ەرتىستى جاعالاپ ءان سالعان سۇلۋ قىزدىڭ داۋىسى، كويلەگىنىڭ سىبدىرى، بۇرالا باسقان ويناقى اياقتىڭ ءدۇبىرى جىگىت جۇرەگىنە ءان بوپ، ءان سازى بوپ ۇيالاعان بولار. تەمىربەك ءانىن، ونىڭ ەڭ باستى نومەرى «بيپىل» ءانىن ەستىگەن سايىن وسىنداي ءبىر وي كەلەتىن ماعان. بارىنەن دە بۇرىن ەرتىستى، ەركە بۇلانداي ەركىن، ەسىلە اعاتىن اساۋ وزەندى ايتساڭشى! ەرتىستەي جاي اعىپ، ەرتىستەي تولقىپ، ەرتىستەي جايقالىپ، ەرتىستەي بۇراڭداپ، بىردە ولاي، بىردە بۇلاي سۇيرەڭدەي تارتاتىن مىنا جىگىتتىڭ مىنەزى دە وسى ءبىر تابيعات كۇشىن، ەسكەن ورتا اسەرىن ايتاتىنداي بوپ كورىنەتىن ماعان. ال مۇنىڭ قاسىنداعى جىگىت وسىنىڭ كەرىسىنشە ءارى تۇنىق، ءارى تۇيىق ەدى. ءوزى ءبىر كوركەم جىگىت. قوي كوزدى، قىزىل شىرايلى، قاسى مەن شاشى تۇنىق قارا. كوپ سويلەمەيتىن، ۇنەمى وزىنشە وي ۇستىندە جۇرەتىن ادام. ول ۇزاق كۇندەر بويى وزىمەن-وزى بوپ وتىرا بەرەتىن. ادەيىلەپ بىردەڭە سۇراماساڭ، ودان لەبىز ەستۋ قيىن. مۇنداي مىنەزىنە بولا ونى تاكاپپار، مەنمەن، وزىمشىلدەۋ ادام دەۋگە دە بولار ەدى. قايتكەندە دە تەمىربەككە قاراعاندا بۇل جۇمباقتاۋ.
تاعى دا تابيعات، وسكەن جەر ەسكە تۇسەدى. رامازاننىڭ ءوز ايتۋىنشا ول كوكشەتاۋلىق. كوردىڭىز بە، تاعى دا سول تابيعاتتىڭ ءوزى باسقان مورلەردىڭ تانباسىن كورەمىز. ارينە، جۇمباقتاسى كورىپ وسكەن ادامنىڭ مىنەزى دە جۇمباق بولادى ەكەن دەگەن ويدان، ارزان قيالدان اۋلاقپىن. سونداي-اق وقجەتپەستى كورىپ ەسكەن جىگىتتىڭ ويىنا وي جەتپەيدى دەسە دە كۇلكى بولار ەدى. ءبىراق رامازان جۇزىنەن، ءجۇرىس-تۇرىسىنان، ويلى كوزىنەن كوكشەتاۋ تابيعاتىنداي تۇنىق ويدى، تۇنىق مىنەزدى، قايماعى بۇزىلماعان سۇتتەي شايقالماعان سابىردى كورسەك، ونى وسكەن جەردىڭ الدە قالاي ءبىر بەرە سالعان سىيى دەسەك، ارتىق بولار ما ەدى. كوكشەتاۋ جەرىنىڭ قالىڭ ورماندارى، ۇيىقتاپ جاتقان. الىپ باتىر، ەگيپەت ۇيىندىلەرى ءتارىزدى قولمەن قالاپ، ويمەن جاساپ شىققانداي وقجەتپەس، جۇمباقتاس دەسە جۇمباق بولىپ كورىنەتىن جۇمباقتاس، تاۋ اياسىندا، ورمان ساياسىندا مولدىرەگەن سانسىز كوپ كول، قارا تاستى قاق جارىپ شىققان اق قايىڭ مەن قاراعاي، جۇپار ءيىستى ويىندى-ويىندى الاڭدار كىمدى دە بولسا تەربەيدى، تەبىرەنتەدى. بالا قيالدى الديلەيدى. مىنە، سودان دا بولار، رامازان باسىنان ۇنسىزدىكتى، تۇيىقتىقتى، جۇمباق سىردى كورسەم، وعان دا تاڭدانا المايمىن. مۇندا دا ءبىر زاڭدىلىق بار. ارينە، كوكشەتاۋ جەرىندە اسەر جوق دەسە تاعى بولماس ەدى. تابيعات ءوز سىيىن كىم بولسا سونىڭ قويىن-قونىشىنا تىقپالاپ، الساڭ دا ال، الماساڭ دا ال، دەمەيدى. ول دا الا بىلگەنگە، قادىرلەي بىلگەنگە، سىي تۇتا، ءپىر تۇتا بىلگەنگە بەرەدى. مىناۋ وتىرعان ءۇنسىز، ويلى ادامنىڭ جۇزىنەن سۇلۋلىقتى، قۇپياسى كوپ سىرلى ويدى كورىپ وتىرمىن. بۇل قايتكەندە دە تانىس جەردەن تابىلعان قاسيەت. تابيعاتتىڭ بۇل كۇشىنە كىم كۇمان كەلتىرەدى. ماسەلەن، دۇنيەدە بالاپان وسىرمەيتىن، ونىڭ جەتىلۋىن باقىلامايتىن، ونىڭ قاناتى قاتقانشا كوزىنەن تاسا قىلماي ۇشۋىنا زەر سالىپ وتىراتىن قۇستاردى قايتەسىڭ؟ كوكەكتەن باسقا قۇس ءوز بالاسىن ءوزى وسىرەدى جانە وعان وزىنشە ونەگە بەرەدى. ال قىران بولسا بالاسىن تۇياق باسپاعان بيىك قۇزعا، الىپ جارتاسقا، اساۋ جەلدىڭ وتىنە، ىزعارى مول ۋىلدەگەن اڭعارعا، قاھارلى ايقاي تاستىڭ شىرقاۋ شاتقالىنا ادەيى سالادى. ونداعىسى ودان الا الماسىن دەگەندىك قانا ەمەس، سونداي بيىكتە، قاتەرلى جەردە، ىستىق پەن سۋىقتى بىردەي كورىپ وسسە ءوزى سياقتى قىران بولادى. الىسقا، بيىككە ۇشادى. كوردىڭىز بە، قۇس ەكەش قۇس تا ءوزىنىڭ كورگەنىن ىستەيدى، وعان جاسىندا كورگەن تابيعاتتىڭ قاتال زاڭى ءوزىنىڭ قاتالدىعىن بەرەدى. نەمەنە، ادام ۇرپاعى قۇس قۇرلى جوق دەيسىز بە؟ اقىلى مول، پاراساتى زور ۇلى ادام شوقاننىڭ دا بالا قيالىن تازا، تۇنىق، تۇتاس ەتىپ وسىرۋگە سەبەپكەردىڭ ءبىرى — وسى كوكشە جەرى، كوكشە ءوڭىرى، سىرىمبەتتىڭ سالاسى ەدى-اۋ! شوقاننان كەيىنگى اقان شە، ءبىرجاندى قايتەسىڭ. ەستىگەن قۇلاقتىڭ قۇرىشىن قاندىرىپ، جانىڭدى تەربەگەن، تەرەڭ ويلى، الۋان سىرلى اسقاق اندەر «ءۇش توتى»، «كوكجەندەت»، «سىرىمبەت»، «گاۋھار تاس»، «ايتپاي»، «جيىرما بەس»، «جالعىز ارشا»، «اق تەنتەك»، ماقپال»، «بۋرىلتاي، «سىرعاقتى»، «جونىپ الدى»، «ءلايلىم شىراق»، «جانبوتا»، «اداسقاق»، «ءبىرلان» سىندى اندەردى تۋعىزعان جانە سولاردى شىرقاتىپ ايتقان قوس الىپ ەمەس پە؟ ولار سول اسقاق سۇلۋ سازدى، توقسان تولعامدى، ون بۇرامدى اندەردى كوكشەنىڭ باۋىرىندا شىعاردى. ءبىرجان مەن اقان تۋا بىتكەن اقىلدى دا بولار، ءبىراق كوكشەتاۋ تابيعاتى بەرگەن سىيدى، سۇلۋلىقتى، جان بايلىعىن، اقىل-پاراسات ۇلەسىن وزدەرى دە جاسىرا الماعان بولار.
مىناۋ وتىرعان رامازان سول كوكشەدە ءتۋىپ-وسىپتى. جاسىنان اقان مەن ءبىرجان ءتارىزدى ءانقۇمار، ءسانقۇمار، سەرى مىنەزدى بوپ وسكەن-اۋ دەيمىن. ءانى جاقسى، مىنەزى جىبەكتەي، ءبىراق قۇپيالى، ويلى. ءوزى دە تالاپتانىپ سۋرەت سالعان جانە بىرنەشە تاماشا اندەر شىعارعان. ول اندەرى الماتىدا، قازاق جەرىندە ايتىلىپ تا جۇرسە كەرەك. ءبىراق ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز جالعىز ءان. ول — «جاس قازاق» ءانى. بۇل ءوز الدىندا ءبىر اڭگىمە.
4
بۇل وسىدان ءبىر جارىم جىلداي بۇرىن 1942 جىلدىڭ فيەۆرالىندا بولعان ەدى. اق قار، كوك مۇز، قاقاعان اياز. ءبىزدىڭ ديۆيزيا جاۋ تىلىمەن جورىق تارتىپ كەلەدى.
سوۆەت وداعى عانا ەمەس، دۇنيە شۋلاپ جاتقان زور وقيعا، ناق وسى كەزدە، مايداننىڭ وسى ءبىر بولەگىندە بوپ جاتتى. نەمىس فاشيستەرىنىڭ ەڭ ءبىر جاۋىنگەر، كىلەڭ باسكەسەرلەردەن قۇرىلعان 16-ارمياسى ستارايا رۋسسا جانە دەميانوۆسك تۇبىندە قورشاۋدا قالدى. وسى قورشاۋشىلاردىڭ ەڭ الدىڭعى ساپىندا پانفيلوۆشىلار كەلەدى. ماقساتتى مەجە الدا. كۇندىز-تۇنى جورىق ساپ، شەرۋ تارتىپ، ۇدەرە دە، ءۇردىس تە كەلەمىز. جاۋدان بوساتىلعان ونداعان دەريەۆنيا ارتتا قالىپ جاتىر. وسى شاقتى ەسكە الدىق. ءبىراق ءقايسىبىرى كوڭىلگە دىك ەتە تۇسەدى. سول كەزدىڭ ءبىر عانا وقيعاسىن اڭگىمەلەدىك. ويتكەنى جاڭا ءان قالاي تۋدى دەگەننەن شىقتى عوي ءبارى. ءبىزدىڭ رامازانعا ايتقىزعانىمىز بورودينو سەلوسى ءۇشىن بولعان ۇرىستا قازا تاپقان تولەگەن توقتاروۆ تۋرالى ەدى. ءان سوعان ارنالىپتى دەگەن لاقاپ بار-دى.
بۇلار الماتىدان موسكۆا تۇبىندەگى ناحوبينو دەريەۆنياسىنا بىرگە كەپتى. ءبىر-بىرىن تانىمايدى دا ەكەن. جورىق الدىندا، ءاربىر جاۋىنگەردى ساپقا قويىپ، باتالون، روتالارعا بولگەن كەزدە تانىسىپتى.
— وسى كەيىنگى كەزدە ونىڭ اتى، ىستەگەن باتىرلىعى اڭىز بوپ كەتتى عوي، ءتىپتى، — دەپ ءبىر قويدى رامازان. — ەكى ۇرىستا وتىزدان اسا جاۋدى ولتىرگەن. ەڭ سوڭعىسىندا سەلوعا ءبىرىنشى بوپ ەنىپتى دە، ءبىر ءۇي تولعان نەمىس سولداتتارى مەن وفيسەرلەرىن جوق ەگىپتى. مەن ونىڭ ەرلىگى، ىستەگەن باتىرلىعى، جاۋىنگەرلەرگە كورسەتكەن ونەگەسى جايلى كوپ ەستىدىم.
— ءيا، ونىڭ اتى ەرتەدەگى باتىرلار ءتارىزدى اڭىز بوپ كەتتى.
وسى جەردە تەمىربەك تە سوزگە ارالاسىپ قويدى.
— كەيدە كورىپ قالامىز، كەيدە كوزگە تۇسپەي، نازاردان تىس قالا بەرەدى، ايتپەسە كۇندە ەرلىك ىستەپ، باتىرلىق كورسەتىپ جارالى بولعاندار كوپ. كەيبىرەۋلەرى سانباتقا جەتىپ قايتىس بولدى. سەندەردىڭ ماعان ايتقىزباق بوپ قيناپ وتىرعان وندەرىڭ سول تولەگەن توقتاروۆقا، سول الگىندەي بەلگىسىز باتىرلارعا ارنالعان ءان ەدى عوي، — دەپ ءبىر توقتادى رامازان. — ەرلىك ىستەردىڭ ءبارى بىردەي بولا بەرمەيدى. ونىڭ ىشىندە قانداي ءبىر سۇمدىق، ادام ەستىمەگەن ەرلىك بولسا دا، جالعىزدىڭ اتى دا جالعىز. دارالىق جاندى سونشالىق قوزعاي دا، دەلەبەنى قوزدىرا دا المايدى. تولەگەن ەرلىگى ءوزىم كورگەن كوپ ەرلىكتىڭ جيىنتىعى، سونىڭ ەڭ سوڭعى ءبىر ناجاعايى ءتارىزدى بوپ كورىندى. ءاندى تۋعىزۋعا سەبەپكەر بولعان وسى سوڭعى ەرلىك دەپ ۇقتىم. بۇدان سوڭ ءوزى دە جۇرەكتە بۋلىعىپ، شيىرشىق اتىپ جاتقان ساز بولسا كەرەك، سۋىرىلىپ شىعا كەلەدى عوي. اتىن «جاس قازاق» قويدىم. بۇل وسى وتىرعان ءوزىمىز دەگەن ءسوز.
— اتى دا ايدىك. تولەگەن التايداعى قويشىنىڭ بالاسى ەكەن، ءوزى جۇمىسشى بولىپتى. مەنىڭشە، 1923 جىلى تۋعان. دەمەك، قايتىس بولعاندا ون توعىز-اق جاستا. ون توعىز جاستاعى كومسومولەستىڭ ىستەگەن ەرلىگى بۇكىل ديۆيزياعا، مايدانعا ۇلگى، ونەگە بوپ وتىر. سەنىڭ اناۋ ءانىڭ تاراعان كەزدە تولەگەن اتى ۇزاققا كەتەدى. مەن ءوزىم ورىندايمىن.
تەمىربەكتىڭ بۇل ءسوزىن رامازان ءۇنسىز تىڭداپ قويعان جوق، ۇناتپاي قالعانداي بولدى. ءبىراق ونىسىن بىلش ەتكىزىپ بەتكە سوققانداي ايتا سالاتىن رامازان ەمەس. بۇل ءسوز تۋرالى نە ويلاسا دا، ول ونىڭ ىشىندە قالدى.
رامازان بۇدان كەيىن دە كوپ ۋاقىتقا دەيىن ءۇنسىز وتىرىپ ويلاندى. ءاننىڭ ءاربىر ىرعاعىن، سازىن، ناقىشىن ەسىنە تۇسىرگەن بولار، سازارىپ كوپ وتىردى. الدەن ۋاقىتتا قولىنا كىشكەنە سىرنايىڭ الدى. سىرناي باسپالارىن ۇزاق باسىپ، ءارقايسىسىن قايتا-قايتا ورالا باسىپ، ءالى وتىر. مەن سوناۋ جاس كەزىمنەن بىلەم، مەنىڭ بايقاۋىمشا ءانشى، كۇيشى، جىرشى، ءتىپتى باقسى دەگەندەردىڭ ءوزى ءارى مەنمەندەۋ،ءارى پاڭداۋ كەلەدى. ال ءان شىعارۋشىنى كورىپ وتىرعانىم وسى بولار. مەن كورىپ وتىرعان ادام ولاردىڭ بىردە-بىرىنە ۇقسامايدى. پاڭدىق ەمەس، وي باسىم، اۋمەسەرلىك ەمەس، سابىر مول. ناق وسى مەزەتتە وعان كوپ قارادىم، وزىمشە سىرىن بىلۋگە، جۇمباعىن شەشۋگە كوبىرەك ىنتىقتىم. العاشقى بايلام، امەندە بوساپ كەلەدى. العاشقى ءتۇيىن، ءبىرىنشى شەشىم كۇدىك تۋعىزباي قويمايدى. ەڭ ار جاعى قارعا ەكەش قارعا دا بالاسىنا:
— ءبىر شوقىپ، جان-جاعىڭا ەكى قارا! — دەپ ۇيرەتىپتى.
— ەكى شوقىپ قاراسا قايتەدى؟ — دەپتى قوماعاي بالاپان.
— باسقا بالە تويىمسىزدىقتان كەلەدى. ءبىر شوقىپ ەكى قارا. الدىمەن وڭ جاعىڭا قارا، سودان سوڭ سول جاعىڭا قارا. بۇيتپەسەڭ بالەگە تۇتىلاسىڭ، قوماعاي بولام دەپ بارىنەن ۇتىلاسىڭ.
— الدىمەن سولعا، سونسوڭ وڭعا قاراسام قايتەدى؟
— مۇنىڭ دا بولمايدى. ءبىزدىڭ قاستارىمىزدىڭ ىشىندە سولاقايلار از، وڭقايلار كوپ... دەمەك، جاماندىق جاننىڭ ءبارىنىڭ قولىنان كەلەدى، جاقسىلىق ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى...
مەنىڭ اكەم وسى قارعانىڭ بالاسىنا اقىل ۇيرەتكەنىن ايتا وتىرىپ:
— «ءتۇسى يگىدەن تۇڭىلمە» دەگەن راس ءسوز. ءبىراق كەيدە اجاردىڭ دا الدامشىسى بولادى. ءبىر كورە ساپ تون پىشكەن جامان، ءبىر كورە ساپ، ۇناتقان دا جاقسى ەمەس. ادامدى تانۋ اقىلدىڭ عانا ەمەس، ۋاقىتتىڭ مەرزىمنىڭ ءىسى، — دەيتىن. — اياعىنىڭ باسىنا، جەرگە قاراپ جۇرەتىن، نازارى ءپاس اداممەن جولداس بولما، ول وپا بەرمەيدى.
اكە ءسوزى ويىما بەكەر تۇسپەگەن. ادامدى ۇقسام دەيمىن. بۇل وڭاي ەمەس، قيىن ءىس. قارايمىن. قارايمىن دا ويلانام. جۇمباق. كورە سالىپ تۇڭىلگەننەن، كورە سالىپ سۇيىنگەننەن، سول جۇمباق بولعانى ارتىق. مەنىڭشە، وسى جەر بەتىندە جۇرگەن ءاربىر ادامنىڭ ءوزى جۇمباق. ال جۇمباقتىڭ دا اقىلدىسى، اقىماعى بولادى.
قايتا قارايمىن. ءبارىبىر جۇمباق.
جاڭا جۇمباقتىڭ شەشۋىن تاپپاعانىم سياقتى، مەن ونى ناق ءقازىر ونشا تانىپ، ءبىلىپ وتىرعانىم جوق. رامازانعا قاراعاندا كوكەيى مەن كومەيىندە تۇرعاننىڭ ەشقانداي ايىرىمى جوق، اڭقىلداق، اق كوڭىل، ۇستامى از، ۇشقىر تايداي جۇتىنىپ، زىتقالى تۇرعان تەمىربەك الدەقايدا سىر مىنەز ءتارىزدى.
رامازان كوپ تولعاندى. مايدان جايىن ەستەن شىعارىپ، ەلەڭدەمەي-اق، سارىلا وتىرىپ ءبىز كۇتتىك. سىرنايدىڭ سىڭسىمالى ادەمى ءۇنى شىقتى. بولمە ءىشى تۇنا قالدى. اۋىزعى ۇيدەگىلەر دە ەلەڭدەپ كىرىپ كەلدى. ءنالقارا كەلىپ بوساعادان ورىن الدى. ءان باستالدى. ءسوزسىز، تەك سىرنايمەن ورىندادى. سونىڭ وزىندە تىڭداۋشىلاردىڭ كوز الدىنان مۇڭدىلاۋ، ەرلىككە تولى ءبىر سارىن ءوتىپ جاتتى. قالىن ورماندى باسقان اقشا قار، قاقاعان اياز، سۇرقاي، قورعاسىن تۇستەس بوزعىل شاڭ باسقانداي سۇرعىلت اسپان. توڭىرەكتە زۋ-زۋ، زىپ-زىپ ەتىپ، ەلىم وعى وينايدى. تۇنەرگەن قارا اسپان شابىنعان بۋراداي اۋزىنان قاندى كوبىك اتىپ، گۇجىلدەپ، كۇڭىرەنەدى. اقشا قاردىڭ بەتىندە جوسىلىپ، قىپ-قىزىل جوسا بوپ توگىلگەن قان. سەلونىڭ شەتىندەگى ءبىر ۇيدەن جاۋ پۋلەمەتى بەزىلدەپ، ءولىم توگىپ جاتىر. سول ءبىر وقتىڭ اتىلىپ جاتقان جەرى جوق بولسا، دۇنيە تىنىشتالا قالاتىنداي، جاس جاۋىنگەر قالىڭ قاردى قولىمەن، كەۋدەسىمەن قاق ايىرىپ، العا قاراي، جاۋ وعىنا قارسى جەر باۋىرلاپ جىلجىپ بارادى. تالاي كوز ونىڭ ءاربىر قيمىلىن، قوزعالىسىن قاداعالاپ قالعان. ول جىلانشا سۇيرەلەڭدەپ، العا كەتىپ بارادى. جاۋىنگەر پۋلەمەتكە جاقىن بارىپ وقشا اتىلدى. جاۋ ۇستىنە گراناتا تاستادى. جىگىت قۇلاپ ءتۇستى، وقتىڭ ءۇنى ءوشتى. وسى شاقتى كۇتىپ جاتقان ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر تۇس-تۇستان سەلوعا لاپ قويدى.
مۇنداي وقيعانى كوپ كوردىك. جاس جاۋىنگەرلەردىڭ ەرلىگىن جىرلاعان ءاندى ەستىپ وتىرعاندا سول ءبىر كورگەندەردىڭ كوبى-اق تىزبەكتەلىپ كوز الدىمىزدان ءوتىپ جاتقانداي بولدى. رامازان ءاندى تارتىپ وتىرعاندا ءوڭى الاۋلاپ، كوز الدى جاساۋراپ، مۇرنىنىڭ ۇشى تەرشىپ، ءوزى شىعارعان ءان ىرعاعىنىڭ مۇڭىنا باتىپ شىعىپ، باتىپ شىعىپ وتىرعانداي ەدى. ادامدى سويلەگەن سوزىنەن، ايقايلاپ سالعان انىنەن، سىرت پىشىنىنەن عانا ەمەس، ءۇنسىز وتىرعان كەزدەگى قاباعىنان، كوزىنەن دە كوپ نارسە ۇعۋعا بولادى. وسىنداي كەيدە مۇڭدى، كەيدە سەرپىندى ەرلىككە تولى، شەرگە مالىپ العانداي سۇلۋ ءاندى شىعارعان جىگىتتىڭ نازىك تە، قاندى دا جۇرەگىن، اسىل مۇراتتى جانىن كوردىك. ناق وسىلاي بولعاننىڭ وزىندە، ءقازىر ول وسى ءبىزدىڭ الدىمىزدا وتىرعاندا وسىنداي ءبىر بيىك، جاقسى ادام بوپ كورىندى. مەن ءتىپتى ادامعا تابيعاتتىڭ، ادام جانىنا تابيعات ءوزى جاساعان سۇلۋ مىنەزدەرىنىڭ كورىنىستەردىڭ قانداي تاڭبا قالدىراتىنى جايىنداعى ءوزىمنىڭ شولاق ءپالسافامدى ەسىمە قايتا ءتۇسىردىم. بۇل قايتكەندە دە ءبىر تابيعات ءوزى جاساعان سۇلۋلىقتىڭ، كەڭدىكتىڭ، اسەمدىكتىڭ قورشاۋىندا وسكەن جان بولار. ءوزى دە ناق وسىلاي. بۇل تالاي-تالاي سۇلۋ ءان، كوركەم جىر تۋعىزعان كوكشەنىڭ جىگىتى دەپ ايتقانبىز. وسىنى بىلەتىندىكتەن دە بولار، كوز الدىمىزدا جانى جاقسى، قىزداي كىشىپەيىل ونەگەلى جىگىت وتىر. ونىڭ سول ءبىر اسىل جانىن جارىپ شىققان سازدى ءانىن تاعى تىڭدادىق. كوكشەنىڭ كوگىلدىر تارتقان كوك ورمانى، قاراعايلى شوقتىعى، باۋىرىندا جاتقان ايدىن كولدەر، جۇمباقتاس، وقجەتپەس، ۇيىقتاپ جاتقان جۇمباق باتىر شوگىپ جاتقان قارا بۋرا، سىرىمبەتتىڭ بۇيرا بەلى، بۇلاڭدى ورماندارى، جوكەيدىڭ توستاعان كولى جىگىت جۇرەگىنە ءبىراز اسىلىن قۇيعانعا ۇقسايدى.
ءان ءبىتتى. ءبىراق ىزىڭى قۇلاقتا تۇر. سول قۇلاقتاعى ىزىڭنان جۇرەك سولىقتايدى، ءدىرىل قاعادى. ءان يەسى دە وزگەرىپ كەتىپتى. ءوڭى قۋقىل. ءقان-سولىن ىشىنە تارتقانداي قۋاڭ. جۇرەگىنىڭ ىرعاقتى سوعىسى الگى ءبىر سازدىڭ قاناتىندا كەتكەن بە؟ ءان شىعارۋشىنىڭ استىڭعى ەرنى وقىس دىرىلدەپ، جىلايىن دەپ تۇرعان جاس بالانىڭ يەگى ءتارىزدى كەمسەڭدەپ تۇر ەكەن. مەن ەشتەڭە سەزبەگەن، كورمەگەندەي، نازارىمدى اۋدارىپ جىبەردىم.
بۇل كوكشە جىگىتى عوي. بۇل كوكشە جەرىنىڭ كوركىن كورىپ وسكەن جىگىت. بۇل سول كوكشەنىڭ سۇلۋ تابيعاتىنداعى تالاي اسەمدىكتى، كوركەمدىكتى كوكىرەگىنە وراعان، جىلى وراعان ادامعا ۇقسايدى. كوكشە دەسە، كوكشە ەمەس پە! ءيا، سۇلۋ — كوكشە، اڭىز — كوكشە، ءان — كوكشە، كۇي — كوكشە، كوزدىڭ نۇرى، كوڭىلدىڭ جىرى — كوكشە! كىمدەر اسەم جىرىن ارناماعان، كىمدەر ارشىنداپ جىرلاماعان، كىمدەرگە وي سالماعان، كىمدەردىڭ قيالىن قوزعاپ، جانىن تەربەمەگەن كوكشە بۇل! ءيا، كوكشەنى كورگەندە شالقىماعان وي — ولىك، تەبىرەنبەگەن قيال — شىرىك. ايتا بەرسەك، بۇل جەر ءتىپتى، تالاي-تالاي توپاستىڭ دا ولىك ويىنا جان ءبىتىرىپ، جۇمىرتقاسىن شايقاعان قىرانداي الماستاي اسىل تۇياعىمەن ءدىر شايقاپ وتكەن.
اقىن دا، جازۋشى دا ەمەس، ءانشى دە، كۇيشى دە ەمەس، جاي ادامداردىڭ دا جانىن تولعاپ، كوكىرەگىنە ءون سازىن، كۇي نازىن قۇيعان جەر عوي بۇل. مىنا جىگىتتىڭ قوي كوزىنىڭ تۇنىعىندا، ونىڭ ورتاسىنداعى نوقاتتاي قاراشىعىندا كوكشەنىڭ كوركى ۇيالاپ تۇرعانداي قايتا-قايتا قاراي بەرگەنىم راس. مەن دە اداممىن، كوكشەنى مەن دە كورگەنمىن. ەڭ الدىمەن مەن ونى اقاننىڭ انىنەن، سازدى داۋسىنان، قۇبىلعان ۇنىنەن كورگەم. ونى ءبىرجاننىڭ اسقاق اندەرىنەن وقىپ كورگەم. ونى مەن ىبىراي مەن بالۋان شولاقتىڭ سازدارىنان كورگەم. مەن ونى تاعى دا كورىپ وتىرعاندايمىن. كورىپ وتىرمىن. قازاق جەرىنىڭ توسىنە تاققان ايشىقتى القا، اسىل تاستاردان، قىمبات مەرۋەرتتەن جاسالعان القاسى — كوكشە! كوز الدىمدا كوگىلدىر تارتىپ، كوسىلىپ جاتىر.
قازاق مۋزىكاسىن، ونىڭ اسەم سازىن قۇرمانعازىدان ەستىگەن ساۆيچيەۆ نە جازدى، قازا.ق وندەرىن، ولەڭ-جىرىن تاماشا باعالاعان رادلوۆ پەن پوتانين نە دەپ ەدى؟ مەنىڭ ەلىمنىڭ ان-كۇيىن مىڭداپ جيناعان كەشەگى زاتايەۆيچ نە قالدىردى؟ مۇنىڭ ءبارىن رامازان دا، ول تۇگىل مەن دە بىلەم. تابيعاتتىڭ ادامعا اسەرىن، ونەرگە اسەرىن ەڭ الدىمەن بىلگەن دە، ايتقان دا سولار. ال اتى بەلگىسىزدەۋ ءبىر عالىم «قازاق مۋزىكاسى» دەگەن ءبىر ەڭبەگىندە تابيعات سىيى، ونىڭ ونەرگە اسەرى جايلى ءتىپتى ادەمى ايتقان: «تابيعاتتىڭ ولارعا (قازاقتارعا) تارتۋ ەتكەن سىيى سول — ءوز حالقىمەن بىتە قايناپ، بىرگە ءوسىپ كەلە جاتقان قازاق مۋزىكاسى سىرتقى الەۋمەتتىك سىلىكپەنىڭ تالاي تاقسىرەتىن تارتسا دا، بوگدە دە بوتەن ىقپالعا بەرىلمەي ەركىن دامىپ كەلەدى. قازاق مۋزىكاسى ءوز حالقىنىڭ مىنەز-قۇلقىن، وزىندىك ۇلتتىق سالت-ساناسىن اينىتپاي بەينەلەيتىن مۋزىكا. قازاق اندەرى ءۇشىن كونسەرتتىك ساحنا — ولاردىڭ شەتسىز-شەكسىز كەڭ بايتاق دالاسى، كوكشە قۇراعى جايقالعان اۋىل ماڭى، سىلدىراپ، بۇرالا اققان وزەن مەن ونىڭ قۇلپىرعان كوك مايسا جاعاسى، جۇپار ءيىستى جاسىل القابى، كوز تارتاتىن كورىكتى ەڭسەسى بيىك تاۋلارى، ءشوبى شۇيگىن كەڭ جايلاۋلارى. سىبىزعىنى سىڭسىتا تارتقان مالشىنىڭ جۇرەگىنەن شىققان جاي ءبىر سازداردىڭ ءوزى وسى باي تابيعاتتىڭ اسقاق شىرقاپ، اسپاندى جاڭعىرتىپ تۇرعانىن بايقاتادى، ەرىكسىز باۋراپ اكەتەدى».
تابيعات دەگەن وسىنداي قاسيەتتى، قۇدىرەتتى كۇش. رامازاندى كورگەندە كوكشەتاۋدى ەسىمە بەكەر الىپ وتىرعانىم جوق.
اقان مەن ءبىرجان دەمەكشى، ول ەكەۋى كوكشەنىڭ وزىنە نە بەرگەنىن جۇرتتىڭ بارىنەن ارتىق بىلگەن. سودان دا بولار-اۋ ول ەكەۋى «كوكشەتاۋ» دەگىسى كەلمەي، «كوكشە» دەپ وزدەرى سۇيگەن سۇلۋ قىزدىڭ اتىنداي، وزدەرى ايتقان اسەم ءان قايىرماسىنداي ەركەلەتىپ اتاعان. كوز جاستارىن سىرلى وزەنگە قۇيىپ، ونى مول جيناپ، كوكشە ساياسىنا اكەپ توگە سالعانداي ءمولدىر دە تۇنىق كولدەردى، كەبەنگە بىتكەن كوسىكتەي قاراعايلاردى، اق قايىڭدى، جۇمباقتاس پەن وقجەتپەستى كىم جاساعان، ءقايتىپ جاساعان؟ تابيعات پا، ادام با؟ كوكشە دەمەكشى، وسى جەرگە بايلانىستى قازاق جەرىنىڭ مىناداي ءبىر اڭىزىن ەسكە الۋعا ءدوپ كەپ قالدى: «...نۇح پايعامبار زامانىندا جەر بەتىن توپان سۋ باسىپتى. دۇنيە تۇگەل وپات بوپ، كەيىن سۋ باسىلىپ، ادامزات قايتا داۋرەن سۇرە باستاعان كەزدە، تابيعات قايتا گۇلدەنە باستاعان زاماندا جەر بولىسكە ءتۇسىپتى. الدىمەن اسىعىپ بارعاندار ەڭ شۇرايلى، ورماندى، تاۋلى، وزەندى، كولدى، تەڭىز جاعالاۋلارىن الىپتى دا، ارتىنان بارعاندارعا دالا، سورتاڭ، ءشول جەرلەر قاپتى. ءبىزدىڭ قازاق قاشاننان-اق سامارقاۋلاۋ بولسا كەرەك، ەڭ سوڭىنان بارىپتى. وعان سارىارقا مەن قىزىلقۇم، قۇلىندى مەن قوستاناي دالاسى، ەرتىس پەن جايىق بويىنىڭ كەڭ جازىعى، سىرداريا بويى مەن شۋدىڭ تومەنگى اعىسى، ارال مەن بالقاش جاعالاۋى تيگەن ەكەن دەيدى. قازاق سامارقاۋ بولعانىمەن اقىلدى. الدە سورىنا، الدە باعىنا مول جەر تيگەنشە قۋانا دا، ويلانا دا وتىرىپ، قۇدايدىڭ الدىنا ماسەلە قويىپتى.
— ماعان بەرگەن جەرىڭ كوپ تە بولسا، ازداي بوپ تۋر. استىندا قويىن-قويناۋىندا نە جاتقانىن بولاشاق كورسەتەر، بەت جاعى رەڭسىز، توپىراعى سورتاڭ، ءشوبى الاسا، باسقالارعا قاراعاندا مانسىزدەۋ بوپ تۇر. بەرەر بولساڭ ۇلەسىمدى جۇرت قاتارلى دۇرىس بەر، ايتپەسە، قايدا ءتاۋىر جەر بار دەسە، كوشە-قونىپ جۇرە بەرەم، باسقا تۇسكەندى كورە بەرەم.
— استى تولعان التىن عوي، زور بايلىق، — دەگەندە دە كونبەي:
— التىنىن كەيىن الام، بايلىعىن بارا كورەم! — دەپتى.
قۇداي قازاق جەرىنە قاراتاۋدى لاقتىرىپ جىبەرىپتى.
قاراسا قاسقىر جوندى، تۇلكى تۇمسىق، جالاڭاشتاۋ كەلگەن ادەمى تاۋ ەكەن. سوندا دا مىسە تۇتپاي، قازەكەڭ وتىرىپ اپتى.
— از! — دەپتى ول.
— از دا بولسا ساز! — دەپتى قۇداي.
— ءبارىبىر نارازىمىن، — دەپ وتىرا بەرىپتى، وتىرا بەرىپتى.
قايسار قازاقتىڭ كەتپەسىن كورگەن سوڭ، قۇداي الاتاۋدى قازاق جەرىنە قاراي جىلجىتا ءتۇسىپتى. ودان اعىل-تەگىل بوپ جەتى وزەن اعىپ، قازاقتىڭ ءشول دالالارىن قاق جارىپ، اعا باستاپتى.
قازاق اتام وتىرىپ اپتى. جالپاق بەت، قارا شاشتى مىنا ءبىر قوڭىر جىگىتتىڭ قايسارلىعىنا ىزا بولعان قۇداي افريكادا ما، الدە ەۆروپادا ما تۇرعان، قوينىندا كولى كوپ، اياداي ءبىر ادەمى جەردى قازاقتىڭ سارىارقاسىنا قاراي لاقتىرىپ كەپ جىبەرىپتى. كوكشەتاۋ بۇل وڭىرگە وسىلاي پايدا بولعان ەكەن» دەيدى.
جەرى شالعاي، مىنگەنى قارابايىر قوڭىر ات بولعانسىن شىعار، ال شىنىنا كەلسەم، ءبىزدىڭ اتا-بابامىز سامارقاۋ دا ەمەس، قايتا سەرگەك، سەرى مىنەزدى، الىنە قاراماي ماڭعاز، كوشى-قوننىڭ الىستىعىنا، جولدىڭ ۇزاقتىعىنا قاراماي ەر جۇرەك، شىدامدى، كونبىس، ءتوزىمدى جاندار بولسا كەرەك. جول الىس، ساپار ۇزاق بولىپ، كەشەۋ تارتىپ بارعانى بولماسا، ونىڭ قۇداي الدىنداعى قىلىعىنان وجەت، ويلاعانىن ورىنداماي تىنبايتىن قايسار، ۇلەستەن ۇدەسىن الماي قويمايتىن شامشىل، نامىسى مەن ارى مول جان ەكەنىن كورەم. مىنا ءبىر اياداي اعاش ءۇيدىڭ ءبىر بولمەسىندە ءبىر كەزدە «قاسساق»، ودان سوڭ «قايساق»، كەيىن كەپ «قازاق» اتانعان سول قارا شالدىڭ ۇرپاقتارى وتىر. تەرەزەدەن مۇڭدى وي باسىپ تۇرعان قارا ورمانعا كوزىم ءتۇسىپ كەتتى. ورمان ءىشى بۇلىڭعىر، اعاشتار باسىن مۇنار شالعان. كەيدە كوزىڭە قاراعايلاردىڭ كوبى-اق قارا جامىلعان ايەلگە ۇقسايدى. ءبىزدى قورشاپ تۇرعان ورىس ورماندارىن عانا ەمەس، ءبىزدىڭ الاتاۋ مەن قاراتاۋدى، كوكشە مەن باياندى دا مۇڭ باسىپ، بيىگىن مۇنار شالىپ تۇر-اۋ دەپ ويلايمىن. سوعىس قوي، سوعىس! ءبىز وتىرعان ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن كورىنىپ تۇرعان نۋ قاراعايلاردىڭ باسى بولسا مۇنارلى، بۇلىڭعىر بوپ كورىنەدى. مەنىڭشە، انا جۇرەگىن قاق جارىپ شىققان وتتى، جالىندى كۇرسىنۋدەن پايدا بولعان بۋ، جەردىڭ كوز جاسىنداي شىق. بۇل — سۇيگەن جاردىڭ ىستىق دەمىنەن، ءمولدىر كوز جاسىنان شىققان بۇلىڭعىر، بۇل كوكىرەكتى قاق جارىپ شىققان دىمقىل تۇمان. بۇل — قابىرعاسى قايىسىپ اعا كۇتكەن قارىنداستىڭ، اكە كۇتكەن ءسابيدىڭ، تۋىس كۇتكەن جاس باۋىردىڭ بەيكۇنا كوز جاسى!
تەرەزەگە قايتا قارايمىن. ورمان شەتىندە وقشاۋ تۇرعان ادەمى اق قايىڭنىڭ ۇشار باسى ارەڭ كورىنەدى. بۇل تاڭعى مۇنار، تاڭعى شىق بۋ تارتىپ، مۇنار كوتەرگەن، تانعى ساعىم شالعان. اق قايىڭنىڭ التىن تۇستەس سارعىش تارتقان جاپىراقتارىنا ءموپ-مولدىر شىق تۇرعان. كۇن كوتەرىلە باستادى. ءقازىر اعاشتار ەبىل-دەبىل بوپ جىلاپ تۇر. ءيا، جىلاپ تۇر. كوكشەدەگى وقجەتپەستىڭ جارتاسىن قاق جارىپ شىققان ادەمى قايىڭدار دا ءقازىر جىلاپ تۇرعان بولار. ءسوز جوق، جىلاپ تۇر. تامىرى الىسقا، تەرەڭگە كەتىپ، ءوزى تاستى، كادىمگى قارا تاستى قاق جارىپ شىقسا دا اعاش ەكەش اعاشتىڭ دا وسىنداي ءبىر جىلايتىن شاعى بولادى. ءقازىر ناق سول شاق. جاڭا عانا رامازان ورىنداعان ءاننىڭ باسقاعا قانداي اسەر ەتكەنىن بىلمەيمىن، وزىمە وسىلايشا اسەر ەتىپ وتىر. اق قايىڭ مەن جالعىز ارشا عانا ەمەس، مەن دە جىلاپ وتىرمىن. كوزىمدە جاس جوق. سولداتپىن عوي. جۇرەگىم بىت-شىت، ءتىلىم-تىلىم بوپ ەڭىرەپ وتىر.
ءبىز ءاندى قايتا-قايتا، الدەنەشە رەت بايانعا قوسقىزىپ، مۇڭدانا تىڭدادىق. تەمىربەك بولسا ىشىنەن كۇبىرلەپ، ۇيرەنىپ وتىر. ال مەنىڭ جۇرەگىم بۇرىنعىشا جىلاپ وتىر. جاۋىن استىنا باسىپ، جاستىعىن الا قۇلاعان نامىسقوي جاس ەتپەتىنەن ءتۇسىپ ءولىپ جاتىر. ولىكتىڭ العاشقى ىستىق دەمىنە ەرىگەن سۇيرىكتەي مۇزدىڭ ۇشى دا اقشا قاردىڭ بەتىنە كوز جاسىنداي بوپ، تىرس-تىرس تامىپ و دا جىلاپ تۇر...
بۇدان سوڭ تەمىربەككە دە زورلاعانداي ەتىپ ءان سالعىزدىق. الگى ءبىر كەزدەگى مۇڭ باسقان، كىرەۋ تارتقان جۇزدەرى قايتادان كۇلكى بيلەپ شىعا كەلدى. جاۋىنگەرلەر جالىنداتا، لاۋلاتا، ءاندى قىزدىرا الاتىن تەمىربەكتى دە ۇناتاتىن. ونى سول ۇناتقانى ءۇشىن قازاق جاۋىنگەرلەرى «بيپىل» دەپ اتاسا، ورىس جاۋىنگەرلەرى دومبىراسىنا، تالماي سوعاتىن اسەم داۋىسىنا قاراپ «جامبىل» دەيتىن. «جامبىلدى» ءبىراز سارناتىپ الدىق.
— ەندى ءوز ءانىڭدى قايتا سال! — دەپ قالدى ءنالقارا.
— ءوز ءانىم ەمەس، حالىقتىڭ ءانى عوي. مەندە ءان جوق.
— قايدان بىلەيىن، جاننىڭ ءبارى سەنىڭ ءانىڭ دەيدى. سەنىڭ ءوزىڭدى دە «بيپىل» دەپ اتايدى.
— مەن بيپىل بولسام، سالدىم سول «بيپىلعا».، — تەمىربەك ءاندى جۇلقىنتا جونەلدى.
رامازان ونى سىرنايىمەن سۇيەمەلدەپ وتىر. تەمىربەك ەداۋىر-اق جوسىپ الدى.
اساۋ كەر ات قىرسىعار شالدىققاندا،
ەركىن داۋىس شىقپايدى قارلىققاندا.
ءبىزدىڭ بيپىل وتىر ما، جاتىر ما ەكەن،
ءبىر كورىنسە كوزىمە زارىققاندا.
اقاۋ، ءتانىم-اي،
تالما، مەنىڭ جانىم-اي،
ەي، كۇلدي، كۇلدي، كۇلجان-اي،
كۇندە قىزىق ءۇيىم-اي،
بيپىل، بيپىل، بيپىل-اي،
تارتشى، قۇربىم، ءبىر كۇيدى-اي!
جاۋىنگەرلەر ۇيىپ قاپتى. اركىم ءوز ءۇيىن، ءوز ۇيىندەگى بيپىلىن ويلاپ وتىرعانداي ەدى. بىرەۋ قىزىنىپ:
— جاعىڭ تۇسكەنشە جاماندىق كورمە، تاعى دا، تاعى دا! — دەپ قىزىنا سويلەدى.
ءبىزدىڭ بيپىل ءجۇر مە ەكەن امان-ەسەن،
بەينەتىمدى ۇمىتام سونى كورسەم،
جورىق سالىپ جارىڭ ءجۇر قۇبا جوندا.
جانىم بيپىل، ۇمىتپا، ءبىر مەن دەسەڭ!
تەمىربەك ءانىنىڭ قايىرماسىن العاشقىدان دا قۇبىلتىپ، قۇيقىلجىتا سالدى.
اقاۋ، ءتانىم-اي،
تالما، مەنىڭ جانىم-اي،
ەي، كۇلدي، كۇلدي، كۇلجان-اي،
كۇندە قىزىق ءۇيىم-اي،
بيپىل، بيپىل، بيپىل-اي،
تارتشى، قۇربىم، ءبىر كۇيدى-اي!
جاۋىنگەرلەر دۇرىلدەتە قول سوقتى. ءماز بوپ قالدى. قازاقشا بىلەتىن ءوزىمىزدىڭ جەرلەستەرىمىزدىڭ ءبىرى:
— جارايسىڭ، اقساقال، جارايسىڭ، جامبىلىم! — دەپ قويدى.
كوكەيگە كوڭىلدى تاڭبا باسقان بۇل دا ءبىر كەش ەدى.
5
ەكى تاۋلىكتەي دەم الىپ، ءان تىڭداپ، وتكەن-كەتكەندى ايتىپ بوي جازدىق، تىنىعىپ قالدى. بۋگەيەۆتى پولك شتابىنا شاقىرىپ كەتكەن ەدى. جايباراقات دەم الۋعا بۇ دا بولسا وڭدى بولدى. قايتكەندە دە، قىرىق سەگىز ساعات ۇرىستا جۇرگەن سولدات ءومىرى ءۇشىن از ۋاقىت ەمەس. ءبىراق بۇل جاقسىلىق وسىدان ارىگە بارمادى. ەكى كۇن ءوتىپ، ءۇشىنشى كۇن دەگەندە وسىدان كوماندير روتانىڭ وزىنە شاقىرتقان بۇيرىعى كەلدى.
— سەندەر مەن كەلگەنشە كەتپەڭدەر! — دەپ، تەمىربەك پەن رامازانعا ەسكەرتتىم دە اسىعىس كەتتىم.
كەلسەم قوڭىرقاي تارتقان ءوڭىن تۇك باسىپ، كوزى تۇزداي بوپ بۋگەيەۆ وتىر. ۆزۆود كومانديرلەرى جينالىپ قاپتى. سوڭىنان كەلگەن مەن ەكەنمىن.
— اياقتى اسىعىس باسقان دۇرىس! — ماعان ءبىر قارادى دا: — كارتانى الىڭدار! مىنا ءبىر بيىكتەرگە، تاۋلى جەرلەرگە قاراڭدار، جاۋدىڭ قازىرگى بەكىنىسى وسى تاۋ شوقتىقتارى، قورعانۋعا قولايلى بيىكتەر. ءبىز ءقازىر شابۋىلعا شىعامىز. بۇكىل ديۆيزيا، پولك، باتالون، روتا، ۆزۆودتاردىڭ مىندەتى سول — وسى تاۋدىڭ بيىگىن ءوز قولىمىزعا الامىز. كارتادان تۇرعان جەرلەرىڭدى، الداعى باعىتتارىڭدى بەلگىلەپ الىڭدار.
اركىم ءوز كارتاسىنا بەلگى سوعىپ جاتىر.
— جان-جاقتارىڭا، كورشىلەرىڭە قارايلاي جۇرىڭدەر! ەكى قىزىل راكەتا — ارتيللەريا اتا باستايدى. ەكى كوك راكەتا — جاياۋ اسكەرلەر قوزعالادى. تاۋ بيىكتەرىنە جەتكەن بويدا بەكىنۋ قاجەت! كىمدە-كىم بيىككە، تاۋ جوتاسىنا بۇرىن شىقسا، جاسىل راكەتامەن بەلگى بەرسىن.
بۋگەيەۆ كارتادان كوز الماي قاراپ تۇردى دا:
— مىندەت تۇسىنىكتى مە؟ — دەدى.
— تۇسىنىكتى. قاي مەزگىلدە باستالادى؟
— ءبىر ساعاتتان سوڭ! — ول ساعاتىنا قاراپ قويدى.
— ايتپاقشى، ءبىلىپ الىڭدار، مىنا ءبىز الاتىن تاۋدىڭ اتى الگى ءبىر دۋەلدە اتىلىپ ولەتىن بۇيرا شاشتى، نەگر سياقتانعان اقىن بولۋشى ەدى عوي، كىم ەدى، الگى ءيا، ايتەۋىر سونىڭ اتىمەن اتالادى ەكەن.
كومۆزۆودتىڭ ءبىرى ماعان قاراپ كوزىن قىستى دا:
— لەرمونتوۆ پا؟ — دەدى.
— جوق، الگى ءبىر سۇلۋ قاتىنى بولعان. سول ايەلدىڭ وسى جەردە تۇرعان ءۇيى دە بار كورىنەدى.
مەنىڭ بايقاۋىمشا بۋگەيەۆ قۋلىق ىستەپ تۇرعان جوق. نە ۇمىتىپ قالدى، نە شىن بىلمەيدى.
— پۋششين بە؟ — دەدىم مەن ادەيى، ەسىنە تۇسىرەيىن دەپ.
— ءيا، ناق ءوزى، پۋششين.
— مۇمكىن، پۋشكين شىعار.
— ناق ءوزى، پۋششين ەمەس، پۋشكين! — بۋگەيەۆ قىزارىپ كەتتى. قيىن عوي، كىم بولعاندا دا بىلگەنگە نە جەتسىن!
مۇنىڭ ۇستىنە تىنىش تۇرماي تاعى ءبىر كىشى لەيتەنانت:
— مۇمكىن، ونىڭ الگى سۇلۋ كەلىنشەگى وسى تاۋداعى جەرىندە ءالى تۇراتىن شىعار؟ — دەپ قالدى.
بۋگەيەۆ ەستىمەگەندەي بوپ:
— مىندەت تۇسىنىكتى عوي؟! — دەپ قاتال داۋىسپەن قايتا سۇرادى.
— تۇسىنىكتى! — دەپ تۇس-تۇسىنان شۋ ەتە تۇستىك.
— تۇسىنىكتى بولسا، ۆزۆودتارىڭا بارىپ، سيگنال كۇتىڭدەر!
جۇگىرە باسىپ ۆزۆودىما كەلدىم. بولعان جايدى ايتتىم. ۆزۆود اسىعىس تۇردە تاماق ىشۋگە كىرىستى. قورعانىس كەزىندە ءانشىمىز، كومپوزيتورىمىز بولعان تەمىربەك پەن رامازان ۇرىس كەزىندە سانيتار بوپ ىستەيتىن. بۇلار دا ءوز ورنىنا بارۋعا اسىقتى. قوشتاسىپ تۇرىپ:
— شابۋىل جاسايتىن مىنا تاۋلارىمىز پۋشكين تاۋى دەپ اتالادى ەكەن! — دەپ سولتۇستىك-باتىس بەتىمىزدى الىپ جاتقان كوگىلدىر، پاكەنە تاۋلاردى، ەڭسەلى كوك شوقىلاردى كورسەتتىم.
رامازان سۇقتانا قاراپ تۇردى دا، الدەن ۋاقىتتا جاي عانا:
— كەيبىر ءپىشىنى ءبىزدىڭ كوكشەگە كەلەدى ەكەن! — دەپ كۇبىر ەتتى.
كەيبىر كەسكىنى كوكشەگە ۇقسايتىن تاۋعا مەن دە قارادىم. ەسىمە وسى كوكشەنىڭ يمانتاۋ دەگەن جەرى جايلى مىناداي ءبىر اڭىز ءتۇستى:
جولاۋشى قازاق شارشاپ كەپ دوڭگە شىقتى،
ءبىر مەزەت قيال قاناتىمەن ۇشىپ؛
كوپ قارادى ول جان-جاعىنا
كۇننەن كوزىن سىعىرايتا قىسىپ.
الدىندا كىلەم تۇگىندەي بولىپ،
كوگىلدىر ءبىر بەل جاتتى.
بەلىنەن قىسىپ سول تاۋدى
ايدىندى، شالقار كول جاتتى.
كەزىندە تالاي ەل كەزىپ،
نەلەر سۇلۋ جەر كەزىپ،
بەرى قازاق اتانعان ارىس ەدى بۇل دا ءبىر.
ول اتىنان ءتۇستى، قاڭتارا سالدى قۇلانى،
اقىرىن ويلى باسىپ اياعىن،
ءوزى بەسىندىك نامازىنا قۇلادى.
شاجداعا قويىپ باسىن،
تۇمسىعىمەن يىسكەپ الگى تاۋدىڭ تاسىن،
ءمىناجات، ءتاۋبا ايتتى قۇدايعا،
مۇندايدا ول كىنالى بولماسا
بوستان-بوس اللادان يمان سۇراي ما؟
قونجيا كەپ، شوكەلەپ وتىردى دا،
وڭ مەن سولىن تاعى ءبىر شولدى.
ىشىنەن كۇبىرلەي بەردى، كۇبىرلەي بەردى.
— قانداي سۇلۋ جەر ەدى، — دەپ، — وڭدى،
— نامازىم كوپتەن قازا ەدى،
كەزىندە كوپ كەساپات ىستەگەنمىن،
ونىڭ ءبارى كەشىرىلمەس جازا ەدى،
ىقىلاسىم ءتۇستى، نيەتىم اۋدى،
مىنا جەر نەتكەن تازا ەدى!!!
اسا ەتەمىن اق قايىڭدى جونىپ اپ،
قونىس ەتەم جايلاۋىڭا قونىپ اپ!
— توسەك ەتتىم جەرىڭدى،
قاۋسار ەتتىم كولىڭدى،
مەكەن ەتتىم ءشولىڭدى،
— وسى تاۋداي اسقار ەتىپ ار بەرشى،
وسى كۇندەي تازا ەتىپ جار بەرشى.
مىنا تاۋداي ماڭعاز ەتىپ جۇرات بەر،
مىنا كولدەي شالقار ەتىپ مۇرات بەر،
مىنا كولدەي تەرەڭ ەتىپ داۋلەت بەر!
مىنا تاۋداي اسەم ەتىپ ساۋلەت بەر!
ءاربىر ءسوزىن قۇران اياتىنداي قايتالاپ،
الگى قازاق قۇبىلاعا قاراپ وتىرا بەردى،
جايناماز ەتىپ، كوكپەڭبەك جايساڭ جەردى.
تاراىس قولىمەن شوقشيعان ساقالىن سيپاپ،
نامازىن دوعارار جەرىنە دە كەلدى،
الاقانىن جايىپ اسپانعا، سوڭعى تىلەگىن ايتتى:
— وسى تاۋداي بيىك ەتىپ ۇجدان بەر،
وسى كولدەي تۇنىق ەتىپ يمان بەر،
بۇل جەردىڭ ۇرپاقتارى —
الگى قارا شالدان باتا العان دەيدى،
سودان بەرى قاراي مىنا جەر —
يمانتاۋ اتالعان دەيدى.
ناماز بىلمەس، اياتتان حابارى جوق قازاقتىڭ ادەمى، سۇلۋ جەردى كورگەندە تاۋبەگە كەلىپ، سۇلۋلىققا باس يگەنىن ايتاتىن بۇل اڭىز مەنىڭ ەسىمە وسى ارادا ساپ ەتە تۇسكەن ەدى. ايات ورنىنا اق ولەڭ ايتىپ، انت بەرگەن الگى قازاق سول جەردە ماڭگى قالىپ قويعان كورىنەدى.
بۇل دا سۇلۋلىق، ادەمىلىك كۇشى، سونىڭ قۇدىرەتى. سول ءبىر قۇدىرەتى كۇشتى تۋعان جەردىڭ كورىنىسىنە، سۇلۋلىعىنا ۇقساس، كوزگە ىستىق، كوڭىلگە جىلى جەردى كورگەندە كىم دە بولسا ءبىر تولقىپ قالار-اۋ! سونداي تولقۋ مەندە دە، مەنەن دە گورى رامازاندا بولعان-دى.
ولار ءجۇرىپ كەتتى. ۆزۆود اسىعىس جينالىپ، جورىققا ازىرلەندى.
كوزىم اسپاندا، بەلگى كۇتىپ وتىرمىز، قانشا ۋاقىت وتكەنىن كىم ءبىلسىن، الدەن ۋاقىتتا بۇلىڭعىر سۇر اسپاننىڭ كوگىنە جانعان جۇلدىزداي بوپ بىرىنەن سوڭ ءبىرى ەكى قىزىل راكەتا ويناپ شىعا كەلدى. ارتىنشا ارتيللەريا اتا باستادى. ءبىز دەريەۆنيانى تاستاپ، توعايعا قاراي جىلجىدىق.
جاياۋ اسكەرلەر ءۇشىن شابۋىلدىڭ باستالاتىن جەرى وسى بولار-اۋ دەگەن شاماعا باسقالارمەن قاناتتاسا كەلىپ، تاۋ بوكتەرىنە كەپ وتىردىق. تاۋ ونشا بيىك ەمەس. الاسا اعاشتار باسقان، تۇرىكمەن بوركى سياقتى ۇيپالاق-ۇيپالاق كوك توبەلەر، قاسقىردىڭ جوتاسى ءتارىزدى قوڭىر جوتالار. ءبىزدىڭ ارتيللەريا اتقىلاي باستاعان كەزدە سول جوتالار مەن توبەلەرگە دە جان بىتكەندەي، ءار جەرىنەن جاۋ پۋلەمەتتەرى بەزىلدەپ قويا بەردى.
ارتيللەريا ءبىراز اتتى. ارتىنشا-اق جاياۋ اسكەرگە بەلگى بەرىلدى. بىر-بىرىمىزبەن قاناتتاسىپ، سەپتەسىپ، العا ۇمتىلدىق. جاۋ مۇنى كۇتتى مە، الدە جوق پا، ونى كىم ءبىلسىن، ءبىز تاۋعا تىرمىسىپ، ورمەلەي باستادىق. كۇن ەڭىسكە ءتۇسىپ بارادى. جارىق باردا بيىكتى الىپ ۇلگىرسەك تىم جاقسى. جالپى ماقسات تا وسى بولار. ءبىز دە سوعان جەتپەي تىنباسپىز دەپ ورمەلەي جونەلدىك. جاۋ اتىپ جاتىر. ءبىراق دەگبىرى كەتىپ، قالاي بولسا سولاي، بەتالدى بايبالام سالىپ، ماقساتسىز، بەلگىلى نىساناسىز اتىپ جاتىر، ويتكەنى الاسا اعاشتاردى تاسالاپ، قيا بەتكە كەلىپ قالعان ءبىزدىڭ ۆزۆودتى كورمەي، ويعا قاراي وقتى ۇستى-ۇستىنە زۋىلداتىپ جاتىر.
بيىككە ەڭبەكتەپ، جەر باۋىرلاي ورمەلەپ كەلەمىز. جاۋ بەكىنىسىنىڭ ءدال يەگىنىڭ استىنا جەتىپ، ۆزۆودتى توقتاتتىم. جەرمەن جەر بوپ قىنا مەن مۇك باسقان كىشكەنە تارعىل تاستاردىڭ اراسىنا جاتتىق. توڭىرەگىمدى شولدىم. ءبىز عانا ەمەس، باسقالار دا ەنتەلەي كەپ قاپتى. ءبارى دە سوڭعى جارلىقتى كۇتۋدە ەكەن. كوپ كۇتپەدىك، الدەقايدا قياننان جاسىل راكەتا اسپانعا ۇشىپ، «اتاكا» دەگەن قارلىققان جۋان داۋىس قوسا شىقتى. ءبىز كوتەرىلە بەردىك. جاۋ قاتتى ساستى. قارۋ-جاراعىن تاستاپ، ويعا قاراي تاستاي دومالاپ، تۇرا قاشتى. كەيبىرەۋلەرى وكوپتان كوتەرىلە الماي قالدى.
ءبىز تاۋدىڭ الدىڭعى قاباتىنداعى ءبىرىنشى بيىكتى الىپپىز. قارسى بەتتەن تاعى دا اتا باستادى. اسىرەسە ءبىر پۋلەمەت بەزىلدەپ، ءبىز العان شوقىنىڭ باسىنا وقتى بوراتا جونەلدى. ەندى ءبىز شابۋىلعا بۇگىن شىقپاسپىز دا، سوندا دا بولسا مازا بەرەر ەمەس. كوپ كۇتتىك. توقتار ەمەس. ناق ءبىز وتىرعان بيىكتى نىساناعا اپ، توگىپ جاتىر. پۋلەمەتىن قايتا وقتاپ الاتىن بولۋ كەرەك، بىرەر مينۋت تىنا قويادى دا، قايتا اتادى. ابدەن ءبىر نىساناعا قويىپ العان بولسا، بۇل تۇندە دە مازا بەرمەۋى مۇمكىن. نە دە بولسا جارىق باردا كوزىن جويىپ الايىن دەپ ويلادىم. تاعى ءبىر كەزەكتى تىنىس العان كەزدە قاسىما ءنالقارانى شاقىرىپ الدىم.
— قايدان اتىپ جاتقانىن بايقاڭىزشى!
— سونى بىلمەي وتىر ما ەدىڭ؟
— بىلسەڭىز ايتىڭىز، ءسىزدى ادەيى سول ءۇشىن شاقىردىم.
— مەن العاشقى اتا باستاعاندا-اق بايقادىم. سوناۋ ءبىر قارايعان تومپەشىكتىڭ تۇبىنەن اتىپ جاتىر.
ءنالقارا دوبالداي قولىن شوشايتىپ، وڭ جاق يىقتاعى تاس پا، مولا ما، الدە ادەيى جاساعان ىقتاسىن با، ايتەۋىر ءبىر قارايعان ۇزىنشالاۋ كوك تومپەشىكتىڭ تۇبىنەن اتىپ جاتقانىن كورسەتتى. جاۋ تاعى دا اتتى. ناق سول جەردەن اتىپ جاتقانى ايان.
— ءدۇربىلى مىلتىعىڭىزدى بەرىڭىز!
— ءوزىڭ اتاسىڭ با؟
— اتسام نەسى بار، نەمەنەگە تاڭ قالاسىز؟
— تاڭ قالعانىم ەمەس، سۇيسىنگەنىم. ءما!
ءنالقارادان ءدۇربىلى مەرگەن مىلتىعىن الىپ، جاۋعا قارادىم. ۇزىنشا تاستىڭ ۇستىنە كوك شىم، ءشوپ-شالام توسەپ قويىپتى. پۋلەمەتتىڭ ستۆولى عانا كورىنەدى. بەزىلدەتىپ بىزگە قاراي توگىپ جاتىر. باس كوتەرتەر ەمەس. جاڭا عانا تۇتقىنعا تۇسكەن ءۇش-تورت نەمىستىڭ ءوزىن تىلعا جىبەرە الماي وتىرمىز. ءبىز وتىرعان وكوپتا كوزدەرى بادىرايىپ ولار دا وتىر. ولاردىڭ قارۋىن بىرەۋلەر جيناپ، ءبىر جەرگە ءۇيىپ قويىپتى.
— اناۋ پۋلەمەتتىڭ ءۇنىن ءوشىرىپ كەل دەسەم بارار ما ەدىڭىز؟
مەن ءنالقاراعا قاراپ كۇلىپ قويدىم. ول دا كۇلدى.
— تاعى دا شابۋىل جاسامايتىن بولساق، ونىڭ ءۇنىن ناق ءقازىر ءوشىرىپ كەرەگى نە، ءبىراق بار دەسەڭ بارام، مەنىڭ قىزمەتىمنىڭ ءوزى سوعىسۋ ەمەس پە!
— ال بارماي-اق وسى جەردەن قۇرتۋعا بولار ما ەدى.
— باسىن كوتەرسە، ەڭ وڭايى سول.
— ەرتەڭگە قالدىرۋعا بولمايدى. ەرتەڭ تاعى شابۋىل بولادى. سوندا بۇل پۋلەمەت ءبىزدى قىرىپ سالادى. ونى بۇگىن قۇرتقان ءجون. ءسىز ونى ءقازىر قۇرتۋعا تىرىسىڭىز. مىنا مەن وتىرعان جەرگە وتىرىپ اپ، اڭدىڭىز. توبەسى جىلت ەتسە اتىڭىز. ال، جارىق باردا قۇرتا الماساڭىز، قاراڭعى تۇسكەن سوڭ سونى كورىپ وتىرعان ءسىز بەن ءبىزدىڭ، ءبىرىمىز باراتىن بولارمىز!
كەيىنگى ءسوزدى سالماقپەن، ءتۇسىمدى سۋىتىپ، ءزىلدى ايتتىم. ءنالقارا «وسى شىن ايتىپ وتىر ما» دەگەندەي بەتىمە قارادى دا، مەنىڭ كورسەتكەن جەرىمە كەپ وتىردى. ءدۇربىلى مىلتىقتىڭ نىساناسىن تۇزەپ، كەزەنە بەردى. جاۋ تاعى جىم بولدى. ءنالقارا اندىپ وتىر. اتىس تولاستاعانداي بولدى. باتىستاعى كوكجيەك ورتتەي لاۋلاپ، شىعىستان ءتۇن كەلەدى. بيىك جەر بولعانسىن عوي دەيمىن، تەبە باسى جاپ-جارىق. ءبىر مەزەتتە تىز ەتكىزىپ، ءبىر كەزەكتى تاعى جىبەردى. ءنالقارا جالما-جان كەزەنە قالدى. توڭىرەك تىم-تىرىس. ۆزۆودقا اتپاسىن دەپ، بەيساۋات اتۋدى توقتاتىپ قويعانمىن. وزدەرىنشە ولار دا اڭدىسىپ، بايقاۋ جاساپ وتىرسا كەرەك، تاعى ءبىر رەت وق توگىپ ءوتتى. اڭىسىن اڭداپ تاعى ءبىر ءسات تىنىشتالعانداي بولدى دا، ارتىنشا الگى تومپەشىكتىڭ تۇبىنەن ۇستىنە ماسكحالات كيگەن ۇزىن بىرەۋ تۇرەگەپ، وڭعا قاراي بۇرىلا بەرگەندە ءنالقارا سەرىپپەنى تارتىپ قالدى. الگى ۇزىن سوزىلىپ بارىپ، جالپ ەتە ءتۇستى. تۇرعان جوق.
— مۇنىڭىز ۇنايدى! — دەپ وعان قارادىم.
ول ءۇنسىز دۇربىگە ءالى ءۇڭىلىپ وتىر.
— مۇنىڭ تاعى بىرەۋى بار. الگى ولگەن، نە جارالى بولعان بولسا، و دا تۇرادى. ءبىلىپ وتىرمىن.
ءوزىم دە نالقارامەن الگى جاۋدى قوسا اتاتىنداي-اق جانىنا وتىرىپ، كوز الماي قاراۋدامىن. اناۋ دا ءبىر اككى بولعان نەمە ەكەن، ورنىنان تۇرار ەمەس. الدە ەڭبەكتەپ كەتىپ قالدى ما ەكەن؟ كوپ اڭدىدىق. قاس قارايىپ بارادى. «ەندى اڭدىسۋدى قويدىق» دەگەندەي ءنالقارا ماعان بۇرىلعاندا، تومپەشىكتىڭ ارتىنان بىرەۋ قىلت ەتە قالدى.
— ال كەتتى، — دەدىم.
— ەندى كورىنسە كەتە المايدى! — دەپ ءنالقارا قايتا وقتالىپ، دۇربىگە ءۇڭىلدى. دەمىن ىشىنە تارتىپ، موينىن تۇقىرىپ اپتى. پۋلەمەتشىنىڭ باسى تاعى ءبىر قىلت ەتىپ، الگى كەزدەگى سولداتتىڭ جىعىلعان جەرىنە كەپ جوق بولدى. ال ەندى ءبىر ساتتە قايتا كوتەرىلىپ، پۋلەمەت تۇرعان جاققا جۇگىردى. ءنالقارانىڭ كوزدەگەن كەزى دە وسى ەدى. سەرىپپەنى تارتىپ قالدى. جۇگىرىپ بارا جاتقان الگى سولدات قالپاقتاي ۇشتى.
— مىنە، ەندى تىنىش ۇيىقتاۋعا بولادى! — دەدىم ءبىر كۇرسىنىپ.
— ءوزىم دە سولاي بولار دەيمىن.
ەندى عانا وكوپتان باس كوتەرىپ توڭىرەككە قاراۋعا بولاتىن ەدى. قاراپ وتىرمىن. تاۋدىڭ ءبىر شوقىسى بىزگە ءتيىپتى. الدىمىز ساي. ودان ءارى تاعى جوتا. الىستان مۇنارتىپ، ويدان سەلو، دەريەۆنيا كورىنەدى.
— تۇتقىنداردى ايداپ، شتابقا تاپسىرىڭدار! — دەپ بىر-ەكى جاۋىنگەردى تومەنگە، شتاب قالعان شاتقالعا جۇمساپ جىبەردىم.
جاۋىنگەرلەر جارىق باردا تاماقتانىپ الۋ ءۇشىن قاپشىقتارىنىڭ اۋزىن اشىپ، قۇرعاق اس جەي باستادى. توڭىرەكتى شولىپ وتىرمىن. الگى ءبىر كەزدەگى الەم تاپىرىق بوپ، استاڭ-كەستەڭ بوپ جاتقان دۇنيە. پۋشكين تاۋلارىنىڭ مۇنارتقان قويناۋى تىنا قاپتى. پۋشكيننىڭ روسسيا جەرىنىڭ ۇلى پەرزەنتىنىڭ باسىنا ۇقساعان بۇيرا باس قاراعايلاردىڭ باسى قاراۋىتىپ، كوزدەن الىستاپ بارا جاتتى.
6
قولىنا بەرگەن قارۋدىڭ سىرىنا، قالاي اتىلىپ، قالاي تيەتىنىنە قانىق ەمەس، ەڭ العاشقى، وكوبىن قايدا، قالاي قالعانىن ەسىنە ساقتاي الماعان، ءبىرىنشى اتقان وعىنىڭ قايدا بارىپ، كىمگە تيگەنىن بىلمەگەن سولدات سولدات پا ەكەن؟ ونداي جاۋىنگەردەن كوپ نارسە كۇتۋگە دە بولمايدى. مەن بۇگىن رامازان مەن تەمىربەكتى شىعارىپ سالدىم. سوندا رامازان ءوزىنىڭ مايدانعا كەلگەننەن بەرگى تاريحىن ايتتى. تىم قىسقا، اسىعىس ايتتىم. مەن ونىڭ سوزىنەن ەستى، سەرگەك سولداتتىڭ ساليقالى مامىلەسىن اڭعاردىم. ول بايسالدىلىقپەن، بايىپپەن جاي عانا باياندادى.
...1941 جىلدىڭ ەڭ سوڭعى ايى، قاقاعان قىس، سىقىرلاعان اياز، كادىمگى اقپان! موسكۆا تۇبىنەن جاۋدى باتىسقا قاراي ىسىرا ايداپ، ءبىزدىڭ ديۆيزيانىڭ تىنىس الۋعا، قاتارىن تولتىرۋعا ايالداعان شاعى. ناحاۆينو دەگەن استانادان ونشا الىس ەمەس جەردە تۇرامىز. الماتىدان كوپتەگەن جاس جاۋىنگەرلەر كەلىپ قوسىلدى. جاڭا كەلگەندەردى ءبىراز ۇيرەتىپ، قارۋ-جاراق، سوعىس تاكتيكاسىمەن تانىستىرعاسىن پولكتارعا، باتالوندارعا، روتالارعا ءبولۋ باستالدى.
سىقىرلاعان ايازدا جاڭا جاۋىنگەرلەردى ساپقا تۇرعىزدى. كەلگەندەردى بولەتىن ارناۋلى كوميسسيانىڭ باستىعى ۇزىن بويلى، الا كوز، ارىق قارا كاپيتان، پولك كومانديرىنىڭ ورىنباسارى باۋىرجان مومىش ۇلى ورتاعا شىقتى. شاماسى ەڭ الدىمەن اۆتوماتشىلار، روتاسىن قۇرۋ ماسەلەسى ءبىرىنشى بولىپ تۇرسا كەرەك.
كانە كىمدە-كىم اۆتوماتشى بولعىسى كەلسە، ەكى اتتاپ، العا شىقسىن! — دەپ كوماندا بەردى ول.
اۆتوماتشى بولعىسى كەلگەندەر العا شىقتى. كوميسسيا مۇشەلەرى ءارقايسىسىنان سۇراپ، بۇرىن كىم بوپ، قايدا ىستەگەنىن، قىسقاسىن ايتقاندا ءاتى-جونىن ءبىلىپ جاتتى. كەزەك قالعاندارعا دا كەلدى. قارا كوز، اق قۇبا، ۇزىن بويلى كوركەم جىگىتكە كوميسسيا باستىعى جاقىن كەلىپ، باس-اياعىنا قاراپ شىقتى دا:
— ال، سەن كىمسىڭ؟ — دەدى.
— قاتارداعى جاي جاۋىنگەرمىن، ال ەلدە بۇرىن مۋزىكا مامانىمىن، وقۋىن وقىعام.
— يە، مۋزىكا تارتاسىڭ با، شىعاراسىڭ با؟
— ەكەۋىن دە ىستەي الامىن.
— وندا ءوزىڭ ۇلكەن مامان بولدىڭ عوي، الگى ءان، مۋزىكا شىعارعانداردى نە دەۋشى ەدى.
— كومپوزيتور.
— يە، كومپوزيتور بىزگە كەرەك-اق، اسىرەسە ناق وسىنداي تولاس كەزىندە، سەنىڭ العى شەپتەگى اتاكاعا، جاۋىنگەرلەر الدىنا شىعاتىن كەزىڭ. سەن بىزگە كەرەكسىڭ، — باۋىرجان قاسىندا تۇرعان ۇزىن بويلى، اشاڭداۋ كەلگەن، بيداي ءوڭدى ادەمى جىگىتتى كورسەتىپ. — مىنا جىگىت پولكتاعى كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى، تانىسىپ قوي، وسى جىگىت سەنى پولك كوميسسارىنا اپارادى، تانىستىرادى. سەنىڭ ونەرىڭ ناق ءقازىر كەرەك-اق، — دەدى.
پولك كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى، الگى ۇزىن بويلى، ارىقشا جىگىت رامازانعا بۇرىننان تانىس بوپ شىقتى. ول كومپوزيتورعا جاقىن كەلىپ، ەكى قولداپ، ءتىپتى جىلى امانداستى.
— اۋ، سەن مايدانعا سىرنايىڭدى دا الا كەلگەن ەكەنسىڭ عوي، جاقسى بولدى. مۇنىڭ دا ءوز ورنى تابىلادى، — دەدى سەكرەتار جىگىت.
— مايدانعا كەرەك بولار دەپ ويلاعان ەمەسپىن. بۇل جولدا كورىنگەن باعانانىڭ تۇبىنە ءبىر توقتايتىن قىزىل پوەزدا كەلە جاتقاندا وتە قاجەت بولدى. بۇل بولماعاندا ءىش پىساتىن ەدى.
— وقاسى جوق. مۇندا دا قاجەت. بۇگىن كوميسسارعا بارامىز.
— زەڭبىرەككە كەزەك تيگەندە مۋزىكا جىم بولادى دەۋشى مە ەدى، بۇرىنعى دانىشپاندار.
رامازان جىميىپ، جاي كۇلدى. وسىندا كەلگەلى، ەكى اپتادان بەرگى كۇلگەنى دە وسى بولار. ءوزى سالماقتى، ويلى جىگىت. ءقازىر ول ءوزىن قورشاعان ادامدارعا، كەشە عانا استانا تۇبىندەگى جويقىن سوعىسقا قاتىسىپ، جەڭىمپاز اتانىپ جاتقان جىگىتتەرگە تاڭ بوپ قاراۋدا ەدى. بۇلار كەشەگى جەڭىمپازدار. وتان استاناسىن قورعاۋدا داڭقىن بۇكىل دۇنيە جۇزىنە جايعاندار. ءبىراق ءقازىر قاراساڭ ەشكىمنەن دە وزگەشەلىگى جوق، كادىمگى جاي جاندار. رامازان ءبىر جاعىنان وسى باتىرلاردىڭ كىشىپەيىلدىگىنە تاڭ بوپ ەدى.
— ناق ءقازىر تولاستامىز. جاڭا كەلگەندەر مەن ۇرىستا بولعانداردى ارالاستىرىپ، بىر-بىرىمەن ەتەنە جاقىن ەتۋ ءۇشىن دە ونەرپازدار اتقاراتىن مىندەت بار. ادامداردى تانىستىرعان جاقسى.
پولك كومسورگى رەسمي سويلەدى. رامازان ۇندەمەدى. بۇلار پولك كوميسسارىنا كەلدى. قايتا كوميسسار دابىرلاپ، قىزىنا دا، قۋانا دا سويلەدى.
— ونەرپاز ادام بىزگە قاجەت، اۋا مەن سۋداي كەرەك، ءقازىر مىنا جاۋىنگەرلەر دەمالىستا تۇرعان كەزدە وتە قاجەت. ەلەبايەۆ جولداستى كوكەبايەۆتىڭ، الگى دومبىراشى، ءانشى جىگىت تەمىربەكتىڭ توبىنا قوسۋ قاجەت. سول جەردەن كونسەرت ۇيىمداستىرىپ، ەرتەڭ كلۋبتا، ءوزىمىزدىڭ جاۋىنگەرلەرگە ارناپ، العاشقى ويىندى كورسەتكەن ءجون.
كوميسساردىڭ بۇيرىعى دا، كەڭەسى دە وسى بولدى. رامازان تەمىربەك كوكەبايەۆتىڭ توبىنا قوسىلدى.
توپ باستىعى دا ونەرى مول، دومبىرا تارتاتىن، ءان سالاتىن، باسقاعا جۇعىمدى، كوپتى ۇيىمداستىرۋعا قابىلەتتى جىگىت بوپ شىقتى. ول رامازان كەلگەن بويدا وعان كوپتەگەن ءان تارتقىزىپ، تىڭدادى. سودان سوڭ ءوزى سىرنايعا قوسىلىپ، رامازاننىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن بىرنەشە ءان سالدى.
— مىنە، — دەپ قۋاندى ول، — مىنە، ەرتەڭ جاۋىنگەرلەرگە بەرىلەتىن كونسەرتتىڭ تورت-بەس نومەرى دايىن ءدال وسىنى ايتادى.
تەمىربەك پەن رامازان كوپ وتىردى. ەكەۋى بىلەتىن، سىرنايعا قوسىلىپ ايتا الاتىن اندەرىنىڭ ءتىزىمىن جاسادى، تاعى دا باسىنان ءتۇسىپ، بىرنەشە رەت قايتالاپ شىقتى. بۇدان كەيىن كونسەرتكە قاتىساتىن ونەرپازداردى، ءانشى، ءبيشى، كۇيشى، تاقپاق ايتۋشى، قارا ءسوز وقۋشىلاردى تاۋىپ، ەكەۋى كونسەرت بەرۋدىڭ قامىنا كىرىستى. ديۆيزياداعى بۇرىنعى جۇرگەندەر اراسىندا دا، جاڭا كەلگەندەردىڭ ىشىندە دە ونەرپازدار كوپ ەكەن. بۇل ەكەۋى سولاردىڭ ءبارىن تاۋىپ دايىندىق جۇرگىزدى. پولك كوميسسارىنىڭ ايتۋىنداي-اق جاۋىنگەرلەرگە ەكى ساعاتتىق كونسەرت بەرىلدى. ويىن قىزىقتى ءوتتى. ونى باستان-اياق تەمىربەك پەن رامازان باسقاردى. ورىسشا، قازاقشا نەشە ءتۇرلى ءان سالىندى، بي بيلەندى. كورۋشى جاۋىنگەرلەر رامازاننىڭ ەنەرىنە ەرەكشە ءسۇيسىندى. ورىسشا دا، قازاقشا دا ايتىلعان اندەردى، بيلەردى باسقارۋشىنىڭ ءوزى سۇيەمەلدەپ وتىردى. ءوزى بىرنەشە بي بيلەدى. «ءوزى ءانشى، ءوزى ءبيشى، ءوزى سىرنايشى، ءوزى سۋرەتشى، ءوزى كومپوزيتور دەيدى» دەپ، جاۋىنگەرلەر تامسانىپ تارادى.
1941 جىلدىڭ قىسىندا موسكۆا تۇبىندەگى العاشقى كونسەرت، رامازان باسقارعان ويىن-ساۋىق وسىلاي ءوتتى.
جاڭا جىلدى، 1942 جىلدىڭ باسىن جورىقتا ءجۇرىپ قارسى الدىق. ديۆيزيا سولتۇستىك-باتىس مايدانىنا اتتاندى. كالينين، ۆەليكيە لۋكي جەرلەرىنىڭ كوبىن جاۋدان تازارتىپ، ستارايا رۋسسا مەن دەميانوۆسك تۇبىندە جاۋدىڭ اتاعى جەر جارعان 16 ارمياسىن قورشاۋعا الۋعا قاتىستىق. رامازان پولك شتابىنىڭ كۇزەتىندە كومەندانت ۆزۆودىندا ىستەدى. قاتتى شايقاس كەزىندە سانيتارلىق ۆزۆودقا قوسىلىپ، ءبىر ۇرىستا ەلۋدەن اسا جارالىلاردىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالعانى بار. وسى ەرلىگى ءۇشىن ول كەيىن جاۋىنگەرلىك قىزىل تۋ وردەنىمەن ناگرادتالدى.
جۇزدەگەن شاقىرىمعا سوزىلعان قاندى جورىقتا جاڭا كەلگەن جاۋىنگەرلەر سوعىستىڭ العاشقى تاۋقىمەتىن شەكتى. كەيىن قورعانىس شەبىندە تۇرعاندا باياعى ونەرپازداردىڭ ءتىرى قالعاندارى قايتا قاۋىشىپ، ونەرپازدار توبىن قايتا قۇردى. وسى كەزدە كەشەگى ەكى جىگىتپەن جاقىن تانىستىم. ولار باتالون، روتالاردى ارالاپ ءجۇرىپ ونەر كورسەتەتىن. ال ءبىز تاعى شىقتىق شابۋىلعا. جورىق كۇندەرى رامازاننىڭ وڭىنە دە ءوز تاڭباسىن باسىپتى. سۇيكىمدى ءوڭى قوڭىر تارتىپ، ەرنى كەزەرىپ كەتكەن، قاباعى قاتىڭقى. ويناقى وتتى كوزى عانا ۇشقىن شاشىپ، وي قازانىندا قايناپ جاتقانداي بوپ كورىندى.
— جولىققانشا ساۋ بول! — دەپ تەمىربەك ماعان قولىن سوزدى. بۇل كەزدە رامازان كەيبىر كورىنىستەرى ناق كوكشەتاۋعا ۇقسايتىن كوگىلدىر جاسىل جال — پۋشكين تاۋلارىنا قاراپ، سۇقتانىپ قالعان ەكەن. مەن وعان قولىمدى سوزدىم. سول ءبىر ويلى كەيپىن بۇزباستان سىرناي پەرنەسىن باسىپ ۇيرەنگەن، ۇزىن سالالى، مىقتى ساۋساعىمەن قولىمدى قىسىپ:
— انە ءبىر سۇلاپ جاتقان كوك جوتا ءبىزدىڭ كوكشەنىڭ ءبىر تانىس بيىگىنە ۇقسايدى ەكەن. قايىڭ مەن قاراعاي ارالاس وسكەن. ونشا بيىك تە ەمەس... ال سەن ساۋ بوپ تۇر، — دەدى ول جاي عانا سول ءبىر ويلى قالپىن وزگەرتپەستەن.
ول وسىنى ايتىپ الدەنەنى ارمانداپ تۇرعاندا، مەنىڭ ويىمدا الگىندە ەستىگەن «جاس قازاق» ءانى تۇردى. سونى ىشىمنەن كۇبىرلەپ قايتا-قايتا ايتتىم.
قار جامىلعان كەڭ دالا قانعا بوگىپ،
كۇركىرەيدى سۇر اسپان ءولىم توگىپ،
جاس قازاق، مۇرتتاي ۇشتى ۋرالاپ.
جانىن قيىپ كەتە الماي جاس ومىردەن،
اسقاقتاعان ارمانعا ورمەلەۋمەن،
جاس قازاق، جاتتى كوزى وت جايناپ.
سول بەتىندە جان بەردى، ول تۇرمادى
ارى ءۇشىن ەلىنىڭ بوپ قۇربانى،
جاس قازاق، اتىلدى وقتاي كورە ساپ.
ەل قورعاعان مايداندا جاس ارىستان،
تولەگەندەي ارتىڭا قالدىر داستان.
جاس قازاق، جاتتى جاۋىن جانىشتاپ.
وسى ءبىر كورىنىستەر كوڭىلگە ەرلىكتىڭ سۋرەتىن، نامىسقوي جاستىڭ تۇلعاسىن تۇسىرەتىن قۇدىرەتتى ەدى. ءانىن دە، ءسوزىن دە ىشىمنەن قايتالاي بەرۋىم تەگىن ەمەس، اسقاق اندە اسەرى مول، ناقىشتى ورنەك دەلەبەنى قوزدىرار كۇش كوپ-تى.
رامازان مەن تەمىربەك شتابقا قاراي بەت الدى. كوكشەگە ۇقساعان كوگىلدىر تاۋ ولاردىڭ جەلكە جاعىندا قالدى. ءبارىبىر رامازان كوكەيىندە تۋعان جەر جاتقان ەدى. ءوزىنىڭ جۇدىرىعىنداي كىشكەنتاي جۇرەگىنىڭ مايدا سازدى بۇلكىلىندە تەربەلىپ، الشىسىنان ءتۇسىپ كوكشە جاتقاندى. وسى كەزدە كوكشە ونىڭ كەۋدەسىندە ءان بوپ بۇلكىلدەپ، كۇي بوپ سىلقىلداپ ەدى. كوكىرەكتە: «كوكشە! كوكشە! كوكشە!» — دەپ سوققان جۇرەك سازىنان باسقا ونىڭ باسىنا ەشتەڭە دە تۇسپەگەن بولار. تۋعان جەردىڭ كوركىنە ۇقساس، كوڭىلگە تانىق، كوزگە قانىق كوك بەلەستى كورگەندە، سوناۋ ءبىر ءسابي كەزدىڭ جورگەگىندەي بولعان كوكشە كوزگە قايتا ەلەستەن، جۇرەككە قايتا سوقتى. بۇل جاي كەزدەگى ەسكە الۋدان وزگەشە كەلىپ، باسقاشا سوقتى. باسى اينالىپ، كوز الدى تۇنىپ كەتكەندەي، تەڭسەلىپ بارىپ بويىن ارەڭ-ارەڭ جيناپ العانداي بولدى. ونىڭ ەسىنە بالا كەزى، جوكەي كولىنىڭ ءمولدىر سۋى، بۇيرا تولقىنى، الدەنەشە اۋدەم جەرگە سوزىلىپ جاتقان ايدىنى كەپ تۇرا قالدى. ول ءوزىن وسى مەزەتتە سول جوكەيدىڭ جاعاسىندا ويناپ جۇرگەندەي سەزىندى. تاڭ ءسارى. ايدىن كول. كولدىڭ بەتى تولعان قۇس. اق شاعالا، اققۋ، قوڭىر ۇيرەك، سارى الا قاز، سۇقسىر، قاراشا قاز. كولدىڭ بەتى قىزدى اۋىلدىڭ، تويلى اۋىلدىڭ سالتاناتى ءتارىزدى اسەم، نەشە ءتۇرلى قۇبىلعان ۇنگە، قۇستار ۇنىنە تولى. سول ۇندەر، قۇستار ءۇنى قىز-كەلىنشەكتىڭ سىڭقىلداعان كۇلكىسىنە، كۇمىستەي تازا سىلدىراعان داۋىسىنا ۇقساپ كەتەدى. وسى شاقتا بارىپ ونىڭ ەسىنە ءوزىنىڭ ۇلى باباسى ءبىرجان سالدىڭ جالعىز اۋىز ولەڭى ءتۇستى. ەندى ونىڭ جۇرەگىنىڭ ىرعاعىنا قۇلاعى شىڭىلداپ، تاعى ءبىر اۋەن، ساز كەپ قوسىلدى.
بۇركىتتى، اسۋىڭنان تالاي ءوتتىم.
قالىڭ نۋ ورمانىڭدى سايتان ەتتىم.
اينالا جوكەي كولدىڭ جاعالاۋىن،
شىركىن-اي، ءبىر كورۋگە ارمان ەتتىم!
رامازاننىڭ جۇرەگى لۇپىلدەپ، قۇلاعى شۋلاپ، وسى شۋماقتىڭ سوڭعى جولىن قايتالاي بەردى.
شىركىن-اي، ءبىر كورۋگە ارمان ەتتىم!
ناق ءقازىر وسى شۋماق ولەڭ ونىڭ ەسىنە بالالىق شاعىن ءتۇسىردى. ول وسى كەتىپ بارا جاتقاندا پۋشكين تاۋلارىندا ەمەس، كوكشەدە، جوكەي كولىنىڭ جاعاسىندا كەتىپ بارا جاتقانداي ەدى.
...قاراشانىڭ كۇزى. ەرجان اۋىلى، نەبارى ون ەكى ءۇي ءالى قىسقى مەكەنى بۇلاندىعا كوشپەي، جوكەيدىڭ جاعاسىندا وتىر. قىستىڭ كەشەۋىلدەپ تۇسەر سيقى بار. ءالى قار جوق. سىركىرەپ وتكەن سۋىق جاڭبىردان سوڭ جەر قارا قاتقاق بوپ جاتىر. ورىسكە كەشە كەشكىسىن كەتكەن ءمىنىس ات پەن ساۋىن بيەنى قاراۋعا رامازان بۇگىن تىم ەرتە تۇردى. كۇپىسىن كيدى، بوركىن قولىنا الىپ سىرتقا شىقتى. تاڭ بەلگى بەرىپتى. توڭىرەك ءالى قاراڭعى. كەشە عانا اشىق كوگىلدىر بوپ تۇراتىن تەڭبىل اسپانعا قورعاسىن قۇيىپ تاستاعانداي سۇرعىلت، اۋىر ءزىل باسقان.
ول ۇيدەن شىققان بويدا جوكەيدىڭ شىعىس جاعىنداعى شابىندىققا، جىلقى جايىلاتىن قالىڭ بوزعا قاراي تارتتى. ول ءجۇرىپ كەلەدى. كولدەن اققۋدىڭ قاڭقىلداعان داۋىسى شىقتى. ءبىر داۋىستى ەكىنشىسى قايتالاپ قاڭقىلداپ، كول بەتىن انگە بولەدى. رامازان تىڭداپ كەلەدى. اققۋدىڭ ادەمى، ىرعاقتى قاڭقىلىنا قازدىڭ، ۇيرەكتىڭ، شاعالانىڭ، جىلقىشى قۇستىڭ نەشە ءتۇرلى ءۇنى قوسىلدى. ءبارىبىر اققۋ ءۇنى وكتەم. قۇس تورەسىنىڭ ءبىر سارىندى اسەم ءۇنى ءبارىن باسا-كوكتەپ، ەرەكشە شىعادى. ءبىراق وسى ءبىر ۇندەرمەن نە ايتىلىپ جاتىر، نە ءسوز بوپ جاتىر؟ مۇنى ەشكىم ۇققان ەمەس. ەندى بۇگىن، قاشان، قاي كەزدە، قاي باعىتپەن، قالاي قاراي ۇشامىز؟ توپتى كىم باستايدى، كىم قالىپ قويماق، كىم كەتپەك، كىمدى كىم قاي كولدەن، قاي تەڭىزدەن كۇتىپ الادى؟ ەكى-ۇش كۇن ايالداۋدى كەرەك ەتەتىن ءالسىز كىم، جولدى شولىپ قايتاتىن ءالدى كىم، كورەگەنى قايسى، بارلاۋشى كىم، باستاۋشى كىم بولماق؟ مىنە، رامازاننىڭ ويىنشا جوكەي كەلىنىڭ ۇستىندە ناق ءقازىر تاپ الدىندا وسىنداي زور مامىلەلى تالاس، ءوزارا ايتىس بوپ جاتىر.
تاڭ بوزاردى. كول ايدىنى جارقىراپ، ءبىر شەتى كوكپەن تىرەسكەندەي بوپ تۇر. كول بەتى تولعان قۇس. توپ-توپ، شوعىر-شوعىر، لەك-لەك. اققۋلار توبىنىڭ ءوزى الدەنەشە.
اققۋدىڭ ءبىر توبى سۋدان قوقيىپ كوتەرىلە بەردى دە، تابانىمەن سۋ بەتىندە تۇرىپ الىپ، قاناتىن جايىپ سالدى دا، سىلكىنە باستادى. قاناتتارى سۋدىرلاپ، داۋىسى الىسقا كەتتى. بۇل ولاردىڭ ۇستىندەگى سۋىن سىلكىپ ۇشۋعا ازىرلەنگەن ەدى. تاعى دا بىرنەشە رەت وسىلايشا قاعىپ-سىلكىنىپ، سۋ بەتىندە جورعالاپ تا كوردى. الدەن ۋاقىتتا ىشىندەگى اتا اققۋ قاناتىن ەكى-ۇش رەت سىلكىپ الدى دا، اۋىر سامولەتتىڭ اەرودرومنان كوتەرىلگەنى سياقتى سۋ بەتىن باۋىرىمەن سىزىپ كوتەرىلە جونەلدى. «سەندەر دە وسى مەن ىستەگەندى ىستەڭدەر» دەگەندەي قاڭقىلداپ قويدى. قالعاندارى دا كوتەرىلە باستادى. «قاڭق-قاڭق» دەپ اققۋلاردىڭ ءبىر تىزبەگى كول بەتىنەن كوتەرىلىپ، وڭتۇستىككە قاراي بەت الدى. كىلەڭ ءبىر ارۋانا مەن ۇلەكتەردەن جاساقتالعان كەرۋەن تىزبەگىندەي بوپ، مويىندارىن سالا قۇلاش ەتىپ، قاڭقىلداعان اسەم داۋىسىمەن، ىرعاقتى ۇنىمەن اققۋلار تىزبەگى الىستاپ سالا بەردى.
بۇل العاشقى لەك. ولار ۇزاپ، كوزدەن عايىپ بوپ، كوك جيەكتىڭ كوگىلدىر شىمىلدىعىنا ىلىنگەن كەزدە ەكىنشى توپ، ودان سوڭ ءۇشىنشى لەك كوتەرىلدى. وسىلايشا رەت-رەتىمەن، سان-ساناتىمەن، ءارقايسىسى، ءاربىر توپ، ءار ءۇيىر ءوز سالتاناتىمەن جوكەي كولىمەن قوشتاسىپ كەتىپ جاتتى.
جان-جاق سۇتتەي جارىق تارتتى. رامازان جىلقىنى اۋىلعا قاراي ءبىر قايىرىپ، دەنەسى مۇزداپ كەتكەسىن ۇيىلگەن ۇلكەن مايا ءشوپتىڭ ىعىنا كەلىپ پانالادى. ول دا جىلى بولمادى. الگى مايا ءشوپتىڭ باسىنا شىقتى دا ورتانى ويىپ، ۇيا جاسادى. ءوزى سوعان ءتۇسىپ كەتتى دە، موينىن قىلقيتىپ وتىرا بەردى. دەنەسى تەز جىلىندى. اڭقىعان جۇپاp ءيىستى، نەشە ءتۇرلى ءشوپتىڭ اراسىندا وتىر. كول بەتى اققۋلار كەتكەسىن ازداپ تا بولسا سايابىرسىپ قالعان ەدى، ەندى قاراسا قايتادان بۇلان-تالان بوپ جاتىر ەكەن. ويتكەنى قاراشا قازدار كوتەرىلگەلى جاتىر.
قاراشا قازدار ءومىرىن رامازان جاقسى بىلەدى. كول جاعاسىندا بۇرىن تالاي-تالاي تاماشالاعان. ءبىراق بۇگىنگىدەي ەركىن، باستان-اياق بايىپتاماعان بولار. العاشقى توپ، الپىس جەتپىستەي قاز تىزبەگى كول بەتىن ءبىر اينالىپ ءوتتى. ۆوكزالدا قول بۇلعاپ، جولاۋشى پوەزىن شىعارىپ سالعان اعايىن-تۋىستارداي كول بەتىندە وتىرعان قالعان قازدار قاڭقىلداپ، ۋلاپ-شۋلاپ، الگىلەردى شىعارىپ سالدى. ءتىزىلىپ جوعارى كوتەرىلدى. ءبىر باستاۋشىنىڭ سوڭىنان ءۇش تارماق جاساپ، العاشقى توپ وڭتۇستىككە قاراي بەت تۇزەدى.
قات-قابات قالىڭ توپ ەندى باستالدى. جوكەيدىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىنەن جۇزدەگەن تىزبەكتەر، ادەمى، ءماندى تىركەستەر كوتەرىلدى. ءبارى ءبىر باعىتپەن، الۋان سىندى، ءتۇرلى-تۇرلى تىزبەكپەن ۇدەرە باستادى. رامازان شالقالاي ءتۇسىپ، اسپاننان كوز الماي قاراشا قازداردىڭ تىزبەگىن، ساپ تۇزەگەن كەزدەگى قيال جەتپەس ادەمى ورنەگىن تاماشالادى.
قازدار ورنەگىن كورگەنىڭىز بار ما؟ ەگەر كورسەڭىز ونى نە دەۋگە بولار ەدى؟ شابۋىل كەزىندەگى اسكەر سابى ما؟ الگى كادىمگى سانالى جانداردىڭ كوز تارتاتىن قۇرامى، توبى ما؟ نەمەسە ۇلكەن سالتانات، مەرەكە كەزىندەگى ويلى پاراد پا؟ ءتىپتى مۇنىڭ ءبىرى دە ەمەس، قازدار تىزبەگى، ونىڭ ىشىندە قاراشا قازدار ورنەگى سونداي ءبىر تاماشا، دانىشپان سۋرەتشىنىڭ، قىل قالام شەبەرىنىڭ ويلاپ تاپقان اسەم ويۋلارى، سىرلى قيالدان شىعارعان سان پوشىمدى، اسەم سىزىقتارى، ورنەكتى يرەكتەرى مە؟
قازدار تىزبەگى ءتىل جەتكىزىپ ايتۋعا كەلمەيتىن شەبەردىڭ ورنەگى. رامازان ونىڭ كەيبىر تىزبەكتەرىن، ادەيىلەپ سالعان سۋرەتتەرىن ەسىندە قالدىرىپ قويۋعا قيالداپ باقتى. ءبىراق بىرىنەن-بىرى اسىپ، العاشقىدان سوڭعىسى ەرەكشە كورىنىپ، ەشقايسىسى دا ەسىندە قالمادى. قالام مەن قاعاز بولسا سۋرەتىن، كەيبىر ورنەكتەرىن ءتۇسىرىپ تە الماق بولدى. قاعازى جوقتىڭ قالامى بولا ما؟ ول قاتتى وكىندى. قولىندا ەشتەڭەسى جوق. اكەسى ونى كەلەسى جازدا مەكتەپكە بەرەمىن دەگەن. مەكتەپكە تۇسە قالىپ، قولىنا قالام، قاعاز تيسە، ول ەڭ الدىمەن وسى قازدار تىزبەگىنىڭ ورنەگىن سالار ەدى-اۋ!
بالا قيال باسقا دۇنيەنى ۇمىتتى. ول اسپاننان كوز الماي، قازدار، قاراشا قازدار تىزبەگىن تاماشالادى. الدەنەشە جۇزدەگەن، ءتىپتى مىڭداعان قازدار تىزبەگى كوكجيەكتەن كورىنبەي، الەم تۇنىعىنا شاشقان قارا نوقاتتاي بوپ، الىس كەتتى، كوزدەن عايىپ بولدى. ارتىنشا ەكىنشى توپ، ودان سوڭ ءۇشىنشى، ءتورتىنشى، ەسەپسىز كوپ، قيلى كەستەلى، ەرنەك زەرلى، قيقۋلاپ، قاڭقىلداعان، قوشتاسقان، تىلدەسكەن قۇستار كەرۋەنى تىنىمسىز، تولاس تاپپاي، ۇزدىك-سوزدىق، ىركەس-تىركەس بوپ الىسقا، وڭتۇستىككە قاراي جوڭكىلىپ جاتتى. وسىنشا كوپ قۇس، وسىنشا سانسىز كەرۋەن قايدا بارادى، قايدا توقتايدى، قايدا سيادى؟ رامازانعا بۇل دا جۇمباق.
جاس ويى جۇمباق تا بولسا اسپانعا، قازدار سالتاناتىنا زەر سالا ۇڭىلۋدەن جالىققان جوق. مىنە، كول بەتىنەن، جوكەي ايدىنىنان سوڭعى توپ كوتەرىلۋگە بەت الدى. العاشقىدا بەيبەرەكەت، جامىراپ، قاپتاي شۋلاستى دا، ارتىنشا باستاۋشى العا دارا شىعىپ، ءبىر ءوزىنىڭ سوڭىنان ۇزىندى-قىسقالى تورت-بەس تىزبەكتى ەرتىپ، جوعارىلاي ءتۇستى. ءالى تاجىريبەسى جوق، ءتارتىپ بۇزعان، شەتكە قالىپ بارا، جاتقان، نەمەسە، تىزبەكتى ۇزگەن بالا قازداردى ەستيارلارى؛ قاناتىمەن قاقپايلاپ، كوتەرمەلەپ، سۇيەي ساپ، قايتادان توپقا قوستى. توپ باستاماق بوپ كوكىرەك كورسەتكەن، ءبىراق بىردەن تىزبەكتى باستاپ كەتە الماعان وجەت قازدى قاقپايلاپ ارتقا تاستاپ، العا باسقا بىرەۋى شىقتى. ءبىر مەزەت «باستاۋشى سەن ەمەس، مەن»، «جوق، سەن ەمەس، مىنا مەن» دەپ، العا شىعۋعا تالاسقان داۋىستار قىم-قيعاش قيقۋ» لاپ كەتىپ قايتا باسىلدى. العا ناعىز باستاۋشى ەرجۇرەك اتا قاز ءتۇستى. كارىلەۋ بولسا دا ءوزى بولار، قاناتىن سىپىلداتىپ ءجيى قاقپاي، بايىپپەن، بايسالمەن سەرمەپ، ماناۋراي قاعىپ، داۋىسىن «قاڭق-قاڭق» دەگىزىپ، اندا-ساندا ءبىر شىعارىپ، العا قاسقا قازدىڭ ءوزى ءتۇستى. كول بەتىنەن كوتەرىلگەن كەزدەگى بەيبەرەكەتتىك، تارتىپسىزدىك، رەتتى بۇزۋشىلىق، سالتاناتقا، ورنەككە نۇقسان جاساۋشىلار كورىنبەي كەتتى. جۇرە تۇزەلگەن كەش سياقتى سوڭعى تىزبەك، قاراشا قازداردىڭ اقىرعى كەرۋەنى كۇن كوتەرىلە جونەلدى.
سوڭعى توپتىڭ تىزبەگىنە رامازان كوپ قارادى. كادىمگى كوشكەن ەلدەي بوپ، تىزبەك-تىزبەك بولىپ قاراسىن ءۇزىپ بارا جاتتى. ەندى ءبىر قاراسا، سوناۋ الىس كوكجيەكتە نوقاتتاي-نوقاتتاي بوپ، ساپىن بۇزباي، ورنەگىن جوعالتپاي ساعىم تارتىپ بارادى ەكەن. ال جاڭا عانا ازان-قازان، استاڭ-كەستەڭ بوپ، ۋ-شۋعا باتىپ جاتقان جوكەيدىڭ ايدىنى جىم-جىرت بوپتى. كول بەتى تۇنىپ، شىعار كۇننىڭ ساۋلەسىنە مالىنىپ قاپتى. كولدىڭ بەتى تۇنىق. ءار جەردەن قالباڭ-قالباڭ ەتكەن اق شاعالالار كورىنەدى. ودان باسقا دانەڭە جوق.
رامازان ءشوپتىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، كۇپىسىنىڭ شالعايىن قىمتاپ، قولىن جەڭىنە ايقاستىرا تىعىپ، اۋىلعا قاراڭ بەتتەدى. قاراشا بولسا دا قاڭتارداي قاقاپ تۇرعان قارا سۋىق، ىزعار بار ەكەن. تۇسالعان، كىسەندەلگەن، شىدەر سالىنعان از عانا ءمىنىس اتتارىن اۋىلعا قاراي ايداپ سالدى دا، ءازى كولگە، جوكەيگە قايتا قارادى. كول ايدىنى جارقىراپ، تۇنىق جاتىر. جاز بولسا سۋىنا ءتۇسىپ، اسىر سالعان، كوپ ويناعان جەر.
ايداعانى ساياق ات، جۇرگەن جەرى كول جاعاسى بولعاسىن شىعار، رامازاننىڭ بالا قيالىنا جاقىندا عانا اۋىلدىڭ جاياۋ انشىلەرىنىڭ بىرىنەن ەستىگەن ءان ءتۇستى. مۇندا دا كول جايى، كول بولعاندا وسى جوكەي اتى ءسوز بولادى، مىنگەن اتىنىڭ ءتۇر-تۇسى ايتىلادى. ءانشى ونى ءبىرجان ءانى دەپ سالدى. اكەسى ەرجان ءاندى زەيىندى تىڭدادى. زەردەلى بالا اكە ىقىلاسىن كورە تۇرىپ، ءاندى ىشتەي جاتتادى. ءان ءسوزى، ءان سازى ءقازىر كوكەيگە رەت-رەتىمەن تۇسپەسە دە، بالا ىڭىلداپ، تومەن داۋىسپەن ءان سالىپ كەتتى.
مىنگەنىم ءدايىم مەنىڭ كۇرەك بەستى.
جۇرىسىنە جانۋاردىڭ كوڭىلىم ءوستى.
ەسىمە سەن تۇسكەندە، قايران ەلىم،
شىعارعان ءانىم ەدى-اۋ، «كوكەيكەستى».
رامازان ءاندى قويىپ، ونىڭ سوزىنە، ءسوز مانىنە وي جىبەردى. بۇل ءاندى ءبىرجان سالعانى راس بولسا، شاماسى، كۇرەڭ بەستىگە ءمىنىپ الىسقا، ەلدەن جىراق ءبىر جەرگە بارعان-اۋ دەپ ءتۇيدى. سوندا ول ەلىن، تۋعان جەرىن ساعىنعان. ءوز كوكەسىنىڭ باشقۇرت جەرىندە ءجۇرىپ، كوكشەتاۋدى ساعىنعانى سياقتى-اۋ. اناۋ كۇنى وسى ءاندى قوناق جىگىت سالعاندا اكەسى ەرجان قايتا-قايتا ايتقىزدى. سوندا ول ءوزىنىڭ ءبىر كەزدە ەلىن ساعىنعانىن ەسىنە تۇسىرگەن بولار. سوندا باباسى ءبىرجاننىڭ دا، اكەسى ەرجاننىڭ دا ساعىنعانى مىنا جوكەي كەلى، سوناۋ مۇنارتقان كوكشەتاۋ عوي. الىسقا ۇزاپ كەتسە، رامازان دا سولار سياقتى ساعىنار ما ەكەن؟
مىنگەنىم ەل كوشكەندە كوكشە بەستى.
جوكەيدەن ماماي كولگە ەلىم كوشتى.
ەسىمە تۇسكەنىندە بالالارىم
ەلجىرەپ ءىشى-باۋىرىم جەرگە ءتۇستى.
ءانشى سال كوشكەندە ءبىر ءتۇرلى، ەل ارالاعاندا باسقا ءتۇرلى ات مىنەدى ەكەن. ول جەرىن عانا ەمەس، بالالارىن ساعىنىپتى. رامازان باياعىدا سوناۋ باشقۇرت جەرىنەن كەلمەي قالسا وسى اكەسى دە بالالارىن ساعىنعان ءبىرجانداي ەت-باۋىرى ەلجىرەپ، ءان ارناپ، سارنار ما ەدى؟ ءيا، ول دا ساعىنار ەدى، جىلار ەدى. ويتكەنى ول رامازاندى اينالىپ-تولعانعاندا «ايىم-كۇنىم، جالعىزىم»، — دەپ ايتادى. جالعىز بولعانسىن، ونى قالاي ساعىنبايدى؟
الگى ءاننىڭ باسقى، ەڭ ءبىرىنشى شۋماعى رامازانعا ءبىر ءتۇرلى تۇسىنىكسىزدەۋ بون كورىندى. سودان دا ونى ايتپاي كەتتى. ءاندى ورتاداعى شۋماقتان باستاعان. باسقى شۋماق، ءبىر اۋىز ولەڭدى قالدىرىپ قويعان-دى. ەندى ەسىنە سونى العان:
اي قاراڭعى كورىنەر سولعان سايىن،
پەندە ازار كەمەلىنە تولعان سايىن.
ادامعا اشۋ — پىشاق، اقىل — تاياق،
تاياق تا مۇجىلادى جونعان سايىن.
رامازان تاعى ويلاندى. الىسقا كەتكەندە، ەل ارالاعاندا مىنەتىن كۇرەڭ بەستى مەن ەل كوشكەندە مىنەتىن كوكشە بەستىنىڭ ايمەن، اشۋمەن، جونعان سايىن مۇجىلا بەرەتىن اقىل تاياعىمەن قانداي قاتىسى بار؟ كەمەلىنە جەتكەن ادامنىڭ ازاتىنى قالاي؟ مۇنىڭ كوبى-اق رامازانعا سول كەزدە جۇمباق، تۇسىنىكسىز ەدى. دەگەنمەن ونىڭ ءبىر نارسەگە كوڭىلى تولمادى. قانداي بولعاندا دا ەلەڭ دەگەن، ءان دەگەن ءساندى، جۇيەلى، قيسىندى بولسا كەرەك. ونىڭ ساندىلىگى، ادەمىلىگى الگىندەگى قاراشا قازدار مەن اققۋلاردىڭ تىزبەگى ءتارىزدى بولسا وڭدى عوي. ءان سالىپ، ولەڭ ايتقان ادامدار قاراشا قازداردىڭ ورنەگىندەي ورنەكپەن، جۇيەلى ساپپەن، ايشىقتى ويۋمەن بەزەندىرىپ ايتسا جاقسى.
وسى كەشتە، ماعان جاس كەزدىڭ سىرىن اقتارعان شاقتا رامازان جەكەي كەلىندەگى قازدار مەن اققۋلار تىزبەگى عانا ەمەس، ەڭ العاشقى رەت مەكتەپكە بارعانىن، حات تانىعان كەزىن دە اڭگىمەلەگەن. ول شورتاندىداعى ورىس-قازاق مەكتەبىندە وقىپ حات تانىعان. حات تانىپ، قولىنا قاعاز-قالام تيگەن بويدا-اق سول سۋرەت سالۋعا، قاراشا قازدار كەرۋەنىنىڭ سالتاناتتى تىزبەگىن قاعاز بەتىنە تۇسىرۋمەن اۋەستەنگەن. اق قاعاز، ءمولدىر اسپان بولعاندا، ونىڭ بەتىنە تۇسكەن قوڭىر نوقاتتاردىڭ ءارقايسىسى قاناتىپ سەرمەپ، قالىقتاي ۇشقان قاراشا قازدار بوپ كورىنەتىن وعان. اق قاعازعا قارا قالاممەن قاراشا قازداردى سالۋ وڭاي، ءبىراق ورنەگىن سالۋ قيىن. سونداي-اق اق قاعازدىڭ بەتىنە اققۋدى سالۋ وڭاي بولمادى. اققۋ سازى مەن قاراشا قازدار ءانى ونى ءاربىر دىبىسقا، ءار ۇنگە ءمان بەرۋگە ۇيرەتىپ قانا قويماي، جۇمباقتانىپ، سىرلانىپ، قۇپيا ءبىر ۇندەرگە جەتەكتەيتىن.
شورتاندىدا وقىپ جۇرگەندە كوپ بالالارمەن بۋراباي كولىنە، وقجەتپەس پەن جۇمباقتاسقا سەرۋەن جاساپ كەلەتىنى بار. سول كۇننەن باستاپ، قازداردىڭ سۋرەتىن ەمەس، وقجەتپەستىڭ سۋرەتىن سالۋعا ىنتالاندى. بالا كوڭىلدىڭ ىنتىزارلىعى باسقاعا اۋدى. وقجەتپەسكە بالالىق اۋەستىكپەن قاراپ، كوزى تالاتىن. تالاي-تالاي قاعازدى شيمايلاپ، تالاي قالامدى تاۋىستى. ءبىراق، وقجەتپەستىڭ سۋرەتىن كەلتىرە المادى. جەردە تۇرعان جارتاستىڭ كەسكىنىن سالا الماي جۇرگەندە، اسپانداعى ۇشقان قازدار مەن اققۋلاردىڭ سۋرەتىن سالماق بوپ جۇرگەنىم بوس اۋرە، تىراشتىق ەكەن دەپ تە ويلادى. بۇل وقجەتپەس قانا ەمەس، وي جەتپەس ءبىر عاجاپ. ءبىراق ساباقتان قول بوساعان كەزدە ونىڭ ەكى ەرمەگى بولدى. ءبىرى — اكەسى ساتىپ اپەرگەن كىشكەنە سىرنايعا قازدار مەن اققۋلاردىڭ داۋىسىن، ءانىن سالۋ، ەكىنشىسى — ويىنا كەلگەن بىردەڭەنىڭ سۋرەتىن، كەسكىنىن سالۋ. وقجەتپەستى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋ ءۇشىن سۋرەت سالا بىلگەن ءجون. جۇمباقتاس ونىڭ قالتاسىندا، وقۋ كىتاپتارىنىڭ اراسىندا جۇرۋگە ءتيىس. ول ءۇشىن دە سۋرەت سالا بىلگەن ابزال. شورتاندىداعى جەتىجىلدىق مەكتەپتى بىتىرگەنگە دەيىن ونىڭ ەڭ باستى ارمانى وسىنداي ەدى.
رامازان تالاپتانا بەردى. تالاپ تا ەڭ ءبىر جاقسى ۇستاز. ادام بالاسى بۇل ومىردە ەنبەكسىز ەشتەڭە دە، ۇلى دا، كىشى دە نارسە جاساعان ەمەس. جەڭىس پەن تابىس دەگەننىڭ ءوزى تالاپتى ەردى سۇيەدى. «تالاپتىعا نۇر جاۋار» دەگەندى اتا-بابام سودان ايتقان. ول وسى تالابىمەن سۋرەتتى دە اپ-ايدىك سالاتىن بولدى. ال شورتاندىدا رامازانسىز توي-تومالاق وتپەيتىن بولعان. ويتكەنى بي دە، ءان دە سۇيەۋشىنى سۇيەدى. ول ءۇشىن ەل بىلەتىن بارلىق ءاندى، سازدى، كۇيدى تارتا بىلەتىن ادام كەرەك. مىنە، ول رامازان بولدى.
توي-تومالاق، ويىن-ساۋىققا الدىمەن سونى شاقىرادى. بۇكىل شورتاندىعا، ورىس پەن قازاققا «سىرنايشى بالا» اتاندى.
وسى «سىرنايشى بالا» كەشە عانا وسى ارادان، وسى ءبىز جاتقان وكوپتان كەتتى. ول ءقازىر سىرنايشى بالا ەمەس، سىرنايشى جاۋىنگەر، انشى-كومپوزيتور. جورىقتا شارشاعان، قامىققان سولداتتاردىڭ كوڭىل اشارى، سىرلاسى، دوسى. تۇنىق قوي كوزدى، ادەمىشە اق قۇبا جىگىت بىلەتىندەردىڭ بارىنە سىيلى، سىر مىنەز جىگىت. ۇرىستان قول بوساپ قىلت ەتكەن كەزدە جاۋىنگەرلەر ونى ىزدەيدى، كۇتەدى. حالىق ونەرى يەسىن قاشاننان وسىلايشا سىيلايدى. سوعىستا دا سول ەل ۇرپاقتارى اتا سالتىنان قايتپايدى. «زەڭبىرەكتەرگە ءسوز بەرىلگەندە مۋزىكا جىم بولادى»، — دەگەن دانىشپان ونشا زەردەلى پىكىر ايتپاعان. بۇل قايتكەندە دە سوعىسقۇمار، داڭعويلاۋ پەندەنىڭ وزىمشىلدىكپەن، قولىنداعى قارۋىنىڭ كۇشىنە جەلبۋازدانىپ ايتقان استامشىلىعى بولار. ءان مەن ولەڭ كەۋدەسىندە بۇلكىلدەپ سوققان جۇرەگى بار پەندەنىڭ سەرىگى. سونداي ونەردىڭ يەسى رامازان ءبىزدىڭ سەرىگىمىز، ءبىزدىڭ دوسىمىز.
ول كوزدەن ۇزاعانمەن كوڭىلدەن الىستامايتىن، انىمەن قوسا، سىرنايىنىڭ ادەمى ۇنىمەن قوسا ءوزىنىڭ دە سۇيكىمدىلىگى بار جان. ۇنەمى ۇرىستا، قاتالدىق ۋىسىندا جۇرگەندەردىڭ وزىنە كەرەگى دە، جەتپەي تۇراتىنى دا وسى سۇيكىمدىلىك بولار-اۋ!
7
روتا كومانديرىندە بولعان كەڭەستەن قايتتىم. بەكىنىسكە جاقىن كەلگەندە بىرەۋدىڭ بالدىرلاعان داۋىسى شىقتى. پوستتا تۇرعان ءوزىمىزدىڭ جىگىتتىڭ قاسىنا كەلدىم. الگى داۋىس انىق ەستىلدى.
— گيتلەر كاپۋت... سەن بىلەسىڭ بە، ۋجە كاپۋت. ەندى بىزگە ەشكىم دە قارسى تۇرا المايدى. كاپۋت ي كاپۋت. ال سەنىڭ مىنا تاپقىرلىعىڭ تاماشا. مۇنى ەڭ تاماشا باس قانا ويلاپ تابادى. گيتلەر نە تولكو كاپۋت، ون دۋراك. يە، ون دۋراك. ول اقىماق بولماسا سەن سياقتى باسى بار ادامداردى جاۋلاپ الامىن دەي مە! ءنال اعا، وللاھي، ءسىزدىڭ باسىڭىز گيتلەردىڭ باسىنان ءبىر مىسقال بولسا دا، ارتىق. سوندا قاراڭىز، ءسىز سياقتى ون سولداتتىڭ باسىن ءبىر جەرگە جيناسا، گيتلەردىڭ باسىنان ون ەسە، ون مىسقال ارتىق بوپ شىعادى. ءسىز مۇنى ۇعاسىز با؟ ايت، ايت دەيمىن، ءنال اعا، وسىم دۇرىس پا؟
— دۇرىس، دۇرىس! — دەگەن ءنالقارا داۋىسى شىعادى.
— ءسىز دۇرىس، دۇرىس دەپ قۇتىلا المايسىز، ءسىز كادىمگى ايتىڭىز، يە، ايت!
— مىناۋ قايتەدى جانىم-اۋ، مەنى يت قىلىپ ايتاقتاي ما، قايتەدى. مۇنىڭ ءوز پايداسىن ايتامىن دەپ پالەگە قالدىم-اۋ!
— جوق، جوق، ءسىز يت ەمەسسىز. ءبىراق ايت، شىنىڭدى ايت! سەن تاپقىرسىڭ، سەن ايتتىڭ لەيتەنانت كەلەردە ۇيىقتا، ءبىز سەنى شوپپەن جاۋىپ، پلاشش-پالاتكامەن باستىرىپ قويامىز دەدىڭ. بۇل ناعىز دانىشپان باستىڭ تاباتىنى. ءسىز يت ەمەسسىز، ءسىزدىڭ باسىڭىز گيتلەردىڭ باسىنان مىسقال دا بولسا ارتىق. مىنا سياقتى، ناق بۋدەننىيدىڭ ءوز مۇرتى سياقتى مۇرتپەن سولدات بولۋ وبال، قيانات، بۇل مۇرتپەن ارميا، فلوت باسقارۋعا ءتيىسسىز. دۇرىس پا؟
— ءاي، ءاي، «باس جاققا بارىسپايىق» دەگەندەي-اق، مۇرتتى ءسوز ەتە بەرمەيىك.
— مەن مۇرتتاردان قورقا المايمىن. ويتكەنى مەن مۇرتى بارلاردى جانىمنان جاقسى كورەم. مىنا ءسىزدىڭ مۇرتىڭىز قانداي اسەم. ءۇش جاعى كادىمگى قارلىعاشتىڭ قاناتىنداي ءسۇپ-سۇيىر. مۇرت دەپ وسىنى ايت. ءاي، ءنال اعا، سەن ايت! سەن اقىلدى ادامسىڭ. ءوزىڭنىڭ مۇرتىڭ بار. ستالين شاقىرىپ الىپ، جولداس ءنالقارا سابالاقوۆ، باتالون، پولك، ءتىپتى ديۆيزيا باسقار دەسە، نە دەر ەدىڭ؟ مىناداي قاپ-قارا، ىشىندە بەس-التى تال عانا اعى بار، مويىلداي سۇلۋ مۇرتتى قور قىلۋعا بولمايدى. ءوزىڭنىڭ اقىلىڭ گيتلەردەن مىسقال دا بولسا ارتىق.
— قاپ، مىناۋ مەنى ابدەن قورلادى-اۋ، ماسقارامدى شىعاردى-اۋ. بۇل پالەگە جاقسىلىق ىستەيمىن، ساموگون ىشكەنىن كومانديردەن جاسىرامىن دەپ پالەگە قالدىم-اۋ!
ەندى تۇسىنىكتى. سولداتتىڭ ءبىرى ماس بولعان، نالقارامەن سويلەسىپ وتىر. ادامعا جامانشىلىق ويلامايتىن اق كوڭىل ءنالقارا ونى مەنەن جاسىرىپ، تىعىپ قويماق بولعان. ەندى سونىسى ءۇشىن ءوزى پۇشايمان بوپ وتىر.
— ءسىز پالەگە قالمايسىز. پالە دەگەن كەتتى، ءبىتتى. ءسىز حات تانىمايمىن، ساۋاتسىزبىن دەپ قورىقپاڭىز، الگى ءبىر مۇرتى دەلديگەن، باسىندا دوڭگەلەك پاپاحاسى بار كوماندير بار عوي، كينودا اتقا ءمىنىپ شاۋىپ جۇرەتىن شە، الگى ءبىر قاسىندا انكاسى بار، قىزى بار.
— كىمدى، نەنى ايتقالى وتىرسىڭ، ءقازىر لەيتەنانت كەلىپ قالادى، جات دەيمىن، جات! جاسىرىپ قويايىن!
— ءازىر كەلمەيدى. بۋگەيەۆ ونى ءبىراز ۇيرەتپەي قايتارمايدى. كەلسە كەلە بەرسىن. ماعان نە قىلادى؟ بىتەر سوعىس ءبىتتى. ەندى نە كەرەك. ال، شال، سەن قورىقپا، الگى ەسىمە تۇسپەي تۇرعان مۇرتتىنىڭ ءاتى-جونىن ايتىپ بەر. تەك، ول مۇرتتى اناۋ مىقتىنىڭ ءوزى ەمەس. الگى سەنىڭ مۇرتىڭدى مۇرتىمەن تەڭەگەن ءداۋ دە ەمەس. يە، ءوزىم تاپتىم، چاپايەۆ. كادىمگى كينودا شاۋىپ جۇرەتىن چاپايەۆ. سونىڭ دا مۇرتى بار. مىنە، ونىڭ دا، سەنىڭ مۇرتىڭ سياقتى مۇرتى بار. ديۆيزيا باسقاردى. ول دا سەن سياقتى شالا ساۋاتتى بولاتىن. نەسىنە قورقاسىڭ، مىنا مۇرتپەن ەڭ بولماعاندا حوزۆزۆودتى باسقارۋ قاجەت. دۇرىس پا؟
— ەي، مىنا جىندى قايتەدى-اي، مۇرتىمدى جۇلاتىن بولدى-اۋ. مۇرتىم، مۇرتىم جۇلدىڭ دەيمىن-اي.
— وتىرىك ايتاسىز. مۇنداي مۇرتتى جۇلىپ تاستاي سالۋ وڭاي ەمەس. مۇنداي مۇرت ولگەندە دە شىرىمەيدى. مويىلداي بوپ، كادىمگى تاس كومىر سياقتى جەر استىندا جاتا بەرەدى. مۇنداي مۇرت جۇلىنبايدى، جۇلا المايسىڭ، ونى...
بەكىنىستىڭ ىشىنە قارعىپ ءتۇستىم. ءنالقارانىڭ مۇرتىنان تارتقىلاپ، قاسىندا وتىرعان جاۋىنگەر نازاروۆ ەكەن. بۇرىننان دا ەكى بەتى بۇيرەكتەي توپ-تومپاق، قىپ-قىزىل بولاتىن. ءقازىر ودان بەتەر الاۋلاپ، جانىپ تۇر. دوپ-دوڭگەلەك ءمولدىر قارا كوزىنىڭ توڭىرەگى قىزارىپ، جيەگى قانتالاپ كەتكەن. ابدەن ءىشىپ العان. قايدان ءىشتى، كىم ىشكىزدى دەپ ويلاپ جاتپادىم.
— بۇل نە دەگەن كورگەنسىزدىك. ۇلكەن كىسىنىڭ مۇرتىنان تارتقىلاپ، ورنىڭنان تۇر، جاۋىنگەر نازاروۆ! — دەپ ايقاي سالدىم.
جايشىلىقتا ادامنىڭ بەتىنە، جۇزىنە تۇرا قاراي المايتىن، ۇنەمى ونىڭ پاسىقتىعىن بايقاتاتىن مىنەزى بولاتىن. اپ-ساتتە سول مىنەزىنە باسىپ، باسىن تۇقىرا تومەن ساپ، ءوزى جەرگە، اياعىنىڭ باسىنا قاراپ قاپتى.
— ايتشى كانە، نە دەپ بىلشىلداپ وتىرسىڭ؟
نازاروۆتا ءۇن جوق.
— اراقتى قايدان ءىشتىڭ، كىم بەردى؟
نازاروۆتا ءۇن جوق.
— جاڭا عانا سايراپ وتىر ەدىڭ عوي، ءتىلىڭ بايلانىپ قالدى ما، الدە جاعىڭ قارىستى ما؟
نازاروۆتا ءۇن جوق. ونىمەن بىلايشا اۋرە بولماي-اق سويلەتۋدىڭ باسقا جولىن ىزدەدىم. وتدەلەنيە كومانديرىن شاقىرىپ الدىم دا:
— جولداس سەرجانت، جاۋىنگەر نازاروۆتىڭ بەلىندەگى بەلدىگىن شەشىپ ال! — دەپ بۇيىردىم.
سەرجانت بارىپ ونىڭ بەلدىگىن شەشتى. جاۋىنگەر جەلبەگەي قالدى.
— كرۋگوم! — دەپ كوماندا بەردىم.
ول اينالا المادى. تىزەسى دىرىلدەپ، قۇلاپ تا قالا جازدادى.
— كرۋگوم!
تاعى دا اينالا المادى. ماستىعىنىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ، ءوزىنىڭ ابدەن ەسىن شىعارماقپىن. وسىلايشا بىرنەشە رەت اينالدىرىپ الدىم. ءبىر رەتتە وكوپتىڭ جيەگىنە ماڭدايىن سوعىپ الدى.
— ال، ەسىڭ كىردى مە؟ ەندى سويلەمەسەڭ تۇپ-تۋرا قاماتىپ قويامىن. شىنىڭدى ايت، قايدان، قالاي ءىشتىڭ؟ قايدا باردىڭ؟ ءقازىر ۇرىس باستالىپ كەتسە، شابۋىل بولسا قايتەسىڭ؟
— جولداس لەيتەنانت، سوعىس بىتكەن جوق پا؟
مىنە قىزىق، ماس جاۋىنگەردىڭ ويىنشا سوعىس بىتكەن كورىنەدى.
— سوعىس ءبىتتى دەپ ساعان كىم ايتتى؟
— جوق، جوق، ءسىز مەنى الداماڭىز، مەن ءالى بالا ەمەسپىن. مەن سولدات، سوعىس بىتكەن. مەن ءىشتىم. سوعىس بىتكەندە ماس بولۋعا بولماي ما؟ بولادى دەگەن، مىنا ءنال اعا ايتقان، بولادى دەگەن.
ونىڭ قايتادان ءتىلى شىعا باستادى. بولار ءىس بولعان. ماستىڭ اتى ماس. ەندى بۇعان ۇرىسىپ، جابىرلەمەي-اق سويلەتە بەرەيىن دەگەن ءبىر جىلى وي كەلدى. قاسىنا جاقىن كەلىپ، يىعىنان تومەن باستىم دا:
— ال، سويلە، ءوزىڭ مىنا جەرگە وتىر. بىزگە جاڭالىعىڭدى ايت. سوعىس قاشان، قالاي ءبىتتى؟
نازاروۆ كەلىپ، باعاناعى ءنالقارانىڭ قاسىنا وتىرعان سياقتى مەنىڭ جانىما جاقىن كەلىپ وتىردى. بەتىمە قاراپ الدى. اشۋ ءىزى جوعالعان-دى. سونى ماس بولسا دا بايقاپ الدى دا، سويلەي جونەلدى.
— سوعىس ءبىتتى. ەندى ءبىز سوعىستىق قوي. ەندى بىزگە ءبىر رەت ىشۋگە بولادى عوي، بولادى. يە، بولادى. ءسىز ايتىڭىز، بولادى دەڭىز.
— سەن الگىندە سوعىس ءالى بىتكەن جوق، مىناداي مۇرتپەن كوماندير بولۋ قاجەت دەپ، ءنالقارانى قىستاپ جاتىر ەدىڭ عوي.
— سوعىس ءبىتتى عوي، مەنىمەن كەلىسىڭىز، سوعىس ءبىتتى. سولاي دەپ قويالىق. جەڭىس بولدى.
— ال سوعىس ءبىتسىن-اق. جەڭىستى جالعىز ءوزىڭ تويلاعانىڭ قالاي؟
— مەن باستاۋشىمىن. ەندى جەڭىس باستالادى. گيتلەر كاپۋت.
— سەن جاقسى باستايدى ەكەنسىڭ. تىم ەرتە باستاعانسىڭ. ال اراقتى قايدان الدىڭ؟
— اراق ەمەس، ساموگون دەپ سويلەڭىز. ساموگون ساموگونيت دەگەن سوزدەن شىققان. دەريەۆنيادا تولىپ جاتىر.
— تەگىنگە كىم ساعان ساموگون بەرە سالدى؟ سەن شىنىڭدى ايت، مەنىڭ دە ىشكىم كەلىپ وتىر.
— شىن ايتاسىڭ با؟
ماعان سۇزىلە، كوزىنىڭ قيىعىمەن قارادى. مەن كۇلكىمدى ەزۋىمنەن جيا قويدىم.
— شىن ايتام. بىردەڭە ىشكىم كەلىپ وتىر.
نازاروۆ قولىن شوشايتىپ جوعارى كوتەردى:
— ساموگون دەگەن، مىنە، مىناۋ تۇرادى.
جالعىز ساۋساعىن شوشايتىپ تۇر.
— وسى تۇرادى.
— وسىڭ نە، قانشا تۇرادى؟
— ءبىر ليتر ساموگون مىڭ سوم اقشا، مىڭ دەگەن ءبىر جۇدىرىق. ال مىڭ سوم بولماسا، ءبىر كيلو تۇز. كادىمگى تۇز. بوتقاعا سالاتىن تۇز.
«مىناۋ نە دەپ ساندىراقتايدى» دەپ قويامىن. ءبىراق مۇنىڭ ءمانىن ءنالقارا ءتۇسىندىردى. جەرگىلىكتى حالىقتا كارتوشكا مەن قارا بيدايدىڭ نانى بار. ءبىراق تۇز جوق. بۇرىن مۇنداي زاتتار ساۋدا ورىندارى ارقىلى جەتكىزىلگەن. قازىرگى ەڭ قات نارسە — تۇز. ونىڭ قاتتىعىن بىلايشا ءتۇسىندىردى.
— ءبىر ليتر ساموگون مىڭ سوم اقشا تۇرادى. ول بولماسا ءبىر كيلو تۇز بەرەسىڭ...
مەن نازاروۆقا قايتا قارادىم.
— ال، جاۋىنگەر نازاروۆ، سەن مىڭ سومدى قايدان الدىڭ؟
— جولداس لەيتەنانت، مىڭ سوم... مەندە، مىنا مەندە مىڭ سوم؟ ول نەعىلعان جەردە جاتقان اقشا؟ مىڭ سوم؟ مەنىڭ مىڭ تيىنىم دا جوق.
— مىڭ تيىنىڭ بولماسا ساموگوندى قايدان الدىڭ؟
— تۇزعا.
— سولاي دەمەيسىڭ بە؟ ال تۇزدى قايدان الدىڭ؟
— تۇز دەگەن كوپ قوي.
— قايدا كانە، جەردە جاتقان تۇزدى كورسەتشى كانە! مەن دە ەتەكتەن الىپ، ساموگونعا ايىرباستايىن.
نازاروۆ ۇندەمەدى. ءبىر تۇيىققا كەلىپ تىرەلگەنىن ماس تا بولسا سەزسە كەرەك، باسىن تومەن ساپ، اياعىنىڭ باسىنان كوز الماي تۇر. دۇنيەدە جەرگە قاراپ جۇرەتىن، جەرگە قاراپ تۇراتىن ادامنان جەك كورەتىنىم جوق. ونداي ادام پالەقور، قىلمىسكەر، ۇرى-قارى كەلەدى. ونداي ادامنىڭ ارى تازا بولمايدى. ەڭ بولماعاندا دۇنيەقور، مانساپقۇمار، اتاق-داڭققا ارىن ساتاتىن ۇياتسىز بوپ كەلەدى.
تۇسكە قاراي اسحانا كەلدى. نازاروۆتى پلاشش-پالاتكامەن بۇركەپ جاۋىپ تاستاعان ەكەن. اسحانادان بوتقا الىپ قايتقان ءبىر جاۋىنگەر كەلە سالا جولامان نازاروۆتىڭ بوكسەسىنە تەۋىپ كەپ جىبەردى. ماس نەمە بىلق ەتەتىن ەمەس؛ ءبىر اۋناپ ءتۇستى دە جاتا بەردى.
— وي، نە بوپ قالدى؟ — دەدى بىرەۋلەر.
— نە بولعانىن سوندا بىلەسىڭدەر، مىنا بوتقانىڭ ءدامىن تاتىپ كورىڭدەرشى.
ول باقىراشىن ۇسىنا بەردى. ءنالقارا ءبىر قاسىق بوتقانى اۋزىنا سالدى دا:
— اقاۋ تاتيدى. قىزتالاق، ءبارىمىزدى جەر سوقتىرعان ەكەن دە! — دەپ ماعان قارادى.
اسپازشى جىگىت:
— ال، جولداستار، كەشىرىڭدەر، كەشە وسىدان قايتار جولدا تۇزدىڭ ءبارىن قۇرتىپ اپپىن. توگىلىپ قالعان با، الدە بىرەۋ ۇرلاپ العان با؟ — دەپ ءوزى دە جىلارمان بوپ تۇر.
— ونى ۇرلاپ العان ءبىزدىڭ مىرزا عوي.
— اشىق اۋىزدارعا سول كەرەك! — دەدىم.
ءسويتىپ، ءبىر روتا سولدات تۇسكى بوتقانى تۇزسىز جەدى. ماستىقتان ايىققان سوڭ بولعان جايدى جولداستارى الدىندا تۇگەل بايانداپ بەردىم. وزىنشە ۇيالعان، قىزارعان بوپ، قىلمىسىن مويىنداعانسىپ، جەرگە قاراي بەرەدى. مەن بىلمەي جۇرەدى ەكەم، ول جولداستارى اراسىندا جولامان نازاروۆتىڭ نەشە ءتۇرلى اتى، تەڭەۋى بار ەكەن. ونى ورىس جولداستارى «جموت»، قازاقتار «پاسىق»، «دۇنيەقوڭىز»، — دەپ اتايدى ەكەن.
نازاروۆ شىلىم تارتپايدى. مۇنى جاقسى بىلەم. ءبىراق تەمەكىنى مەن دە شەگەم دەپ، وتدەلەنيە كومانديرىنەن ماحوركا الادى ەكەن دە، ونى تەمەكى تارتاتىندارعا نانعا ايىرباستايدى ەكەن. ءوزى تويسا دا كوزى تويمايتىن سۇم نەمەنىڭ ارقاسىنداعى قاپشىعىنىڭ ءوزى جاننىڭ ءبارىنىڭ قاپشىعىنان قوماقتى، ءىشى تولعان قاتقان نان كورىنەدى.
— جاۋىنگەر نازاروۆ، اسحانانىڭ تۇزىن ۇرلاعانىڭ ءۇشىن، ءسويتىپ، ءبىر روتا جاۋىنگەرلەرگە تۇزسىز بوتقا جەگىزگەنىڭ ءۇشىن، ول تۇزدى ساموگونعا ايىرباستاپ، ماس بولعانىڭ ءۇشىن جانە ءوزىڭ تەمەكى تارتپاساڭ دا ماحوركادان سىباعا اپ، ونى نانعا ايىرباستاعانىن ءۇشىن، ءسويتىپ، ءوز جولداستارىڭنىڭ سىباعالى نانىن العانىڭ ءۇشىن ءۇش رەت كەزەكسىز نارياد بەرەم. قاپشىقتاعى ارتىق ناندى ءقازىر ورتاعا سالاسىڭ! بۇدان بىلاي ساعان تەمەكى بەرىلمەيدى. ال ەندى، مىنا ءوزىڭنىڭ جولداستارىن الدىندا وسى بۇيرىقتى باستان-اياق، سوزبە-سوز قايتالاپ شىق!
نازاروۆ تاناۋىنىڭ استىنان بىردەڭە دەپ «مىڭگىر» ەتە ءتۇستى.
— ەشقانداي دا سەبەپتىڭ، اقتالۋدىڭ ماعان قاجەتى جوق. بۇيرىقتى قايتالاپ شىق.
— جولداس لەيتەنانت، — دەدى ول جەرگە ءبىر، ماعان ءبىر قاراپ، — جولداس لەيتەنانت، ءبىر جولعا...
— جەتەدى، جولداس نازاروۆ، جەتەدى ەندى. بۇيرىقتى قايتالاڭىز!
ول تاعى بىردەڭە ايتپاق بولدى. مەن تىڭدامادىم.
— الدىمەن بۇيرىقتى قايتالاپ شىق!
— اسحانانىڭ تۇزىن العانىم ءۇشىن دە. سوسىن جەرگە قاراماي، ماعان دا قاراماي، مىنا جولداستارىنا قاراپ تۇرىپ ايت!
— ءبىر روتا جاۋىنگەرلەرى تۇزسىز بوتقا جەگەنى ءۇشن!
— وتستاۆيت! ءبارىن باسىنان باستاپ قايتا ايت!
— اسحانانىڭ تۇزىن ۇرلاعانىم ءۇشىن، ءبىر روتا جاۋىنگەرلەرگە تۇزسىز بوتقا جەگىزگەنىم ءۇشىن، تۇزدى ساموگونعا ايىرباستاپ، ونى ءىشىپ ماس بولعانىم ءۇشىن، تەمەكىنى نانعا ايىرباستاعانىم ءۇشىن...
— ءوزىم تەمەكى تارتپاسام دا دەگەندى قوسا ايت!
— ءوزىم تەمەكى تارتپاسام دا، تارتامىن دەپ سەرجانتتى الداعانىم ءۇشىن. ءسويتىپ، جاۋىنگەر جولداستارىمنىڭ سىباعاسىن جەگەنىم ءۇشىن!
— مىنە، ەندى دۇرىس ايتتىڭ. ايتا بەر! — دەپ قويدىم.
— سىباعاسىن جەگەنىم ءۇشىن، ءۇش رەت كەزەكسىز نارياد الدىم! — دەپ توقتادى.
— سوڭعى جاعى قايدا؟
— ايتقانىڭىزدىڭ ءبارىن ايتتىم عوي.
— ءبارى ەمەس. تاعى دا ويلان.
— ءبارى وسى.
— ۇمىتىپ قالساڭ ەسىڭە تۇسىرەيىن. بۇدان بىلاي شىلىمدىق تەمەكى بەرىلمەسىن، ءقازىر قاپشىعىڭداعى ارتىق نان ورتاعا ءتۇسسىن!
امالسىز بولسا دا جولامان بۇيرىقتىڭ سوڭعى جاعىن دا دۇرىستاپ، تۇگەل قايتالاپ شىقتى.
— جاۋىنگەر نازاروۆقا بۇدان بىلاي تەمەكى بەرىلمەسىن! قاپشىعىنداعى ارتىق نان ءقازىر ورتاعا ءتۇسسىن! — دەپ ايتىپ شىقتى.
— ەندى بۇيرىقتىڭ ەڭ سوڭعى جاعىنان باستايمىز. ەڭ الدىمەن قاپشىعىنداعى بارلىق ناندى ورتاعا، مىنا جەرگە سال! — دەپ وكوپتىڭ شەتىندەگى جايۋلى جاتقان پالاتكانىڭ شالعايىن كورسەتتىم.
نازاروۆ قاپشىعىنىڭ اۋزىن اشىپ، ىشىنەن كەسەك-كەسەك قاتقان نانداردى الىپ، جەرگە قويدى. بايقاپ تۇرمىن، قاپشىقتىڭ تۇبىندە تاعى بىردەڭەلەر قالدى. ءوز قولىمەن الىپ توگىپ جاتقانسىن مەن دە ەشتەڭە دەمەدىم.
سەرجانتتى شاقىردىم:
— مىنا ناندى جاۋىنگەرلەرگە ۇلەستىرىپ بەر! — دەدىم. سەرجانت ناندى ۇلەستىردى.
نازاروۆ ءوز ويىنشا وسى نانمەن، ءوز نانىن وزدەرىنە بەرۋمەن-اق تالاي پالەدەن قۇتىلدىم دەپ تۇر. مەنىڭ ەسەبىم وزىمشە. ءبارىن ءبىر كۇندە اقتارا سالىپ، ماسقاراسىن شىعارسام كىم بىلەدى، مۇنداي وسپادارسىز، دۇنيەقۇمار نەمە ءولىپ كەتۋى دە مۇمكىن. وسىنى ويلاپ باسقا جاققا تەرەڭدەپ بارمادىم. ءبىراق ەسىنە ءبىر نارسەنى سالىپ قويۋ ءۇشىن ادەيىلەپ:
— نازاروۆ، سەن «ءدايس» دەگەن ءسوزدى تۇسىنەسىڭ بە؟ — دەدىم.
— جوق، تۇسىنبەيمىن. ول نە دەگەن ءسوز، جولداس لەيتەنانت؟ — دەدى ول. بەتى انتەك قىزارىپ كەتتى.
— سەن بۇرىن ونداي ءسوزدى ەستىدىڭ بە؟
— جوق، ەستىگەن ەمەسپىن.
— مەن ۇندەمەدىم. ونى دا تۇسىندىرەتىن كەزەگى كەلەر دەپ ويلادىم ىشىمنەن.
ەرتەڭ جورىق، شابۋىل بولماق.
بۇگىنگى شابۋىل ەرتە، تاڭسارىدەن باستالدى. العا قاراي سەپتەسىپ، قاناتتاسىپ جىلجي جونەلدىك. جاۋ ەداۋىر-اق ۇزاپ بارىپ بەكىنسە كەرەك، ءبىز دىتتەگەن جەردەن شىقپادى. ءبىراز ۋاقىت ەركىن جۇردىك. كەشەگى كوك تومپەشىكتىڭ قاسىنا ادەيى توقتادىم. قاسىما ءنالقارانى شاقىردىم.
— كەشەگى ەڭبەگىڭىزدىڭ ناتيجەسىن كورىڭىز!
— كانى!
— مىنە! — ءبىزدىڭ الدىمىزدا ءداۋ ءبىر تارعىل تاس جاتىر. ونىڭ توڭىرەگىن شىممەن باستىرىپ، وزدەرى جاتقان جاعىن قازىپ، كادىمگىدەي ادەمى ىقتاسىن، مىقتى توسقاۋىل جاساپ قويعان. پۋلەمەتتى ەشكىم الىپ كەتە الماعان. دراسى ەكى-ۇش مەتردەي جەردە سەرەيىپ ەكى ولىك جاتىر. الدىڭعىسىنىڭ ءدال كوكىرەگىنە، سوڭعىسىنىڭ باسىنا ءتيىپتى. بايقايمىن، ءنالقارانىڭ قاراۋعا ءداتى شىدامادى. تەرىس اينالىپ كەتتى. ءبىز العا كەتتىك. ءنالقارا مەنىمەن قاتار كەلەدى.
— مەنىمشە، كەشەگى ىستەگەن ىسىڭىزگە سۇيسىنە المادىڭىز-اۋ دەيمىن؟
— مىندەتىڭ بولعانسىن، بۇيرىق ەتكەنسىن، ايتپەسە وندا سۇيسىنەتىندەي نە بار؟ سوعىس دەگەن ادامعا ادامدى قاسقىر ەتەدى ەكەن. بۇل دا بولسا كەرەك شىعار. ءبىراق ءبىر ويىم بار. مەنىڭشە، وسى بىزگە قارسى مىلتىق اتىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى بىردەي فاشيست ەمەس بولار. بۇلاردىڭ سولداتتارى اراسىندا دا كەدەي، ساياساتپەن جۇمىسى جوق، مومىن پەندەلەر بار شىعار؟ مىنا ءوزىمىز سياقتى قاراپايىم جاندار جوق دەيسىز بە؟
ءنالقارانىڭ كوكەيىن تۇسىنە قويۋ قيىن ەمەس ەدى. باس سۇيەگى بىت-شىت بولعان قارتاڭداۋ سولدات پەن ناق ءبىر جورىقتان كەيىنگى قاتتى ۇيقىدا جاتقانداي سۋلاپ جاتقان جاس سولداتتىڭ ولىگى وعان باسقا وي سالدى. بۇلار دا مۇمكىن مەن سياقتى بالا سۇيگىسى، جار قۇشقىسى، جارىق دۇنيە بەتىندە جايباراقات جۇرە بەرگىسى كەلگەن جاندار بولار-اۋ دەگەن اششى وي ونى ءبىر رەت قاتتى شىرماپ، جاندى جەردەن شىمشىپ ءوتتى. ونىڭ توتىققان قارا كۇرەڭ ءوڭى بۇزىلىپ، تولقىپ بارىپ، ساباسىنا ارەڭ تۇسكەندەي بولدى. ءبىز ەكى ولىك جاتقان كوك توبەشىكتەن ۇزاي بەردىك.
وزەكتەگى جارقاباقتىڭ تاساسىنا كەلىپ توقتاعان كەزدە، وعان بىلاي دەدىم:
— سوعىستا نە كوپ، زاڭ كوپ. ءبارى بىرىنەن ءبىرى وتكەن قاتال. ءسىز مۇنى بىلەسىز بە؟
— مەن ءبىر-اق زاڭىن بىلەم. ءبىر-بىرىمىزدى ولتىرۋگە ءتيىسپىز.
— ونىڭ ناتيجەسى نە بولماق؟
— ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز نە ءولتىرىپ، نە ءولىپ، نە جەڭىپ شىعۋعا ءتيىسپىز.
— بۇل سوعىستىڭ اسا كوپ، تىم قاتال زاڭدارىنىڭ ءبىرى عانا. مۇنىڭ ءمانى مىنادا: ءسىزدىڭ ءومىر سۇرگىڭىز كەلسە، جاۋدى ولتىرۋگە ءتيىسسىز. نەمەسە ول ءسىزدى ولتىرەدى. ءسىزدىڭ جار قىزىعىن، بالا قىزىعىن كورگىڭىز كەلسە، جاۋدى ولتىرۋگە ءتيىسسىز. ايتپەسە ول ءسىزدى ولتىرەدى. جاۋدان ءجابىر-جاپا، زورلىق-زومبىلىق، وزبىرلىق-قورلىق كورگىڭىز كەلمەسە، ءسىز ونى ولتىرۋگە ءتيىسسىز، ولاي ەتە الماساڭىز، ول ءسىزدى جەڭەدى دە، دەگەنىن، بىلگەنىن ىستەيدى. ءتىپتى وسىنىڭ ءبارىن بىلاي قويعاندا، سوناۋ ءبىر كەزدە جاندى ارعا پيدا ەتىپ، جار نامىسىن قورعاعان، ەر جىگىتتىڭ ارىن تۋ ەتكەن كوزىڭىزدى ەسىڭىزگە الىڭىزشى. مىنە، ەندى سول جاردىڭ الدىنا امان-ەسەن قايتۋ ءۇشىن، بالالارىڭىزدىڭ ادام بوپ، ەل ساناتىنا قوسىلعانىن كورۋ ءۇشىن ءسىز جاۋدى ولتىرۋگە ءتيىسسىز. ويتە الماساڭىز ءسىزدى ول ولتىرەدى دە، ۇيىنە ول قايتادى. «جاۋدى اياعان جارالى بولادى» دەگەن اتا-بابا وسيەتى بەكەر ايتىلماعان، بوس ءسوز ەمەس. جاڭاعى جاتقان ەكەۋىن ءسىز كەشكە قاراي ءولتىرىپ تاستاماعاندا، ول ەكەۋى ءسىزدى بۇگىن ولتىرەتىن ەدى... دۇرىسى وسى ەمەس پە؟
— ويپىر-اي، ساۋكەن قالقام-اي، تىم قۇنجيتىپ، سۇمىرەيتە سالاسىڭ-اۋ! ايتقاندارىڭا داۋىم جوق، كونبەسىمە شارام تاعى جوق.
— ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ ناق ءقازىر ايقاسىپ جۇرگەن جاۋىمىز مەنمەن، وركوكىرەك. مەنمەندىك بولعان جەردە ەسسىزدىك، اقىماقتىق بولماي تۇرمايدى. قايتا اقىماقتىق جەكە ءامىر سۇرە الادى دا، مەنمەندىك اقىماقسىز جەكە ءومىر سۇرە المايدى. ال مەنمەندىك پەن اقىماقتىق ادامدىق اسىل قاسيەتتەردىڭ ەڭ ءبىرىنشى جاۋى. سونداي-اق قايسارلىقتىڭ ءبارى باتىرلىق ەمەس. كەشە اناۋ جاتقان ەكەۋى بۇكىل گەرمانيانى ساقتاپ قالۋ ناق ءبىر سول ەكەۋىنە عانا تاپسىرىلعانداي-اق قايسارلىق كورسەتتى. ءسىز ەڭ الدىمەن ادامدى، ونىڭ ىستىق جۇرەگىن ەمەس، ول ەكەۋىنىڭ مەنمەندىك پەن اقىماقتىققا مالىنعان ەسەر ويىن، قۋىس كەۋدەسىن ەسەرلىكپەن، ۋلانعان اۋمەسەر باسىن اتتىڭىز. ول ءسىزدى اتقاندا، ەگەر اتىپ قۇلاتقاندا راقاتتانىپ، سودان ءبىر قۋات العانداي رۋحتانىپ، كۇلە وتىرىپ ولتىرەر ەدى. ءسىز ونىڭ كەرىسىنشە قاباعىڭىزدى ءتۇيىپ، بارلىق كۇشىڭىزدى قولىڭىز بەن كوزىڭىزگە، ءجيى-جيى سوققان جۇرەگىڭىزگە جيناپ، كەكپەن، نامىسپەن، تالاي-تالاي قۋاتتى سارپ ەتىپ، جۇيكە تامىرعا سالماق سالا وتىرىپ اتتىڭىز. ەندى بۇگىن سول ءسىزدى ولتىرمەك بولعانداردىڭ ولىگىن كورگەندە كەشەگى تاستاي بوپ جاتقان جۇرەگىڭىز قايتا ءجىبىپ، قايتا ەزىلىپ كەتتى. كوردىڭىز بە، مەنمەندىك، وزىمشىلدىك، اقىماقتىق پەن ار، نامىس، ۇجدان، ازاماتتىقتىڭ اراسىندا جاي كوزگە ىلىنە قويمايتىن قانداي نازىك ارقاۋلى جىپتەر تارتىلىپ جاتقانىن.
ءنالقارا ءوزىنىڭ كۇندە كورىپ جۇرگەن، ازداپ تەنتەك شالىستاۋ، كوپ سويلەمەيتىن، قايتا ءۇنسىز، ويلى جۇرەتىن كومۆزۆودىنا تاڭدانا ءبىر قاراپ قويدى. «وسىنداي سوزدەردى وسى سەن كەيدە قايدان، قاي قالتاڭنان شىعارىپ ايتاسىڭ» دەگەندەي سوزدەردى مەن ونىڭ كوزىنەن وقىدىم. دانىشپان بوپ كورىنگىسى كەلمەيتىن جاي ادام ءار كەزدە-اق ءاز ويىنداعىسىن، ءوز توپشىلاۋىن ايتادى. ول ءار كەزدە-اق شىندىققا جاقىن، ۇعىمعا تۇسىنىكتى كەلەدى. جالعاندىق، جاساندى وي پىسپەگەن اقىلگويدەن، دانىشپان بوپ كورىنگىسى كەلەتىندەردەن شىعادى. مەن ءنالقارانى تاڭ قىلىپ تاستايىن دەپ، ءوزىمدى كورسەتەيىن دەپ ايتقانىم جوق، رەتى كەلگەندە كەزەكتى ويىمدى ايتتىم.
كوكىرەك دەگەن ءبىر سورلى. ونى قاۋقايتىپ كوتەرە بەرسەڭ كوتەرىلە بەرەدى. ال ەندى سول كەۋدەنىڭ ىشىندە نە بار؟ اڭگىمە وسىندا ەمەس پە! ال ءبىزدىڭ ءبىر وسالدىعىمىز سوندا، سول كەۋدە، سول كوكىرەكتىڭ ار جاعىندا نە بار؟ سوعان ۇڭىلە المايمىز، سول تاساداعىنى، قۋىستىڭ ار جاعىندا جاتقاندى كورە بىلمەيمىز. جاساندى كوكىرەك، جالعان مەنمەندىكتىڭ ار جاعىندا كوبىنەسە السىزدىك، قۋىس كەۋدە، بوس كوكىرەك جاتادى. ءتىپتى دانق، اتاققۇمارلىق، مانساپقورلىق پيعىلداردىڭ ءوزى كۇشتىلىكتەن، وزىنە-وزى سەنىمدىلىكتەن شىقپايدى. قايتا وسىنىڭ كەرىسىنشە السىزدىكتەن، وزىنە-وزى سەنبەۋدەن، ءبىراق ەسەدەن قۇر الاقان قالماۋدان شىعادى، وسىنداي ولەكسە ىنتا ونى ءارتۇرلى سىرتتاي ايلاعا تاسىلگە، ءوزىن كورسەتكىسى كەلگەن كوكىرەكتىككە كەلىپ تىعادى.
جاۋدىڭ تىم مەنمەن، وزىمشىلدىك مىنەزىن مەن سوناۋ 1941 جىلى كورگەنمىن. ول ءبىزدى سان رەت مازاقتاپ، سان رەت كەلەكە ەتپەك بولعان. العى شەپتەن جارالى بوپ سانباتقا كەتىپ بارا جاتقان اقساق سولداتتىڭ سوڭىنا سامولەتپەن ءتۇسىپ، پۋلەمەتتەن اتقىلاعانىن تالاي كورگەنمىن. ءوز جەرىن قورعاۋ ءۇشىن ەمەس، وزگەنىڭ جەرىن باسىپ الۋعا كەلگەن جاۋ ءار كەزدە-اق ءوزىمشىل، وكتەم بوپ كەلەدى، ال وعان ءبىز كەكتى، نامىستى، وتانشىل سەزىمدى عانا قارسى قويامىز. وزىمشىلدىك پەن مەنمەندىك، وكتەمدىك پەن وركوكىرەكتىڭ تىرەۋى كەك پەن نامىسقا، تۋعان جەرگە دەگەن ماحابباتقا قاراعاندا الدەقايدا شىرىك، ءالسىز كەلەدى. بۇعان مىسال كوپ. مىنە، كەشە عانا دەمىنە نان ءپىسىپ، اپتىعىپ كەلگەن جاۋ، مەنمەن، ءوزىمشىل وركوكىرەك جاۋ ءقازىر بىزگە جون ارقاسىن كورسەتىپ، باتىسقا قاراي جوڭكىپ بارادى. ولاردىڭ ءوز ۇجدانى، ءوز ارى الدىندا بەرەر ءجوندى، دالەلدى جاۋابى دا جوق. نەگە كەلدىڭدەر، كىم ايداپ اكەلدى، ماقساتتارىڭ نە بولدى، نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن باسقا جەرگە، باسقا ەلگە كەلىپ، وسىنشا قاھار توكتىڭدەر دەگەن سۇراۋعا ولاردىڭ ەشبىر دالەلدى ءسوزى جوق. ال بىزدە بولسا باسقىنشىلىققا قارسى ويانعان سەزىم بار، وتاندى قورعاۋ، ەلدى، جەردى قورعاۋ، ءوز وشاعىنىڭ باسىن، بولاشاعىڭدى قورعاۋ سەزىمدەرىمەن قاتار قاتال، ءوزىمشىل جاۋعا دەگەن جالىنداعان كەك، ار مەن نامىستى قايتەسىڭ. يە، وسى دا جەتەر. ادەمى سەزىمدى، جاقسى ويدى ميپازداي بىلگەن دە ابزال.
جاۋ — زۇلىم. ول ايامايدى، اياۋدى بىلمەيدى. ول ادامدى ولتىرۋگە، قىرۋعا كەلگەندە ابدەن قۇنىققان، شەبەرلەنگەن. ول كىمسىڭ، نە ىستەدىڭ، نە ىستەپ ءجۇرسىڭ دەپ سۇرامايدى. ول سەنىڭ قىلمىسىڭدى، ايىبىڭدى موينىنا الىپ، دالەلدەپ جاتۋدى دا كەرەك ەتپەيدى. مۇنداي جاۋمەن ايقاسقاندا ايلا، ساقتىق قانا ەمەس، ءولىم مەن ءومىردىڭ بىرىنە بەل شەشىپ، بىرىنە بەل بايلاپ تۇسكەن ءجون.
مەن وسى ويلارىمدى ءنالقاراعا كادىمگى بالاعا ەجىكتەپ ۇيرەتكەندەي تاپتىشتەپ ايتپاق تا بولدىم. ءبىراق بۇل ارتىق. ويتكەنى ونداي اسقاق سەزىم جايىندا ايقايلاپ ايتقان ۇيات. وعان بالا بولماسا ۇلكەن ادام نانبايدى. ەڭ جاقسى سەزىم، ەڭ اسىل وي، ەڭ جاندى ءسوز ايتىلماعان، جۇرەك تۇبىندە قايناپ جاتقان، كادىمگى تاس بۇلاقتان جارىلا شىعىپ، وزىنەن-وزى اتقىلاپ جاتقان قاينارداي تولقىن، ءىش تولقىنى بولسا ءسات. «مەن وتانىمدى شەكسىز سۇيەمىن. سول ءۇشىن قۇربان بولام. كەگىم قايناپ جاتىر» دەپ ايقايلاپ ايتىلعان سوزگە ءوز باسىم يلانبايمىن. وعان مەن عانا ەمەس، باسقالار دا سەنبەيدى. مەن وتانىن شەكسىز سۇيەتىن ادامدى ىسىنەن، قيمىلىنان كورگىم كەلەدى، وتان ءۇشىن قۇربان بولۋعا جارايتىن جىگىتتى ايبىندى كوزىنەن، تۇيىلگەن قاباعىنان، كەزەرگەن ەرنىنەن بايقايمىن، جۇرەگىندە كەگى قايناپ جاتقان جاۋىنگەردى اقىرىن ءجۇرىپ، نىق باسقان ءاربىر بايسالدى قادامىنان، تىڭعىلىقتى ىسىنەن، ويلى، بايىپپەن كورسەتكەن ەرلىگىنەن كورەم.
ءنالقاراعا ەشتەڭە ايتپادىم. تولقىن باسىپ، الاۋ تارتقان جۇرەك ءسوزىن، ەكپىندى ءسوزدى تەجەي بەردىم. ايقايلاپ تا، سىبىرلاپ تا ايتقىم كەلمەدى. مۇنىمەن ەشقاشان ايقايلاعانىم جوق دەپ اقتالعىم كەلمەيدى. سوناۋ قىرىق ءبىرىنشى جىلى دا، قىرىق ەكىنشى جىلى دا، كەشەگى قىرىق ءۇشىنشى جىلى دا، ءتىپتى، مىناۋ قىرىق ءتورتىنشى جىلى دا سان رەت ايقايلاپ، «ۋرالاپ» جاۋعا قارسى كوتەرىلدىم. جالعىز عانا «ۋرا» ەمەس، «وتان ءۇشىن!» «پارتيا ءۇشىن!» — دەپ ۇرانداسا، ۇلانداسا ۇمتىلدىق. بۇل ايشىقتى، زەرلى ءسوز ەمەس، بۇل ەرەكشە ءماندى ءسوز.
«وتان ءۇشىن!» بۇل انا ەسىمدەس، اياۋلى، بويعا قۋات، دەرتكە شيپا بولاتىن اتالى، ۇراندى، جۇرەككە ەڭ جاقىن تۇرعان اسا جىلى ءسوز. ويتكەنى وتاننىڭ شەكاراسى اركىمنىڭ ءوز ءۇيىنىڭ تورىنەن باستالادى دا، وشاعىنىڭ باسىن اينالىپ ەتىپ، سودان ءارى سىرتقا تارتادى. بۇل ءسوز ءوز ءۇيىم دەگەن ۇعىمنان شىعىپ، ەلىم، حالقىم، جەرىم، سۋىم، مەكەنىم دەگەن ەڭ اسىل سوزدەرمەن كەلىپ ۇشتاسادى. سودان بۇل وسى كۇندەردىڭ نەگىزگى ۇرانى عانا ەمەس، وتان-انا دەگەن ۇعىممەن تۇيىسەتىن ماڭگى ۇران.
«پارتيا ءۇشىن!» بۇل ەڭ الدىمەن ءبىزدى باستاۋشى، باقىتقا باستاۋشى، جول كورسەتۋشى كۇش. ءبىزدى ماڭگى قۇلدىقتان ازات ەتكەن دە وسى كۇش. بۇل ۇلى لەنين نەگىزىن قالاعان كۇش، ونىڭ پارتياسى باستاعان كۇش. پارتيا! مۇنى الگى ايتىلعان وتان دەگەن سوزدەن، لەنين دەگەن ەسىمنەن ءبولىپ الۋعا بولمايدى، تۇتاسقان، ۇلاسقان قوس ۇران، باقىت، ار، ۇجدان ۇرانى.
بۇگىن دە وسى ۇرانداردى الدەنەشە قايتالاپ ايتتىم. جاۋ بەكىنىسىنەن كەتتى. ول ورىنداردى ءبىز باستىق. ءتۇس اۋا تاۋدىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى ىقتاسىنعا كەپ توقتادىق، ءبىزدىڭ پولك ىشكە قاراي ەنىپ كەتكەن كورىنەدى. سوندا دا شەگىنسىن دەگەن بۇيرىق بولمادى. قايتا كەشكە قاراي قول جەتكەن جەرگە تاباندى مىقتاپ تىرەسىن، قاراۋىلدى كۇشەيتسىن، ساق بولسىن دەگەن ەسكەرتۋلەر كوپ ايتىلدى. ءبىز جاۋدان بوساعان ەسكى بەكىنىسكە ورنادىق.
8
بۇدان از عانا بۇرىن جاۋ دەنەسىن ءبىزدىڭ وعىمىزدان تاسالاپ تۇرعان كەڭ ساۋىرلى قارا جەردىڭ قۇيقاسى ەندى ءبىزدى جاسىرىپ، ءبىزدى پانالاتتى. ەرنەۋى قانعا جوساداي بوپ بويالعان وكوپتىڭ ىشىندە وتىرمىن. قان كورۋ، قانعا قاراۋ تاڭسىق ەمەس. مەن ءومىردى، كەشەگى ەستىگەن ءومىر ولەڭدەرى. رامازان سالعان ءان جايلى ويلاپ وتىرمىن. رامازان قايدا، تەمىربەك شە! ولار دا مەن سياقتى جاۋ قازعان ەسكى وكوپتىڭ بىرىنە ءتۇسىپ وتىرعان بولار. كىم نە ويلاپ وتىر؟ كىم كىمدى ەسىنە الدى؟ مۇنىڭ تۇبىنە كىم جەتىپ جاتىر. وق استىندا، ءولىم اۋزىندا ءوتىپ جاتقان كۇندەردەن كىم نە ويلادى، كىمدى كىم ەسىنە الدى دەپ سۇراپ جاتار بولار ما؟ كوزىم وكوپتىڭ ەرنەۋىندە، ويىم باسقا جاقتا. وڭ جاعىمنان ەلپەڭدەپ بىرەۋ كەلدى. جالت قارادىم. ءوزىمىزدىڭ ءنالقارا.
— جولداس لەيتەنانت-اۋ، مىناۋىڭىز نە؟ وكوبىڭىزدى تازارتىپ بەرە قويايىن! — دەپ بەلىنەن ءوزىنىڭ كادىمگى «التىن» كۇرەگىن الدى.
— توقتاڭىز، سابىر ەتىڭىز! — دەدىم.
— مىناۋ كورەر كوزدىڭ وزىنە جامان عوي، قالقام-اۋ!
— بۇل جامان بوپ، مەنىڭ ەشبىر ءسانىمدى بۇزىپ تۇرعان جوق. سابىر دا سابىر. ءبىز بۇل جەرگە قونىس تەبۋگە كەلگەنىمىز جوق. قان دەيسىز بە، وعان كوز قانىق. بوس اۋرە بولماڭىز. ودان دا وسىنداي كەزدە تىنىستاپ الىڭىز. مەنىڭ وتىرعان جەرىمدى تازارتقاننان گورى دەم الىڭىز.
— ساۋكەن شىراعىم-اۋ، كوڭىلگە جامان عوي. ەڭ بولماسا توپىراعىن جاڭارتا قويايىن دا.
— جاڭارتۋعا بولمايدى. مۇنىڭ اتىن وكوپ دەيدى. وتە جاقسى، اسا ءبىر ىقىلاسپەن ادەمى جاسالعان ەكەن. ەڭبەككەر بىرەۋدىڭ قولى تيسە كەرەك. مىنا قان دا وسىنىكى بولار. مىنا جەرگە ءبىر جاۋدىڭ قانى مەن تەرى قوسا توگىلگەن. ناق ءقازىر وسى جەردەن كەتكەن جاۋ قايتادان شابۋىل جاساي قالسا، مىنا جاتقان باۋىرداي تۇتاسقان قارا قانعا كەۋدەمىزدى توسەپ، ەكەۋمىز قاتار جاتىپ وق اتامىز.
— شىنىڭ با، قالقام! — دەپ، ءنالقارا ماعان اڭ-تاڭ بوپ قارادى.
— تاڭ قالاتىن دانەڭە جوق دە. سوعىستا قاندى كورىپ تۇرشىگەتىن جاۋىنگەر بولمايدى. «جاۋدى اياعان جارالى بولادى» دەپ، وسيەتىن تاستاعان اتا-بابامىزدىڭ اقىلى بىزدەن ارتىق بولماسا، كەم سوقپاس.
— مۇنىڭ ءجون عوي. ءبىراق كوز الدىڭدا قان جاتسا، ادام قانى شاشىلىپ جاتسا دەگەنىم عوي، وڭاي ەمەس قوي.
— ادامنىڭ قانى بولماسا شوشقانىڭ قانى بولسىن. مەن ءسىز سياقتى نازىك، بورىق جان ەمەسپىن.
وسىلاي شىقتى. ايتايىن دەگەنىم بۇل ەمەس ەدى. مەن وعان وسى بۇگىن تاڭەرتەڭگى ەكى ولىكتى، ءوزى اتقان جاۋدىڭ ەكى ولىگىن كورگەن كەزدەگى وسالدىعىن، الدەقالاي ءبىر قيىس، نازىكتىككە بوي الدىرعانىن ايتپاق ەدىم. ول دەڭگەيدەن شىعا المادىم. دورەكىلەۋ ايتىلدى، نىسانادان قيىس كەتتى.
ادام بالاسىنىڭ قۇبىلمالى مىنەزىنە، بىردە اشىق، بىردە جابىق قاباعىنا قاراساڭ تاڭ بولاسىڭ. ادام ءوزى زاتىندا كونبىس. ول ىستىق پەن سۋىققا قانداي شىدامدى بولسا، جاقسىلىق پەن جاماندىققا، قۋانىش پەن ازاپقا دا سونداي كونبىس. ادام مىنەزگە باي. جاۋىنگەرلەردىڭ كەشكى اسقا وتىرعانىن كورۋ ماعان دا قۋانىشتى. مەن ادامدار جايلى وسىنداي ءبىر جاقسى ويعا قالدىم.
ءبىراز مەزەت ءۇنسىز وتىردىم. قاس قارايىپ، ىمىرت جابىلا باستادى. توڭىرەككە اينالدىرا قاراۋىل قويدىم. ساعات سايىن قاراۋىلدى اۋىستىرىپ، پوستتاردى تەكسەرىپ تۇرۋدى ءوز مىندەتىمە الدىم. ويتكەنى وبالىنا نە كەرەك، كىشى كومانديرلەر سولداتتاردان دا جامان شارشايدى. كوپ اۋىرلىق سولارعا تۇسەدى.
— جالعىز جۇرمەڭىز، كىم بىلەدى، توڭىرەكتە كىمدەر بارىن، كىمدەر جوعىن. جاۋدىڭ بارلاۋشىلار جىبەرۋى دە مۇمكىن. «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەگەن. ساق بولايىق. پوستتاردى تەكسەرۋگە بارعاندا مەنى تاستاماي الا ءجۇر، — دەپ، ءنالقارا ماعان قارادى.
مەن ۇندەمەدىم. مۇنى ول كەلىسىمگە جورىدى. قالعىپ كەتىپپىن. كوزىمدى اشسام قوپ-قويۋ، قارا بارقىتتاي قاراڭعىلىق. توڭىرەك جىم-جىرت. پوستتاردى قاراپ شىعۋعا ورنىمنان تۇردىم. ءنالقارانىڭ ۇيقىسى سەرگەك ەكەن. ول دا اتىپ تۇرىپ، ءۇنسىز ىلەسە بەردى. وكوپتان شىعىپ، ەڭ الدىمەن جاۋ جاقتا، الدا تۇرعان پوستقا جۇردىك. ءبىز جاقىنداي بەرگەندە قاراۋىل مەلشيىپ تۇرعان جەرىنەن بىزگە بۇرىلىپ:
— پارول! — دەدى.
— پۋشكين!
— ءا، ءسىز ەكەنسىز عوي، جولداس لەيتەنانت!
— قالاي، توڭدىڭ با؟
— ءجوق-ا!
— ەشتەڭە ەستىلمەي مە؟
— جاۋىن الدىنداعى تىمىرىق بولسا كەرەك، تىم-تىرىس. الگىندە سوناۋ تۇستان ەكى رەت كوك راكەتا اتىلدى. ودان باسقا ەشتەڭە كورمەدىم.
— قاراۋىلدىڭ اۋىساتىن كەزى جاقىن با؟
— جاقىن قالعان بولار.
— ساق بول! — دەپ ءجۇرىپ كەتتىك.
وڭ جاق پەن سول جاقتاعى قاراۋىل دا ورنىندا ەكەن. كورگىڭ كەلگەن نارسە ورنىندا بولسا ول دا ءبىر عانيبەت. ادام راقاتتانىپ قالادى. ءتۇن قاراڭعى بولسا دا، كوڭىلدىڭ ساۋلەسى سەنى سەرگىتەدى. ەندى ارتقا، تىلعا قويعان قاراۋىلعا كەلسەك، ورنىندا جوق، جىم-جىلاس. مىنە قىزىق. قۋانىشىڭ سۋ سەپكەندەي بولادى ەكەن.
— قاراۋىل قايدا؟ جاۋدىڭ بارلاۋشىلارى ۇستاپ اكەتكەننەن ساۋ ما؟
— كىم بىلەدى، بىلمەدىم! — دەدى ءنالقارا يىعىن ءبىر بۇلك ەتكىزىپ.
— كىم ەدى، مۇندا تۇرعان؟
— ەسىمدە جوق، قايتا-قايتا اۋىسىپ تۇرادى عوي. قايسىنىڭ كەزەگى ەكەن؟
— ال ءسىز بەن ءبىز وسى پوستقا تۇرايىق. مۇمكىن، تىلعا قاجەت ەمەس دەپ، وزىنشە تون ءپىشىپ، الگى قاراۋىل باستىعى ەشكىمدى قويماعان بولار. مۇنىسى ابەس ەكەن.
ءبىز وسىلايشا سىبىرلاسا سويلەسىپ تۇرعاندا الدىمىزداعى بۇتانىڭ ءبىر جاعىنان قارايىپ، بىرەۋ شىعا كەلدى.
— پارول؟ — دەدىم.
— پارول دەيسىڭ بە؟ يە. ءوزىمىز، ءوز...
— توقتا، اتامىن! ءپارولدى ايت!
الگى قالتا قاراپ تۇرا قالدى. بايقايمىن ءوزىمىزدىڭ ادام.
— ءپارولدى بىلمەسەڭ، اتامىن، قارۋىڭدى تاستا دا، سول جەرگە جات! — دەپ كوماندا بەردىم.
مەلشيىپ ءالى تۇر.
— جات! — دەدىم قاتتى جەكىپ.
جاتا قالدى.
— انانىڭ قارۋىن الىپ، ءوزىن ايداپ اكەل! — دەدىم ءنالقاراعا بۇرىلا بەرىپ.
ءنالقارا زىپ ەتىپ العا شىقتى دا، الگىنىڭ قارۋىن الىپ، ءوزىن ورنىنان تۇرعىزدى.
— كىمسىڭ؟
— بۇل مەن عوي! — دەگەن تانىس داۋىس شىقتى.
ەشتەڭەنى بىلمەگەن بوپ، مەن قاتتى داۋىسپەن:
— مەنىڭ كىم! — دەپ زەكي سۇرادىم.
— مەن عوي، جولداس لەيتەنانت، مەن، نازاروۆپىن!
— سەن مۇندا قايدان ءجۇرسىڭ، جەتى تۇندە؟
— پوستتا تۇرمىن.
— پوستىڭ قايدا؟
— مىنا ءسىز تۇرعان جەردە...
— بۇل پوستتا سەن ەمەس، مەن تۇرمىن.
ءنالقارا ەكەۋى جاقىن كەلدى. ارقاسىندا تومپيعان زات سالاتىن قاپشىعى بار، ءشانتيىپ ناق الدىمدا نازاروۆ تۇر. قولىندا قارۋى دا جوق. الدەنەدەن شوشىنعانداي ەنتىگىن باسا المايدى.
— پوستىڭ قايدا، قولىڭداعى قارۋىڭ قايدا؟
— پوستىم وسى، ءسىز تۇرعان جەر، قارۋىم مىناۋ! — دەپ ءنالقارا جاقتى يەگىمەن نۇسقاپ كورسەتتى.
— سەن كىمدى اقىماق ەتىپ تۇرسىڭ. بۇل پوستتا سەن ەمەس، تۇرعان مەن. قارۋىڭ جوق، ونى سەن بەرىپ قويدىڭ، ايرىلىپ قالدىڭ. سەنىڭ قارۋىڭدى الىپ، اناۋ سەنى تۇتقىنعا الدى. ءوزىڭ ءپارولدى دە بىلمەيسىڭ!
— ءبىز كىشكەنتاي بالا ەمەسپىز عوي، ءبىر-بىرىمىزدى تۇتقىنعا الىپ، سوعىس-موعىس وينايتىن! — دەپ مىڭگىرلەدى.
— نازاروۆ، قايتالاپ ايت، انىق ەتىپ ايت، كانە نە دەدىڭ؟
— ءبىز بالا ەمەسپىز عوي.
— دۇرىس ايتاسىڭ، ءبىز بالا ەمەسپىز. وتان ساعان جاۋدان كەك الادى، جەرىمىزدى جاۋدان بوساتادى دەپ قارۋ بەرگەن. كانى سول قارۋىڭ قايدا؟ سەنى مىنا جاتقان قارۋلاس دوستارىڭدى جاۋدان ساقتايدى دەپ پوستقا قويعان. سول پوستىڭ قايدا؟
— جاۋىنگەر نازاروۆ، سەن كەشە عانا اسحانانىڭ تۇزىن ۇرلاپ، ونى ساموگونعا ايىرباستاپ، ماس بولعانىڭ ەسىڭدە مە؟
— ەسىمدە، جولداس لەيتەنانت.
— سوندا، جاۋىنگەر جولداستارىن الدىندا بەرگەن ۋادەڭ ەسىڭدە مە؟
— ەسىمدە، جولداس لەيتەنانت.
— وتىرىك ايتاسىڭ، سەن ونداعى ۋادەڭدى ۇمىتىپ قاپسىڭ. ەسىڭە تۇسىرۋگە تۋرا كەلەدى.
ول ۇندەمەدى.
— ءپارولدى قالاي ۇمىتاسىڭ، نەگە بىلمەيسىڭ؟
— نەگە بىلمەيمىن. بىلەمىن.
— بىلسەڭ نەگە ايتپايسىڭ؟
— الگىندە اۋزىما تۇسپەي قالدى.
— نەگە اۋزىڭا تۇسپەيدى. ودان دا بىلمەيمىن دەپ نەگە ايتپايسىڭ؟
— بىلەمىن. پۋشكين.
— جاڭا نەگە ايتپادىڭ؟
— ساسىپ قالدىم.
— قورقاق ەكەنسىڭ دە. جاۋىنگەر سابالاقوۆ، مىنا قورقاقتىڭ قارۋىن ازىنە قايتارىپ بەر. مۇنى پوستتان الامىن. بۇل بۇكىل دوستارىن، قارۋلاس جاۋىنگەرلەردى ساقتاۋدى، كۇزەتۋدى بىلمەيتىن، ءوز مىندەتىنە نەمقۇرايدى قارايتىن قورقاق، سالاق، ساناسىز ادام. پوستقا ءسىز تۇراسىز. ال سەن بەكىنىسكە قايت، كومانديرىڭە، وتدەلەنيەنىڭ كومانديرىنە مەنى پوستتان قۋىپ جىبەردى دەپ باياندا! قالعانىن ەرتەڭ سويلەسەمىز. بار!
نازاروۆتىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، موينى سالبىراپ كەرى قايتتى. ءنالقارا ەكەۋمىز الگى جەردە قالدىق.
— قاپ، مىنا ءيتتىڭ كۇشىگى ابدەن جانىما ءتيدى-اۋ!
ءنالقارا كادىمگىدەي قىنجىلا سويلەدى.
— مەنىڭ بىلىگىمشە، ونىڭ ءسىزدىڭ جىنعا تيگەنى ءبىر بۇل ەمەس بولار.
— ونى قايدان بىلەسىڭ؟
— وسىندا وتىز شاقتى ادامعا باسشى بوپ ءجۇرىپ، ونى نەگە بىلمەيمىن. اۋىزبەن ايتىلعاندى قۇلاق ەستيدى، و.تىز تىستەن شىققان ءسوز وتىز رۋلى ەلگە كەتەدى دەيدى. دەمەك، مۇندايدى اركىم بىلەدى. ەشكىم ايتپاعاندى بىلگەندى ايت، ءنال اعا!
— داۋىم جوق. ءبىراق قالاي ءبىلدىڭ، سونى ايتشى!
— ءسىزدىڭ «ءدايس» دەگەن ءسوزىڭىزدى ەستىدىم. تاڭ اتقاندا سول ءدايستىڭ كىم ەكەنىن ايتپاي-اق، تانىدىم.
— راس، بىلەتىنىڭ انىق ەكەن. ءدايس دەپ انەۋكۇنگى تۇندە وسىعان ايتىپ ەدىم. ونىم راس، جاسىرا المايمىن، ءبىراق بالە-جالاسى مەنەن اۋلاق.
— مەن ادام تانيتىن بولسام، سول ءدايس بۇگىن دە ءبىر دايستىك ىستەپ كەلەدى.
— وبالىنا قالار جايىم جوق. ول جاعى ماعان بەيمالىم.
— قالاي دەپ ويلايسىڭ، ءنال اعا، سولدات بولۋ وڭاي ما؟ — دەدىم الدەن ۋاقىتتا.
— وڭاي ءىس ەمەس. قولىنا قارۋ ۇستاعان ادام ەڭ الدىمەن بۇل قارۋدى ماعان نەگە، نە ءۇشىن بەردى دەپ ويلانۋعا ءتيىس.
— وتە دۇرىس ايتاسىز. قولعا ۇستاعان قارۋ ادامدى ويلانتۋعا ءتيىس. ەكىنشىدەن، سولدات بولۋ دەگەن دە ادام بولا ءبىلۋ سياقتى سانادان، ازاماتتىق اردان تۋسا يگى. مىناۋ وندايدى بىلمەيدى. مۇندايدى ۇيرەتىپ الماسا، ءبىر كۇنى ءبارىمىزدى مايىپ كەتەدى. مۇنىڭ قىلىعى ءقاۋىپتى قىلىق.
اڭگىمەنىڭ اياعى قيىنداپ بارا جاتقانىن سەزسە كەرەك، ءنالقارا ۇندەمەي قالدى. شىعىس جاق بوزالاڭ تارتتى. ءبىزدىڭ ورنىمىزعا جاڭا قاراۋىل كەلدى. جايلاپ وكوپقا ورالدىق. تاڭ الدىنداعى ۇيقى قانداي شىرىن، كوز جيەگى اشىپ، كىرپىك تۇيىلە بەردى. وكوپتا جۇرەمنەن وتىرىپ، مىزعىپ كەتتىم.
9
كۇن جيەككە كوتەرىلىپ قاپتى. كادىمگى ءبىر بەيبىت شاقتىڭ ەرتەڭگىلىگى ءتارىزدى ماۋجىراپ، بەتى الاۋ تارتىپ كۇن شىققان. مۇنىڭ ۇستىنە توڭىرەك تىپ-تىنىش. جاۋىن الدىنداعى تىمىرىقتان اينالانى قورشاعان ۇنسىزدىكتىڭ ءوزى الداعى شايقاستى، ەكى جاقتىڭ ىشتەي تىرەسكەن، ءجىتى اڭدىسقان، بەلدەسە كەتكىسى كەلىپ تۇرعان دۇلەي كۇشىن تانىتقانداي ەدى. كۇن شايداي اشىق بولسا دا، قاپىرىقتاي كورىنگەنى سودان بولار.
وكوپتى بويلاي زەر ساپ ءوتتىم. پوستتا تۇرعان ءتورت سولداتتان باسقاسى ماۋجىراپ، ۇيقى قۇشاعىندا بوگىپ جاتىر. قوزعاعىم كەلمەدى. مەن دە سولدات بولعانمىن. تىنىشتىق، كادىمگى جان راقاتى كىمگە بولسا دا اۋا مەن كۇن نۇرى، سۋ مەن تاماق قانداي قاجەت بولسا، ۇيقى دا سونداي كەرەك. ءوزىم دە سونداي ءبىر ءتاتتى ۇيقى قۇشاعىندا جاتقانداي ءبىر مەزەت ەلجىرەپ كەتتىم. ءوزىم سولدات بوپ جۇرگەن كەزدە بەيمازا، شىڭكىلدەك كومانديرلەردىڭ ورىنسىز دا مەزگىلسىز ايقايىن ۇناتپايتىن ەدىم. مىناداي بەيبىت، ءتاتتى ۇيقىدا جاتقان سولداتتارعا قاراپ تۇرعاندا سول كۇندەرىم، سوعىس الدىنداعى «مارشال تيموشەنكونىڭ زامانى» دەپ اتالاتىن قاتال تارتىپتەن وتكەن كۇندەرىم ەسىمە تۇسەدى. كوبىك اۋىز مازاسىز سەرجانت مانجالونى دا كوز الدىما كەلتىردىم. ول مەنى جەتى سايىن ءبىر رەت گاۋپتۆاحتاعا وتىرعىزاتىن. ەكى بەتى شيقانداي قىپ-قىزىل، قوي كوزدى، قوڭىر شاشتى ادەمى جىگىت بولاتىن. بار ايىبى تىنىم تاپپايتىن، وزگەگە دە تىنىشتىق بەرمەيتىن اسا مازاسىز جىگىت ەدى. ەكى ەزۋى اق كوبىكتەنىپ، كىلەڭ سويلەپ جۇرەتىن. دەنەسى مىعىم، دەنساۋلىعى مىقتى بولعانسىن، ءوز باسىمەن ەشقانداي وي ويلاپ، قينالىپ جۇمىس ىستەمەگەنسىن شارشامايتىن شىعار، ال سويلەۋدەن جالىقپايتىنىنا تاڭ بولاتىن ەدىم. ونى بۇكىل ۆزۆودتا ءبىر-اق ادام ءتاۋىر كورەتىن. ول، ارينە، ۆزۆود كوماندير! ويتكەنى ول ۆزۆود كومانديرىنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ جۇرەدى دە، اۋزىنان شىققانىن ەكى ەتپەي، دالمە-دال ورىندايدى. ايتەۋىر اسىرىپ جىبەرمەسە، كەم تۇسپەيدى. وسى قاسيەتى ءۇشىن ۆزۆود كومانديرىنە ابدەن جاققان. ال سولداتتار اراسىندا بىردە-بىر دوسى جوق، ءبارىمىز يتتەن دە جەك كورەمىز. وسى جايدى ونىڭ ءوزى دە سەزسە كەرەك، سوعىس باستالعان كۇنى-اق وزگەرىپ سالا بەردى. ءبىراق ءبىز جىبىمەي قويدىق. مايدانعا اتتانار كۇنى جوعارى جاققا راپورت بەرىپتى. «مايداننىڭ قاي جاعىنا جىبەرسەڭىز دە، قانداي اسكەري بولىمگە جىبەرسەڭىز دە، تەك مىنا وسى كۇنگە دەيىن ءوزىم قىزمەت ىستەپ كەلگەن روتامەن جىبەرمەسەڭىز ەكەن» دەسە كەرەك. ارينە، سەبەبىن اۋىزشا ايتقان بولار. ول جاعى بىزگە بەيمالىم. ءبىراق سولاي ەتپەگەندە ونى اۋىستىرا سالمايدى عوي. سونىمەن ناق مايدانعا اتتانار الدىندا مانجالو باسقا بولىمگە اۋىسىپ كەتتى.
نەگە ەكەنىن ايتۋ قيىن دا ەمەس، دەگەنمەن سەرجانت مانجالونىڭ وسى جاعدايى مەنى ءارۋاقىتتا-اق تاۋبەگە كەلتىرىپ، وقىس قيمىلدان، اسىعىس، نەمەسە ادىلەتسىز ىستەن ساقتاندىراتىن. مۇنىڭ ۇستىنە ادامنىڭ سەنىمىنە، ىقىلاسىنا يە بولۋدىڭ ءوزى قۇرمەتتەۋگە تۇراتىن قاسيەت. ارينە، بۇل جەردە مەن ءوزىمدى مانجالودان اقىلدى ەدىم دەگىم دە كەلىپ وتىرعان جوق. ول ءوز جاۋىنگەرلەرىنىڭ ىشىنەن سۇيەنىش، دوس تابا الماي قالعانى راس. مەنىڭ جايىم وعان قاراعاندا الدەقايدا ءتاۋىر. بۇل جەردە بىرەۋدىڭ اقىلسىزدىعىنان، جۇمساعىراق ايتسام، وزگەنىڭ ابەستىگىنەن ۇيرەنۋ كەرەكتىگى دە ايقىن كورىنەدى ەمەس پە؟ مەنىڭ ويىما ءوزىمنىڭ اسكەري ۇستازىم، پودولسكيي جاياۋ اسكەرلەر ۋچيليششەسىنىڭ باستىعى بولعان گەنەرال اناكيدزەنىڭ ءبىر ايتقانى دا الگى ءبىر مانجالو جايىنداعى ويعا بايلانىستى ءتۇسىپ ەدى: «ۇلكەن بوسىن، مەيلى كىشى بوسىن، ءبارىبىر، كوماندير ءارۋاقىتتا ءادىل بولۋعا ءتيىس. بۇل قاسيەتسىز، اسىرەسە، سوعىس كەزىندە توپ باسقارۋ، سولداتتى باستاۋ مۇمكىن ەمەس»، — دەيتىن ول.
گەنەرال اناكيدزە اسا ءبىر كەلبەتتى ەكى بەتى نارتتاي قىزىل، كوزى مويىلداي قارا، تاناداي ۇلكەن، قاس-قاباقتى، ەكى يىعىنا ەكى جىگىت ءمىنىپ وتىرۋعا بولاتىنداي كوك جاۋرىندى كىسى بولاتىن. كوپ سويلەۋدى مۇلدە ۇناتپايتىن، ورىندى، كەزەكتى سوزدەن باسقا ەشتەڭە ايتپايتىن ەدى. ايتا قالسا ەستە قالاتىنداي ەتىپ، ءدامدى دە ءماندى ايتاتىن. ول ايتقان الگىندەي ماعىنالى سوزدەر جادىمىزدا قالاتىن. سونىڭ ءبىرى ەسىمە قايتا ءتۇستى. ونىڭ ءوزى مانجالوعا بايلانىستى ەسكە الىندى. ءبىرى تىم كىشى، ءبىرى تىم ۇلكەن كوماندير ەكەنىن ەسكە الماساق، بۇل ەكەۋىنىڭ اراسى، مىنەزى كۇن مەن ءتۇن سياقتى دا ەمەس، سولتۇستىك پەن وڭتۇستىك ءپوليۋسى ءتارىزدى ەدى.
جاس كەزىم ەدى. مەكتەپتە وقيمىن. ءوزىمنىڭ ءبىر ۇستازىم جايلى «ول جامان ادام» دەپ قالدىم. سوندا مەنىڭ ءبىر دوسىم، وزىنشە بىلگىش دوسىم، مەنى قاتتى سوكتى. ول ايتتى: ادامنىڭ جامانى بولمايدى. ونىڭ ىشىندە سوۆەت ادامىنىڭ ىشىندە جامانى جوق. سەنىڭ ويىڭ بۇزىق، پىكىرىڭ جات ساياساتتى بىلمەيتىن نادانسىڭ دەدى ول. مەن وسىعان كەيىنگى كەزگە دەيىن كادىمگىدەي-اق نانىپ كەلگەن اداممىن. مەنى ەندى يلاندىرۋ قيىن.
مانجالونى قىرىق ەكىنشى جىلى كۇتپەگەن جەردەن تاعى كەزدەستىرگەنىم بار. ءقازىر ول دا ەسكە قايتا ورالدى: قىستىڭ ىشىندە ۋدمۋرتيانىڭ ورتالىعى يجيەۆسكىدەگى اسكەري گوسپيتالدەن مايدانعا ورالدىم. جولاي موسكۆاعا سوقتىم. ترامۆايعا مىنەيىن دەپ ارباتقا كەلدىم. ءبىر ترامۆاي كەلىپ، جۇرە بەرەيىن دەگەندە باسقا جاقتان جۇگىرە باسىپ كەلگەن شينەلدى، اسكەري ادام قاسىمنان جاناي وتە بەردى. كوزىمە سەنبەي قالدىم. قاراسام ناق ءوزى. مانجالو.
— سەرجانت مانجالو!
داۋىسىم قاتتى شىعىپ كەتتى بىلەم. موينىن وقىس بۇرىپ، ارتىنا جالت قارادى. ترامۆاي ءجۇرىپ كەتتى، ول قالىپ قويدى.
— جولداس سەرجانت، اسىعىس بولماساڭىز توقتاي تۇرىڭىز!
كىرپىگىن ءجيى-جيى قاعىپ، ماعان اڭ-تاڭ بولا قارادى. مەن ونىڭ كۇدىگىن سەرگىتۋ ءۇشىن:
— جولداس سەرجانت، ءسىزدى شاقىرىپ تۇرعان قاتارداعى جاۋىنگەر دوسوۆ! — دەدىم.
— قاتارداعى جاۋىنگەر بولساڭىز شاقىرا الماس ەدىڭىز! — دەپ بەتىمە تەسىلە قارادى دا:
— جولداس كىشى لەيتەنانت، ءسىزدىڭ شاقىرۋىڭىزبەن الدىڭىزعا كەلىپ تۇرعان سەرجانت مانجالو! — دەپ قولىن كوتەرىپ، قۇرمەت كورسەتتى.
— شىنىمەن-اق تانىماي تۇرسىز با؟
— ءجۇزىڭىز تانىس، فاميلياڭىز دا تانىس...
— ءتۇۋ، جولداس سەرجانت مانجالو-اي، تۇپ-تۋرا امەريكادان جاڭا كەلگەن ادام سياقتى بوپ تۇرسىز. وسى ءوزىمىز كوشەسىندە تۇرعان موسكۆانى، دونسكوي كوشەسىن ۇمىتىپ-اق كەتكەنىڭىز بە؟
— يە، يە! — دەپ ول باسىن ۇستاي الدى. — قىزىل اسكەر دوسوۆ، يە، يە، دوسوۆ. ەندى ءبىلدىم. ءبىر جىل وتپەي جاتىپ قالاي ءوسىپ كەتكەنسىز، جولداس دوسوۆ!
— بىرىنشىدەن «ءسىز» دەمەڭىز، بۇرىنعىداي «سەن» دەڭىز. ويتكەنى ءسىز مەنىڭ ەڭ تۇڭعىش اسكەري ۇستازىم بولاسىز. ەكىنشىدەن، مەنىڭ ەسۋىم تاڭ قالاتىنداي وسۋ ەمەس...
— كىشى لەيتەنانت... بۇل ما، بۇل ءوسۋ. مايدانعا كەشە عانا باردىڭىز عوي.
— «باردىڭ»، «كەتتىڭ» دەپ ايتىڭىز.
— جوق، ولاي ەتۋگە بولمايدى. مەن وزىمنەن اتاعى دارەجەسى ارتىق ادامدى وسىلايشا قاتتى سىيلاپ ۇيرەنگەن اداممىن، جولداس كىشى لەيتەنانت!
— ونداي بولسا، قۇداي بەت الدىڭىزدان جارىلعاسىن.
— دۇرىسىنىڭ ءوزى وسى عوي.
مەن وعان ەندى عانا انىقتاپ قارادىم. ەرنى كوگەرىپ، تىزەسى دىرىلدەپ جاۋراپ تۋر ەكەن. ارقاسىندا كىر-كىر جامان قابى بار، ۇستىندەگى شينەلى دە كونەتوز. بەت-اۋزى ساعال-ساعال. سوۆەت ارمياسىنىڭ سەرجانتى دەۋدەن گورى تۇرمەدەن جاڭا عانا شىققان، كوپ ءجابىر-جاپا كورگەن جانعا ۇقسايدى.
— قايدان كەلەسىز، قايدا كەتىپ باراسىز؟
— جۇمىسشى باتالونىندا ەدىم، سودان اۋىرىپ گوسپيتالدا جاتتىم، ەندى سول بەلىمگە كەتىپ بارام. وسى موسكۆانىڭ تۇبىندە تۇرامىز. ءوزىڭىز قايداسىز، كىم بوپ ىستەيسىز، قالاي تەز وسكەنىڭىزگە تاڭىم بار!
— ءسىز ءتىپتى مەنەن كوماندير شىعادى دەپ ويلاماعان بولارسىز.
— ونىم دا راس.
— تاڭدانباي-اق قويىڭىز. سوعىس زاڭى — قاتال زاڭ، — نە ادامدى وسىرەدى دە، نە وشىرەدى. بۇل ەكەۋىنەن باسقا زاڭ جوق سوعىستا. سوعىسقا بارعاندا ءسىز دە ءوسىپ كەتەر ەدىڭىز. سىزدەي پىسىق جىگىتتەر سوعىس بىتكەنشە گەنەرال بوپ تا كەتەدى.
كوگەرگەن ەرىنى دىرىلدەپ:
— اپىر-اي، ءا؟! — دەپ قويدى.
ارينە، ول بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىنا تۇسىنە العان جوق.
وزىمەن بىرگە موسكۆادا قىزمەت ەتىپ، سوعىس باستالعان كۇنى مايدانعا اتتانعان جىگىتتەردى، ءوزى بىلەتىن جاۋىنگەرلەردى سۇراي باستادى. بىلگەنىمدى ايتىپ بەردىم.
ءبىر-بىرىمىزدى قانشا جەك كورسەك تە، بىرگە ءجۇرىپ، ءبىر قازاننان اس جەگەن نەمە ەمەس پە، ەكەۋمىز ويناپ تا، قالجىڭداپ تا الدىق. ءبىر سوزبەن ايتسام، كادىمگى دوستارشا كۇلىپ اجىرادىق.
مىنە، ەندى مىناۋ پۋشكين تاۋلارىنىڭ باۋىرىندا، وكوپتا ۇيىقتاپ جاتقان سولداتتاردىڭ قاسىندا تۇرىپ، سول كەزدەسۋدى ەسىمە قايتا الدىم. ونداعى ويىم، مانجالو سياقتى بەيمازا، ادىلەتسىز بولماسام، ءوزىمنىڭ قاراۋىمداعى جاۋىنگەرلەرگە جەكسۇرىن ەمەس، دوس، تۋىس، جولداس بولسام، ماعان وسى ادامداردىڭ، ۆزۆودتاعى، از عانا جاۋىنگەرلەردىڭ تاعدىرىن، ءومىرىن سەنىپ تاپسىرعانسىن، وعان قامقورشى بولسام دەگەننەن بوتەن تىلەك جوق. ءبىراق قامقورشى، دوس، تۋىس، جولداس بولام دەپ تىم بوس بەلبەۋ، اسا نازىك، ەتە كوڭىلشەك بولۋدىڭ ورنى تاعى جوق. ويتە بەرسەڭ تىزگىننەن ايرىلىپ قالۋ دا عاجاپ ەمەس. قاتالدىق پەن اق كوڭىلدىلىك اراسىندا كادىمگى وتىرىك پەن شىندىق اراسىنداعىداي ءبىر ايىرما بار. ەڭ بولماعاندا سول ايماقتان شىقسام دەيمىن.
كۇن كوتەرىلە ءتۇستى. ارت جاقتاعى سايعا ءۇستى-باسى قوجالاق-قوجالاق تەڭبىل كوك ات جەككەن اربا كەپ توقتادى. بۇل اسحانا. بۋىن بۇرقىراتىپ، ارباداعى قازاننىڭ قاقپاعىن اشتى. مۇرنىنا تارى بوتقانىڭ ءيىسى بارعانداي-اق قالعىپ وتىرعان نازاروۆتىڭ ەرنى جىبىرلاپ، تاناۋىن جەڭىمەن ەكى-ۇش رەت سۇيكەپ ءوتتى. ءنالقارا بولسا باقىراشىن تازالاپ جاتىر.
بۇدان ءارى ءۇيىقتاي بەرۋگە بولمايدى. اسحانا كۇتپەيدى. ونىڭ تاماقتاندىراتىنى ءبىر عانا ءبىزدىڭ ۆزۆود ەمەس، بۇكىل ءبىر روتانى، ودان سوڭ باتالوندى اينالىپ شىعادى.
— ۆزۆود، تۇرىڭدار، تاماق الىڭدار! — دەپ ايقايلادىم.
ەڭ الدىمەن ءنالقارا، ودان سوڭ نازاروۆ ورنىنان تۇردى. سوڭعىسى ماعان تۋرا قاراي المايدى. بوتقاعا قىشىعان اۋزىنىڭ جيەگىن شينەلىنىڭ جەڭىمەن قايتا-قايتا ۇيكەي بەرەدى.
ونىڭ تۇندەگى ايىبى بار. ونىسىن ءوزى جاقسى سەزەتىن كورىنەدى. ءبىر جاعىنان اياپ تا كەتتىم. ءبىراق بەتىمەن جىبەرۋگە بولمايدى. مانجالونىڭ قاتالدىعى، ادىلەتسىزدىگى جايلى ويلاي تۇرىپ، ەندى نازاروۆقا ورالۋ ماعان كادىمگىدەي اۋىر سوقتى. ويلانىپ قالدىم. ونىڭ كەيىنگى كەزدەگى بىر-ەكى قىلىعىن اياقسىز قالدىرۋعا بولماس دەگەن تۇيىنگە كەلدىم. ءوزىم الدىن الماسام، ارتى ناسىرعا شابار. نە دە بولسا بۇگىن، ناق بۇگىن، ازىرگە شابۋىل باستالماي تۇرعاندا ونىمەن بەتپە-بەت بۇكىل ۆزۆود جاۋىنگەرلەرى الدىندا اشىق سويلەسۋگە ءتيىسپىن.
باقىراشتارىن سالدىرلاتىپ جاۋىنگەرلەر سايعا ءتۇسىپ بارادى. جاسىراتىن نە بار، تاماق، ىشەتىن كەز سولداتتىڭ ەڭ ءبىر كوڭىلدى، شادىمان كەزى. اتا-بابامىزدىڭ نامازىن بۇزباعانداي، مۇنداعى تاتتىلىكتى، بۇل كەزدەگى راقاتتىڭ شىرقىن بۇزۋعا تاعى بولمايدى.
ويلاپ وتىرمىن. بۇگىننەن قالدىرۋعا تاعى بولمايدى. نە دە بولسا بۇگىن سويلەسىپ، ونى جولداستارى الدىندا ۇيالتۋعا، ءسويتىپ ناقتى ۋادەسىن، سولداتتىق انتىن الۋعا ءتيىسپىن. بۇگىننەن، ناق بۇگىننەن قالدىرۋعا بولمايدى دەپ ءتۇيدىم. كوڭىلدەگى ءدىتتىڭ ءتۇيىنىن شەشۋگە ءتيىسپىن. مۇنىڭ الداعى شابۋىلعا دا زالالى ءتيۋى كادىك.
سولداتتار سايدان وكوپقا قايتا ورالدى. باقىراشتارىندا تولعان ەت سالعان تارى بوتقا. بۋى بۇرقىراپ، ءدامدى ءيىسى شىعادى. ەكەۋ ارا ءبىر باقىراشتى الىپ، جاۋىنگەرلەر تاماق جەۋگە كىرىستى. ماعان ءتيىستى تاماقتى الىپ ءنالقارا دا كەلدى. سۋمكادان بۇكتەلمەي قالايى قاسىعىمدى الىپ، تارى بوتقانى مەن دە سوعىپ جاتىرمىن.
— ىشكەن-جەگەن تاماقتارىڭىز اس بولسىن! — دەگەن داۋىسقا جالت قاراسام، كوز الدىمدا كەشە عانا بىرگە تۇنەگەن رامازان تۇر.
— ەسەن-ساۋسىز با، رامازان اعا؟
— شۇكىر! پولكتىڭ شتابىنان شىعىپ ەدىم. الگى سان روتانى تابا الماي ءجۇرمىن.
— تابىلادى، ءبارى دە تابىلادى. بىزبەن بىرگە وتىرىپ، بوتقا جەڭىز!
— راقمەت، سولدات بوتقاسىنا ورتاق بولعىم كەلمەيدى.
— مىناۋ سولداتتىڭ ەمەس، وفيسەردىڭ بوتقاسى.
— ءبارىبىر بوتقا عوي.
— ءبارىبىر ەمەس، سەنبەسەڭىز، ءدامىن تاتىپ كورىڭىز!
رامازان اسقا كەلمەدى دەمالىپ الۋعا وكوپتىڭ ىشىنە ءتۇسىپ، ءنالقارانىڭ قاسىنا وتىردى.
— رامازان قالقام، — دەدى ءنالقارا، ونىڭ الدىنا كەپتىرگەن بيداي نانىن قويىپ جاتىپ، — ءدام تات، «قۋىس ۇيدەن قۇر شىقپا» دەگەن، مىنا وكوپ ءبىزدىڭ ءۇيىمىز عوي. نان ال! توبەڭدى اندا-ساندا ءبىر كورەمىز. داۋىسىڭدى، سىرنايىڭنىڭ داۋىسىن ەستىمەسەك كوڭىل كونشىمەي، الدەنەنى جوعالتىپ العانداي بوپ جۇرەمىز. سەنىڭ اندەرىڭ تۋعان جەردى ەسكە ءتۇسىرىپ تۇراتىن ەدى. ساعىنىپ ءجۇرمىز. كادىمگى، شىن ايتامىن، سىرنايىڭنىڭ داۋىسىن ساعىنىپ ءجۇرمىن. سايابىرسىعان ءبىر كەزدە ادەيى كەلسەڭشى! ءان تىڭداپ، ءبىر راقات بولسىن!
رامازاننىڭ ءوڭى كۇرەڭ تارتىپ كەتتى. ءسوزىن بىردەن باستاي الماي قالدى. «ساعىنامىن» دەگەن سوزدەن سوڭ ونىڭ دا ويىنا الدەنە ءتۇسىپ كەتتى بىلەم.
— مەنىڭ اكەم ەرجان دەگەن كىسى وسى ناق ءسىز ءتارىزدى ءتورتپاق، ءپىشىنى دە سىزگە ۇقسايتىن، جازعى سوپاق، قىر مۇرىندى ەدى. تەك قانا ول كىسى اق سارى بولاتىن. ءسىز قىزىل شىرايلىسىز عوي.
— مەنى قارا دەسەڭ دە بولادى.
— ءسىز قارا ەمەسسىز.
— قۇداي كوڭىلىڭدى ءوسىرسىن!
— ايتقانىڭىز كەلسىن. اكەمنىڭ ءونى اق سارى دەدى دەمەكشى، ءبىزدىڭ رۋىمىزدىڭ ءوزى كەرەي ىشىندە اقسارى بولادى. ءبىرجان دەگەن ءانشىنى ەستىگەنىڭىز بار ما؟
— ەستىگەندە قانداي. سوناۋ بالا كۇنىمىزدە ءبىزدىڭ اۋىلداعى ءبىر بايدىڭ جالعىز ۇلى ارقا جاققا بارى سول ءبىرجاننىڭ بىرنەشە ءانىن ۇيرەنىپ قايتىپتى. ءالى كورمەگەن. داقپىرت بويىنشا ەلىكتەگەن. ەلگە كەلگەن، ءبىرجان سال بولامىن دەپ، ۇستىنە ءتۇرلى ءتۇستى الاباجاق شاپان كيىپ، باسىنا ۇكىلى بورىك كەيىن، ءان سالىپ جۇرەتىن.
بالاسى جيەنبەتتىڭ مولجان سالمىن،
پايدام جوق، زالالىم جوق جۇرگەن جانمىن، —
دەپ اڭىراتا جونەلەتىن الگى. ءبىز ءبىرجان اندەرىن سول مولجاننان ەستىگەنبىز. كەيىن قاراسام، مولجاننىڭ ايتىپ جۇرگەنى سول ءبىرجاننىڭ اندەرى عانا ەمەس، سوزدەرى دە بىرجاندىكى ەكەن.
— ەلىكتەگەنى عوي. ەرتەدە ونداي ەلىكتەۋلەر كوپ بولعان.
— ونىسىن قايدان بىلەيىن، مولجان ءاندى الگى ايتقانداي ەتىپ سالاتىن. كەيىن بىلسەك. الگى جالعان سەرى ءبىرجان ولەڭدەرىن وزىنشە وزگەرتىپ، ىشىنە ءوز اتىن قوسىپ العان قۋ بوپ شىقتى. ءبىرجان ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنا اتى شىققان ءانشى عوي. اۋىلداسىڭ بولسا، ساعان ونىڭ ارۋاعى، ءىشى قونعان ەكەن، رامازان قالقام!
رامازان تاعى دا ۇندەمەي قالدى. ازدان سوڭ باسىن كوتەرىپ، ءبىر كۇرسىندى.
— ءبىرجان ارۋاعى قوندى ما، جوق پا، ونى ايتا المايمىن. ءوز اكەم ەرجان دا قارا جاياۋ ادام ەمەس ەدى. جاسىندا ول دا ءان سالىپ، ولەڭ ايتىپ سەرى بولماق نيەتتە بوپتى. كەدەيلىك قول-اياعىنا تۇساۋ بوپ، قىسقا ءجىپ بايلاۋعا كەلسە دە، كۇرمەۋگە كەلمەگەنسىن وزىنشە باقىت ىزدەپ، جايىنا كەتىپتى. مۇنىڭ ودان باسقا تاعى ءبىر سەبەبى بار كورىنەدى.
رامازان اسىقپاي اقىرىن سويلەيتىن. بۇل جولى دا جايلاپ وتىرىپ، ءنالقاراعا، ءوزىنىڭ اكەسىنە ۇقسايتىن كارى سولداتقا ءبىراز ءومىرىن ايتتى...
— اكەمدى ەلىمىزدە ەلەبايدىڭ ەرجانى دەيدى ەكەن. جاسىنان انگە، دومبىراعا ءۇيىر بوپتى. بەرتىن كەلە قولىنا دومبىرا ۇستاپ، اۋىل ارالاپ ءان سالعان. مەنىڭ اكەم دە الگى ءسىز ايتقان مولجان سياقتى ءبىرجانعا ەلىكتەپ ءان شىعارعان، وزىنشە ءسوزىن دە قۇراستىرىپ العان كورىنەدى. كەيىنگى كەزدە ءوزى ىڭىلداپ ايتاتىن مىنا ءبىر اۋەنى ءالى ەسىمدە:
بالاسى ەلەبايدىڭ اتىم ەرجان،
وزىمە باتا بەرگەن ءانشى ءبىرجان،
كەرەيمىن، اقسارىنىڭ ۇرپاعىمىن،
كوكشەنىڭ بۇلاندىسىن مەكەن قىلعان.
اكەمنىڭ قوجاعۇلداي جىلقىسى جوق،
بولادى كىمگە ميراس دۇنيە بوق.
ءساتىباي ماعان تۋىس مىڭ جىلقىلى،
بايلىعى سول اعامنىڭ كوڭىلگە توق.
مىڭ جارىم جىلقى بىتكەن قوجاعۇلعا،
بولىپ ەدى سونشا بايلىق كىمگە تۇلعا.
بايلىقتان ءانىم ارتىق قىزدار سۇيگەن،
دۋمانعا باتىپ ءجۇرمىن، ولەڭ-جىرعا.
اكەم وسىلايشا ءان شىرقاپ، ەل ارالاپ، وزىنشە از عانا كۇن سەرىلىك قۇرىپتى. ءوز الىنشە ەل اۋزىنا ءىلىنىپ، ءبىرجاننان باتا العان ەرجان ءانشى اتانا باستاعان. ءبىراق ونىڭ بۇل سەرىلىگى ۇزاققا بارماپتى.
اكەمنىڭ العاشقى ءانى، ءبىرىنشى ولەڭى الگى ايتقان تۋىسى ءساتىبايدىڭ قۇلاعىنا جەتەدى. باي اشۋلانىپ، وزىنشە نامىس كورگەن بوپ، اكەمدى زەرەندى جاقتا جۇرگەن جەرىنەن ءوزىنىڭ پوشتابايىن جىبەرىپ، شاقىرىپ اپتى. ءساتىباي باي عانا ەمەس، اقسارىنىڭ قىلىشىنان قان تامعان بولىسى ەكەن. اكەمدى الدىنا جۇگىنتىپ قويىپ، بىرنەشە كۇن ۇيرەتىپتى. «انشىلىك، سەرىلىك دەگەن سوزدەر ءقازىر، ءبىزدىڭ زامانىمىزدا اقىماقتىق، ەسەرلىك، ەسۋاستىق دەگەن سوزدەرمەن بىردەي بوپ تۇرعان جوق پا؟ اكەسى قوجاعۇلعا بىتكەن مىڭ جارىم جىلقىنى ءبىرجاننىڭ ەسەرلىگى، اقىماقتىعى، داركى دۇنيەلىگى قۇرتقان جوق پا ەدى؟ اقىرىندا سول ءبىرجاندى اكەدەن ميراس بوپ قالعان سونشا مالدىڭ كيەسى سوعىپ، جىندى بولدى. ءوز بالالارى قول-اياعىن شىلبىرمەن بايلاپ قويدى، بوساعادا جاتىپ، اشتان ەلدى، كىسى ولىمىمەن ەمەس، يت ولىمىمەن ءولدى. ءاننىڭ اياعى جىن بولدى. ونى پەرىلەر سوقتى. سەنىڭ الگى باتا الدىم، ارۋاعى قولدادى دەپ جۇرگەن ءبىرجانىڭ وسىنداي بولعان. قاڭعىباس، ەسۋاس ادامعا تابىنعانشا جايىڭا جۇرمەيسىڭ بە، ولسەڭ ءوز جايىڭا ولمەيسىڭ بە؟
يە، ايتپاقشى، سەن دە تەكتى جەردەن شىققان ادامسىن، مەنى تۋىس ساناساق، ارقا تۇتساڭ قوجاعۇلدىڭ جىندى بالاسىنا باس ءيىپ نەڭ بار؟ سەن الگى نايماننىڭ سارا دەگەن جامان قىزى قۇرلى جوقپىسىڭ. و دا ايتىپتى عوي، الگى سەنىڭ ءبىرجانىڭا:
ءبىرجاندى اكە دەسە مەنسىنبەيمىن،
جاراتتى قىز دا بولسام سونشا پاڭ عىپ؛
جىندى بوتا سىقىلدى ءبىر دەلبەنى،
قۇدايىم ءتىرى قويعان نەسىن جان عىپ؟ —
دەپ.
سەن ەڭ بولماسا سول ايەل قۇرلى جوقپىسىڭ؟ ادامدى، جاقسىنى، جاماندى اجىراتا بىلگەن ءجون. سەن ءبىرجان بولمايسىڭ دا، بولا المايسىڭ، ودان دا ەسىڭ باردا ءجونىڭدى تاپ.
ەكىنشىدەن، سەن مەنى تۋىس ساناپ، بايلىعىمدى ماقتانىش ەتىپسىڭ، ونىڭا راقمەت! ءبىراق مەنىڭ بايلىعىمدى كوڭىلىڭە توق ساناۋىڭ، ارينە، ارتىق. بىرەۋ ءۇشىن بىرەۋ مال جيمايدى، اركىم قۇدايدىڭ بەرگەنىن الادى، سونى مىسە تۇتادى. مىڭ جىلقى ايداعان باي دا، جالعىز اتتى قۋ كەدەي دە، ءتىپتى تىگەرگە تۇياعى جوق تۇلدىر بەيباق تا، قازىناسى مول الپاۋىت اق سۇيەك تە وزىنشە كۇن كورەدى، ءوز نەسىبەسىن مىسە ەتەدى. مەنىڭ مالىمدى كوڭىلىڭە توق ساناعانىڭ جايلى ايتارىم وسى. تۋىس ەكەنسىڭ، پايداڭدى تيگىز، زيانىڭنان اۋلاق. ءوزىڭ ايتىپسىڭ، بايلىقتان ساۋىق-دۋمانىم، ولەڭ-جىرىم ارتىق دەپ. بار ۇعىمىڭ سول بولسا، جەتىسكەن ەكەن. بايلىقتى «دۇنيە بوق» دەپسىڭ. مۇنىڭ دا دۇرىس ەمەس. ءبىراق ول دۇنيە بوق، دۇنيەقوڭىز بولمايدى. سەن انشىلىكتى، سەرىلىكتى قويىپ، الدىمەن وسىنى ءبىل! اقىل-ەسىڭ بۇتىندە مال تاپ، دۇنيە ىزدە، باقىت جولىنا ءتۇس. اقىلىڭ تاسىپ بارا جاتسا، كوپ بولسا، اعا سۋلتان قۇنانباي قاجىنىڭ بالاسى ابايداي-اق بولار، ەسەك ارتىن جۋساڭ دا مال تاۋىپ كەل» دەپ ول دا ايتقان. الگى ولەڭىندە «بايلىق ەشكىمگە تۇلعا بولماعان» دەپسىڭ؟ ءپالى، شىركىن، بىلەدى ەكەنسىڭ، ءومىردى! دۇنيەنىڭ تۇلعاسى بايلىقتا، داۋلەتتە، قازىنادا تۇرماعاندا قايدا تۇر؟ كورىپ كەلگەنىڭ بولسا، اشىپ ايت، ءبىز دە بارىپ كورەيىك. ءبىراق سەن نە كورىپ ەدىڭ، نە ءبىلىپ ەدىڭ؟ سەنىڭ مەن بىلمەيتىن نەڭ بار ەدى؟ ءبىراق، سەنىڭ مەن جايلى بىلمەگەنىڭ كوپ كۇدىگىڭ قالماسىن ونى دا ايتايىن. اناۋ جاتقان اقتىلى قوي، كوك الالى كوپ جىلقى بولماسا، مەنى بولىس ەتىپ كىم سايلار ەدى؟ اقسارىدا مەنەن دە باسقا بىلگىش، مەنەن دە باسقا دەسەم دە، شەشەن دە ازامات بار. مەن اقىماق ەمەسپىن، ورىسى بار، قازاعى بار، مەنى سىيلاپ ەمەس، ەڭ الدىمەن مەنىڭ بايلىعىمدى، داۋلەتىمدى، سالتاناتىمدى سىيلاپ سالەم بەرەدى، الدىما كەپ باسىن يەدى، ۇلكەن جولدا كەزدەسسەك بۇرىلىپ تۇرىپ، جول بەرەدى. سەن ەڭ بولماعاندا وسىنى بىلسەڭشى...»
اكەم مارقۇم ءساتىبايداي ازۋلى تۋىسىنا ماردىمدى ەشتەڭە ايتا الماي، جەر شۇقي بەرىپتى. ءبىراق ءساتىباي ونىڭ ءسوزىن الماي، رايدان قايتتىم دەگىزىپ، انت-سۋىن ىشكىزبەي قايتارماس بوپتى.
— وسىنىڭ ءبارىن ساعان اعايىنگەرشىلىكپەن، تۋىستىقتى بەتكە ۇستاپ ايتامىن. مەنەن باسقا بىرەۋ بولسا كۇل بولماسا، بۇل بولسىن دەپ، قولىن ءبىر-اق سەرمەر ەدى. مەنىڭ سەنىمەن تۋىستىق، ۇيالاستىق پارىزىم ولاي ەتۋگە بۋرا باستىرمايدى. بالاپانىن تورعاي دا قورعايدى، بالاسىن ءبارى دە قىزعىشتاي قوريدى. مەن سول تورعاي قۇرلى جوقپىن با؟ جوق، مەن اۋزى التى قارىس بەرىمىن. كۇشىگىمدى قور ەتپەيمىن، ەشكىمگە جەم ەتپەيمىن. كەرەك بولسا ءوزىم جەيمىن.
— مىنا ءساتىبايىڭ دا مىقتى ەكەن. ايتقان سوزدەرى ماعان ۇناپ وتىر! — دەپ قويدى ءنالقارا.
— و نە دەگەنىڭىز، ءوزى ايتقانداي ازۋ ءتىسى التى قارىس بەرى عوي.
— ناعىز كوكجالدىڭ ءوزى ەكەن. ءسوزىڭدى ءبولدىم بىلەم. ليگا بەر، جانىم! — دەپ قويدى ءنالقارا، — ايتا بەر. اڭگىمەڭ وتە جاقسى ەكەن.
— وسىنىڭ بارىنە اكەم كونبەگەندەي سىناي بىلدىرگەن ەكەن، ءساتىباي كۇشكە ساپ، قورقىتىپتى. «ءبىرجاننىڭ جىنى سوعىپ، ەسۋاس بولدى دەپ بايلاپ تا تاستاي الام. بولىستىعىمدى ساپ، مال بەرىپ، يتجەككەنگە ايداتىپ تا جىبەرە الام. الشىنبايدىڭ ماديىنەن اۋليە ەمەسسىڭ، ونان اسقان ءانشى دە بولمايسىڭ، ودان جاقسى باتىر دا بولا المايسىڭ. سول ءماديدى تۋعان اعاسى قاقاباي موينىنا قۇرىم كيىز ءىلىپ، قارا بۋراعا تەرىس مىنگىزىپ، سوناۋ يتجەككەنگە ايداتتى ەمەس پە! بۇكىل قارقارالى مەن كەرەكۋگە، بايان مەن قاراوتكەلگە اتى شىققان سول ماديدەن قاي جەرىڭ ارتىق. ونىڭ بۇكىل سارىارقاعا اتى شىقتى. سەنىڭ اتىڭ شىقپاي تۇرعاندا جوق قىلا سالۋ وپ-وڭاي. وعان مەنىڭ تۋىسقاندىق ارىم بارمايدى. ءوز كۇشىگىن ءوزى جەيتىن، قاقاباي ءتارىزدى ءبورى ەمەسپىن. ال ىستەيمىن دەسەم، و دا كەلەدى قولىمنان. ءوز ءناسىلىمدى بوگدەگە قورلاتقانشا ءوزىم-اق جۇتا سالام.
ءساتىباي اكەمدى بىرنەشە كۇن ۇستاپ، اقىرى انتىن اپتى. «ءان سالمايمىن، دومبىرا ۇستامايمىن. ءبىرجاندى ارۋاق تۇتپايمىن» دەگەن سوزىنەن كەيىن ءساتىباي وعان قاتتى ريزا بوپ، ءبىر جورعا مىنگىزىپتى. سول جورعانى ءمىنىپتى دە، اكەم ب ا ق ىزدەپ، بايلىق ىزدەپ، ونى قازاق جەرىنەن، ابىلاي اسا الماعان سارىارقادان تابا الماعانداي باشقۇرت جەرىنە ەتىپ كەتىپتى. باشقۇرتتا ميلحايدار دەگەن بايعا جالدانىپ، كوپ جىلدار سونىڭ جىلقىسىن باعىپ، بيەسىن ساۋعان.
— مىنە، ءنال اعاسى، مىنا وتىرعان رامازانىڭىز وسىنداي اكەدەن تۋعان! — دەپ ول ءسوزىن ءبىتىردى. — ءسىزدىڭ دە مەنىڭ اكەم سياقتى كوپ وتكەلەكتەن وتكەن ادام ەكەنىڭىزدى مەن دە جاقسى بىلەم. ءسىز ونى ماعان وتكەن جىلعى قىستا ايتقانسىز. ءسىز اكەمە تۇلعا جاعىنان عانا ەمەس، تاعدىر جاعىنان دا ۇقسايدى ەكەنسىز.
— دەگەنمەن اكەڭ جىگىت ەكەن، سوندا سەنىڭ شەشەن كىم؟ — دەپ قالدى اڭگىمەگە قۇنىعىپ العان ءنالقارا.
— ءتۇۋ، ءنال اعا، ءسىز سۇراماڭىز، مەن ايتپاي-اق قويايىن، وعان مۇلدە ۋاقىت جوق.
— نەسى بار ەدى؟
— ەشتەڭەسى دە جوق. ول ءبىر جاتقان ءوز الدىنا ۇزاق داستان.
ءنالقارا داستان بولماسا، حيكايا بولسىن، ايتا بەر دەگەندەي سىڭاي كورسەتكەن ەدى:
— اقساقال، ءقازىر قيناماڭىز، كەيىن تاعى بىردە كەزەگى كەلەر، ولمەي ءتىرى جۇرسەك، كۇندە كەزدەسەمىز! — دەدى رامازان.
ول سانروتاعا ءجۇرىپ كەتتى. ءبىز بوساعان جەردە كەلەسى بۇيرىقتى كۇتىپ، قالا بەردىك.
رامازاننىڭ ءنالقاراعا ايتپاي كەتكەن اڭگىمەسىنىڭ جوباسى ماعان كوپتەن تانىس. مۇنى ول سوناۋ ءبىر ءتۇنى بىرگە قونعان كەشتە ايتىپ ەدى. ارقاسىنداعى قاپشىعى قاراڭداپ، قىردان ويعا قاراي اسىعىس كەتىپ بارا جاتقان وعان قاراي تۇرىپ، سونداعى اڭگىمە ەسىمە قايتا ءتۇستى:
«ءار كەۋدەدە ءبىر قيال» دەگەن دۇرىس وي. ەرجاننىڭ ءوز ويى بولعان شىعار. الىستا ءجۇرىپ، وزىنشە تىرشىلىك ەتىپ، ءومىردىڭ ءدام-تۇزىن وزىنشە تاتپاق بولعان. ءوز ەڭبەگىمەن، ماڭداي تەرىمەن مال تاۋىپ، وزىنشە تىرنەكتەندى. سارىارقادا، كەڭ جازيرادا اركىم ءارتۇرلى جولمەن كۇن كورىپ جاتىر. باسقا جەردە، وزىنە تانىس ەمەس وڭىردە بۇل دا وزىنشە كۇن كوردى. مۇنىسى وزىنە قىزىق تا كورىندى.
ەرجان باشقۇرت جەرىندە ءجۇرىپ، سابيرا دەگەن باشقۇرت قىزىنا ۇيلەنىپتى. ودان رامازان تۋعان. ونىڭ تۋعان جەرى سامار ءتۇبى. اكەسىنىڭ تۋعان جەرى كوكشەتاۋعا ول جەتى جاسقا كەلىپ، ەس بىلە باستاعاندا اياق باسقان. بۇل بىلاي بوپتى. قالادا وسكەن سابيرا بالالى بوپ، ەرجاندى ءبىراز وزىنە قاراتىپ العاسىن، «سەندەر كوشىپ جۇرەدى ەكەنسىڭدەر، وندا بارمايمىن. مەنى سۇيسەڭ، وسىندا ماڭگى قال» دەگەندى ايتادى. ەرجان ەلىن، تۋعان جەرىن ساعىنعان، كەتكىسى كەلەدى. وسى جارىقشاقتىڭ اياعى اجىراسۋعا اكەپ سوعادى. ەڭ سوڭىندا جالعىز بالانىڭ كىممەن قالۋى جايلى ءسوز بولادى. انا جۇرەگى بالاعا دەگەندە ەرەكشە نازىك. اناسىنىڭ بالادان ايرىلعىسى كەلمەيدى. اقىرىندا ءوزىنىڭ بالا الدىنداعى بەدەلىنە، بالانىڭ اكە تاربيەسىن ەمەس، ءوز تاربيەسىن العاندىعىنا سەنىپ، سابيرا كىممەن قالاتىنىن، قايدا باراتىنىن بالانىڭ وزىنەن سۇراۋدى، قالاۋدى بالانىڭ وزىنە سالۋدى وتىنەدى.
سابيرانىڭ تۋىستارى، تۋعان شەشەسى، ەرجاندى ەرتىپ كەتۋگە كەلگەن جولداستارى جينالعان توپتىڭ الدىنا سىرتتا ويناپ جۇرگەن رامازاندى، جەتى جاسار ءسابيدى شاقىرادى.
ءسوزدى وزىنە-وزى سەنىمدى سابيرا باستايدى.
— قۇلىنىم رامازان، مىناۋ وتىرعان اكەڭ ەكەۋمىز اجىراستىق. ەندى بىرگە تۇرمايمىز. ول ەلىنە كەتەدى، مەن وسىندا قالامىن. قايدا، كىمگە بارساڭ دا ەرىك سەندە! — دەپ بالاسىنا قاراعان.
ەرجاننىڭ دا جۇرەگى لۇپىلدەپ، ءسابيدىڭ بەتىنە جالتاقتاپ قاراپ قالادى. بالا ويلانىپ جاتپاي-اق، بىردەن:
— اكەممەن بىرگە كەتەم! — دەپتى.
سابيرانىڭ توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي ەسى اۋىپ، قۇلاپ قالا جازداعان. انا جاعىنداعى بىرەۋلەردىڭ:
— رامازان قالقام، نەگە ولاي دەدىڭ، سەنى بىرەۋلەر ۇيرەتىپ قويعان جوق پا؟ سەبەبىن ايت! — دەگەنىنە بالا ىركىلمەستەن:
— سابيرا اپامنىڭ ماماسى، اناۋ وتىرعان اجەم، سەنىڭ اكەڭ قىرعىز، سەن «قىرعىز بالاسى»، «قىرعىز بالاسى» دەيدى. مەن قىرعىز بولسام، ءوزىمنىڭ قىرعىزىما كەتەمىن! — دەگەن كەزدە، ومىرىندە كوزىنە جاس الماعان، جىلاۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن باتىر تۇلعالى، سەرى پىشىندەس ەرجان بالاسىن قۇشاقتاي الىپ، وكىرە دە، وكسي دە جىلاعان ەكەن.
ال قايتكەندە دە وسى ءبىر تاڭداۋ بالا جۇرەگىنە اۋىر ءبىر ءزىل تاستاپ ەدى. سو ءزىل ونىڭ جۇرەگىنەن ءومىر بويى كەتكەن ەمەس. ەكىنشى انا قانشا مەيىرىمدى، قانشا جاقسى بولعانمەن كوزىنەن جاسىن سورعالاتىپ جىلاپ قالعان سوناۋ ءبىرى قارا كوزدى، قوڭىر شاشتى جاس انا كوز الدىنان كەتكەن ەمەس. ونىڭ ءوز ءيىسى، ءوز مەيىرىمى، ءوز ءتىلى بولاتىن. تۇلا بويى تۇڭعىشىن الىسقا اتتاندىرىپ، ەندى كورەر-كورمەسى بەلگىسىز بوپ تۇرعان انا كەيىپى، انا كوزىنىڭ جاسى بالا جۇرەگىنە ءوز تۇينەگىن ماڭگى تاستاعان.
جەتى جاسار رامازان تۋعان انادان وسىلايشا اجىراعان. ەرجان سۇيگەن جارىن تاستاپ، باشقۇرت جەرىنەن وسىلايشا كەتكەن. تۋعان جەردىڭ كۇنى-اي دەسەڭشى! وسكەن جەردىڭ ىستىعى-اي!
سابيرا بۇرىنعى جۇبايى مەن تۋعان بالاسىن ۇزاق جولعا شىعارىپ ساپ تۇرىپ، كوزىنە جاس العان:
— قوش بول، ەرجان، امان بول، قۇلىنىم رامازان! الىستا قالسام دا سەن ەكەۋىڭنىڭ تىلەۋىڭدەمىن. مەنى ۇمىتپاڭدار! ەرجان-اۋ، رامازاندى جەتىمسىرەتپە، اكەسى عانا ەمەس، شەشەسى دە ءوزىڭسىڭ! وزىڭە سەنەم، وزىڭە تاپسىرام قۇلىنىمدى. شيكى وكپەم، باۋىر ەتىم جالعىزىم رامازان، — دەپ ەگىلگەن-دى اناسى.
ناق وسىلايشا ەگىلە جىلاپ قالعان انا ونىڭ جۇرەگىنىڭ ءبىر بۇرىشىندا ماڭگى قالعان. ونى ەستەن شىعارىپ جىبەرەردەي كۇش جوق-تى.
— اماندىق بولسا، كەلەسى جىلى وسى كەزدە، قولىمنان كەلسە جىل سايىن رامازاندى الىپ كەپ، سۇيگىزىپ كەتىپ تۇرام! — دەپ اكەسى سابيراعا ۋادە بەردى.
بالا اۋىلدان ۇزاپ كەتكەسىن بارىپ، ەگىلە جىلادى. اكە ونى ارەڭ جۇباتتى. ەرجان ۋادەسىن بالاسىنا دا بەردى.
ءبىراق بۇل ۋادە ورىندالمادى. دۇنيە الاساپىران بولىپ كەتتى. ازامات سوعىسىنىڭ وتتى، جالىنداعان كۇندەرى باستالدى. قۋ كەدەي ەرجاننىڭ ءورىسى تارىلىپ، قاناتى كەسىلدى. وسى ءدۇمپۋدىڭ ارتىنان كەدەيگە كەلەر جاقسى كۇندى كۇتتى. ءبىر كۇنى باياعى باي تۋىسى ءساتىباي شاقىردى.
— ال، ەرجان، كوپ ۋاقىت سىرتتا ءجۇردىڭ ءبىراق ونىڭ وزىڭە پايدا بوپتى. ورىسشا ءتىلدى جاقسى بىلەدى، حات تانيدى دەپ ەستىدىم. مۇنىڭ ءبارى دۇرىس. ەندى سەنىمەن كەڭەسەيىن دەپ ادەيى شاقىردىم.
باي تۋىس بۇرىنعىداي مەنمەن، كوكىرەك ەمەس، مىسى باسىلىپ، ءوز ساباسىنا تۇسكەن سياقتى. ەرجاندى سۇيەمەلدەپ، سۇيەنە سويلەگەندەي نيەت ءبىلدىردى. ەرجان ءا دەگەندە ەشتەڭەگە تۇسىنبەي دە قالدى.
— شاقىرعانىڭىز دۇرىس. ءبىراق سىزگە مەن كەڭەسشى بولۋعا قاشان جاراپ ەدىم. قاشاننان بەرى كەڭەسشى تۇتۋشى ەدىڭىز؟
ەرجاننىڭ ءتىلى شىعىپ قالعانىن ءساتىباي بىردەن سەزدى. بۇرىنعىدان بەتەر بۇعا سويلەدى.
— سەن ول كەزدە جاستاۋ بولدىڭ. بىلە-بىلسەڭ سەنى دۇرىس جولعا سالدىم. ەندى بۇگىن كەڭەسشى ساناسام، ءار نارسە ءوزىنىڭ كەزىندە عوي... تۋىسقان ادامدار اراسىندا نە بولمايدى.
— ءبىراق ءسىز ىستەر ءىسىڭىزدى ىستەپ الىپ، كەڭەسشى ەتكەنىڭىز قىزىق ەكەن، — دەپ ەرجان مىقتاپ كۇلىپ تە العان-دى.
ونىڭ بۇل كۇلكىسى ءساتىبايعا ءزارلى كورىنەدى.
— يە، مەن نە ىستەپ قويىپ ەدىم؟ — دەپ ءساتىباي شوشىندى.
— اقتارعا ەكى ءجۇز ءمىنىس اتىن بەرگەنىڭىز راس پا؟
بۇل سۇراق ءساتىبايدىڭ توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بولدى. ونىڭ ءوڭى بۇزىلىپ كەتتى. شۋ دەگەندە نە ايتارىن بىلمەي مۇدىرە بەردى. ارتىنشا:
— ونى قايدان ەستىپ قويىپ ەدىڭ؟ راس ەدى. ەندى سول ايىبىمدى جۋۋدىڭ ءجونىن سەنەن سۇراعالى كەلدىم.
— اقتارعا ەكى ءجۇز ات بەرسەڭ، قىزىلعا ءتورت ءجۇز ات بەرەسىڭ، سوندا عانا ايىبىن جۋىلادى. ايتپەسە قۇريسىڭ.
— بۇعان دا كوندىم. ەندى سول ات كەرەك قىزىلىڭدى اۋىلىما ءوزىڭ باستاپ كەل! سەن دە جاقسى، مەن دە جاقسى بوپ كورىنەمىز.
— مەن ءالى ەشكىمگە دە جەككورىنىشتى بولماعان جانمىن. ماعان ەرەكشە جاقسى بوپ كورىنۋدىڭ پايداسى جوق، ءجونى از. ال ءسىز بولساڭىز جاقسى كورىنۋ ءۇشىن ەمەس، قىزىل الدىنداعى قىپ-قىزىل كىناڭىزدى جۋىپ-شايۋىڭىز قاجەت. كەلىستىم، ازىرلەنە بەرىڭىز! قىزىل اسكەردى باستاپ كەلەمىن! — دەپتى ەرجان.
ءساتىباي قىزىل اسكەرگە ءوز ەركىمەن ءتورت ءجۇز مىنەر ات بەردى دەگەن ءسوز بۇكىل قاراوتكەل مەن كوكشەگە تارادى. قازاق دالاسىندا بولشيەۆيكتەردى جاقتاعان مىڭىرعان تۇڭعىش الپاۋىت وسى ءساتىباي ەدى. ونىڭ بۇل ساقىلىعى، بۇل ەرلىگى بۇكىل ەلگە تارادى. پاتشا كەزىندە دە، جاڭا وكىمەت كەزىندە دە ول بايلىعىمەن جان ساقتاپ، اتاق الدى. وسى بەدەلىمەن ول كەيىنىرەك تۋىسى ەرجاندى بولىستىق كوميتەتتىڭ باستىعى ەتكىزدى. «بيلىك قولدان كەتسە دە، كوزدەن كەتپەسىن، ءوزىم بولماسام كۇنى تۋعان كەدەي تۋىسىم ەرجان بار. سونى قولدايمىن»، — دەپ باسقالارعا جون ارقاسىن كورسەتىپتى. ول دەگەنىن ىستەۋدەي-اق ىستەپ ەدى. ءبىراق ءوزىن سول ەرجاننىڭ ۇيىندە قوناقتا وتىرعان جەرىندە، تاپا-تال تۇستە اق باندىلار باۋىزداپ كەتتى. ەرجاننىڭ بوساعاسى قان جوسىپ قالا بەردى.
قىزىل اسكەرگە نەگە كومەك بەرەسىڭ دەگەن وشتىكپەن ءولتىردى. ونىڭ ءومىرى وسىلايشا بىتكەن ەدى. بۇل دا ءبىر تاريح ەدى. رامازان مۇنى دا ءوز كوزىمەن كوردى.
مۇنى ەستىگەندە كەرەيدىڭ جاقسىسى بار، جامانى بار، ۇلكەن-كىشىسى بىردەي:
— بايلىق ءۇشىن، ب ا ق ءۇشىن، اتاق-داڭق ءۇشىن شاراداي باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا سوققان ەسىل ەر، كەتكەن ەكەن جارىق دۇنيەدەن! — دەپتى.
ول وزىمەن بىرگە قوتىر تاي دا الىپ كەتە المادى. دۇنيە شىركىننىڭ بايانسىزدىعى مەن وپاسى وسىندايدا كورىنەدى دە...
جاڭا عانا نالقارامەن ۇزاق سويلەسىپ، ەندى توعايدى ورلەپ، ۇزاپ بارا جاتقان اناۋ جىگىت، ءانشى رامازان كەزىندە نە كورمەدى دەيسىڭ! قارشادايدان تۋعان انانىڭ ىستىق قۇشاعىنان اجىرادى. ايەلدىكتەن باسقا جازىعى جوق، اق ءسۇتىن بەرگەن انانىڭ التىن ديدارىن كورمەي ءوستى. ونىڭ كوز الدىندا جىلاعان انانىڭ كەلبەتى عانا بار. ونان وزگە اناسى جايلى ول ەشتەڭە ەستىگەن دە، كورگەن دە، بىلگەن دە ەمەس. ءبىراق انا كەلبەتىن ەسىنە ماڭگى ساقتادى. قاسى، قاباعى قياقتاي، قوڭىر شاشتى، بيداي ءوندى، كوزى قارا، ويناقى سۇلۋ كەلىنشەك. سابيرا ونىڭ اناسى ەدى. ال، تۋعان جەرىن، وسكەن ەلىن ساعىنىپ، جالعىز ۇلىن قولتىعىنا قىسىپ، سامار تۇبىنەن ورالعان اكەنىڭ دە كوز جاسىن ول ۇمىتقان جوق. «پالەن جىل ميلحايداردىڭ جىلقىسىن باعىپ، بيەسىن ساۋعاندا تاپقانىن قايسى؟» دەگەندە: «مەنىڭ ول جەردەن تاپقان بايلىعىم دا، اقشام دا، دۇنيەم دە، باقىتىم دا — مىناۋ، مىنا بالا» دەپ ايتۋ ءۇشىن عانا ەمەس، «قۇس ەكەش قۇس تا بالاپانىن قاناتىمەن قاقپالاپ، دالاعا تاستاماي، وزىمەن بىرگە الىسقا الا ۇشادى. مەن قۇس قۇرلى جوقپىن با؟ بالاپانىمدى ۇياسىنان ۇشىرىپ، وزىممەن بىرگە جوكەي كولىنىڭ تولقىنىنا الا كەلدىم» دەپ وتىرادى ەكەن ەرجان. وزەگىڭدى جارىپ شىققان ءوز ءناسىلىڭ قيىن ەكەن. رامازان ەرمەي قالعاندا، تۇبىندە ول سابيراعا قايتىپ ورالار ما ەدىم قايتەر ەدىم؟ ەڭ بولماعاندا بارىپ تۇراتىن ەدىم عوي...
قايتكەندە دە بالا كوڭىلدىڭ جارىقشاعى جابىلماي قويدى. سول جارىقشاق، سول اقاۋ كەيدە ۋىلدەپ، جەل بوپ، ىرعاق بوپ ەسەتىن. كوڭىلدى قاتتى شايقاپ، تەربەتەتىن.
مۇڭدى كوڭىلدىڭ، ءاربىر قايعىنىڭ باسقا سالار ءوز ىرعاعى، ءوز سازى بولادى. سونداي ءبىر مۇڭ سازى رامازان كوڭىلىن، ونىڭ پاك جۇرەگىن تىم ەرتە تەربەپ، ەرتە وياتتى. مۇنىڭ ۇستىنە اۋمالى-توكپەلى، الاساپىران كەزدىڭ كوكەيگە قۇيعانى تاعى بار-دى. وسىنىڭ ءبارى ونى ەرتە ەسەيتتى.
رامازان اكەنىڭ ىستىق، سۋىق قاباعىن دا كورىپ ءوستى. ءبىراق سوناۋ ءبىر كەشتە، رامازان اناسى الدىندا «مەن اكەممەن كەتەم» دەگەندى ايتقاندا كەۋدەسى اياققاپتاي، باتىر تۇلعالى اكەنىڭ وكسىپ-وكسىپ، جاس بالاشا جىلاعانى دا كۇنى بۇگىنگىدەي كوز الدىندا. اكەسى ونىڭ جىلادى. جاسىن توكتى. ەر جىگىت جىلادى. كوكشەنىڭ باۋىرىندا وتكەن تالاي-تالاي قۋعىن-سۇرگىندەردى دە، اتىس-شابىستى دا رامازان ۇمىتا المايدى. الىپ دەنەلى، سوم تۇلعالى ءساتىبايدىڭ قانى تاسقىنداپ سۋداي اقتى. نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن اقتى؟ اعىزعان كىم؟ ادىلەت قايدا؟ شىندىق بار ما؟ تۋعان شەشەسى قايدا، نەعىپ ءجۇر؟' اكەسى نە ىستەمەك؟ الدا نە كۇتىپ تۇر؟ ءوز باسىنا تىكەلەي تونگەن ەشتەڭە بولماسا دا، تۇسىنىكسىز كوپ سۇراۋدىڭ، كوپ شىتىرماننىڭ ناق قايناعان ورتاسىندا ءجۇردى. ءبىرىن ۇقتى، ءبىرىن ۇقپادى، ءبىرىنىڭ شەشۋىن تابا الماي اڭ-تاڭ بوپ جۇرە بەردى. مىنە، رامازان سوناۋ ءسابي جاسىنان-اق وسىنداي شىم-شىتىرىق، قات-قابات سۇراۋلاردىڭ اراسىندا ءوستى. كەيىنىرەك وقۋ وقىپ، حات تانىعان كەزدە ويلاپ وتىرسا، سول كەزدە بۇلاندىنىڭ ءار اعاشى بۇعان سۇراۋ بەلگىسى ءتارىزدى بولىپ سۇراۋدىڭ قالدىرعان ىزدەرى دە شىعار. ال ونىڭ بەر جاعىندا كىم بولۋ كەرەك دەگەن ۇلكەن سۇراق تاعى تۇردى. ءانشى مە، سىرنايشى ما، ءمۇعالىم بە، ارتيست پە، دارىگەر مە؟ جوق، الدە سولاردىڭ ءبىرى دە ەمەس، سۋرەتشى مە؟ كوكشەتاۋ جەرىنىڭ سۇلۋلىعىن بەينەلەي الاتىن قالام يەسى بولۋدى دا كوپ ارماندادى. بۇل دا جاتقان كوپ سۇراۋلاردىڭ باستىسى ەدى.
10
رامازان ورمانعا ەنىپ، كوزگە كورىنبەي كەتسە دە، كوڭىلدەن كەتپەي قويدى. بۇدان ءبىر جارىم جىل بۇرىن، حولم قالاسىنىڭ تۇبىندە العاش كەزدەستىرگەن شاعىمدى ەسكە الدىم. وندا مەن ديۆيزيا شتابىندا ىستەيتىنمىن. ول پوليتوتدەلدىڭ شاقىرۋىمەن شتابقا كەلىپ، جاۋىنگەرلەر اراسىندا كوركەمونەرپازداردىڭ ويىن-ساۋىعىن كورسەتۋ جايلى ءوز ويىن ايتىپتى. قايتۋعا كەش بولدى، بايلانىسشى وفيسەرلەردىڭ تۇراعىندا بوس ورىن ءار كەزدە-اق بولاتىنىن شتاب توڭىرەگىندەگىلەر تۇگەلدەي ءبىلىپ العان. ويتكەنى ءبىرى بولماسا ءبىرى، نەمەسە توبىمەن ولار بايلانىس ىسىندە، جولدا، ساپاردا جۇرەدى. سونىمەن رامازان ءبىزدىڭ جاتقان جايىمىزعا كەلىپ تۇنەدى.
ءبىزدىڭ جايدى مەكەندەيتىن جىگىتتەردىڭ كوبى-اق ساپاردا ەدى. ءبىز ەكەۋمىز وڭاشا قالدىق. سىعىرايعان ماي شامنىڭ تۇبىندە وتىرىپ، كوپ سويلەستىك. تالاي سىر توگىلدى. اقىرىندا ونىڭ ەڭ تۇڭعىش شىعارعان ءانى «جولداستار» جايلى ايتتىم.
— سەن ونى قايدان بىلەسىڭ؟
— ءبىز ول ءاندى ەرتەدە، وتىز التى، وتىز جەتىنشى جىلدارى مەكتەپتە وقىپ ءجۇرىپ ايتاتىن ەدىك.
— ال مەنىڭ ءانىم ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭ؟
— رامازان ەلەبايەۆ دەگەن جاس كومپوزيتوردىڭ، ورىنبورداعى رابفاكتا وزىمەن بىرگە وقىعان جىگىتتىڭ ءانى دەپ ءبىزدىڭ ءمۇعالىمىمىز ايتاتىن. ءوزىن بىزگە ۇيرەتكەن دە سول.
— بىزبەن بىرگە كوپتەگەن جىگىتتەر وقىدى عوي.
— سول بىرگە وقىعان جىگىتتەردىڭ ءبىرى بولار.
— ولاردىڭ كوبى كەيىن ۇلكەن قىزمەتكەر، ءمۇعالىم بوپ كەتتى. مەن رابفاكتان كەيىن مەدينستيتۋتقا ءتۇسىپ وقىماق ەدىم. ارمياعا الدى. قازاقتىڭ اتتى اسكەر پولكىندا ەكى-ۇش جىلداي ءان باستاۋشى، ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىنە باسشىلىق ەتۋشى بولدىم. سوندا كازپولكتە بولعان جىگىتتەر دە وسى «جولداستار» ءانىن كوپ سالاتىن. ال سول ءان ەسىڭدە بار ما؟ — دەپ سۇرادى ول.
— جاستا ۇيرەنگەن نارسە ەستەن كەتپەيدى ەكەن عوي.
— ال ايتشى، قانە؟ — دەپ ول ماعان شۇقشيا قالدى.
ازداپ جۇرەكسىنسەم دە، ءاندى ىڭىلداپ وتىرىپ تۇگەل ايتىپ شىقتىم. رامازان مەنى بولمەي، ءوز ءانىن ءوزى ءۇنسىز وتىرىپ تىڭدادى. ناق ءبىر بوتەن بىرەۋدىڭ شىعارعانىن جاڭا عانا ەستىپ وتىرعانداي زەيىندى، ويلى وتىردى. ءبىر رەت ورىنداپ شىقتىم. بۇدان سوڭ ەكەۋمىز دە كوپ ۋاقىتقا دەيىن ۇندەمەدىك. الدەن ۋاقىتتا قايتا ايت دەپ ءوتىندى. ءاندى قايتا سالدىم. بۇرىنعىداي ەمەس، بۇل جولى العاشقىدان گورى ەركىندەۋ سالسام كەرەك، وزىمە دە ۇناپ كەتتى. وسى شابىتپەن قايتا ورىندادىم. وزىمشە ەداۋىر شابىتپەن، ناشىمەن ويلى ەتىپ سالدىم. «جولداستار» دەگەن ءسوزدى جىگەرمەن ايتتىم.
تاعى دا ءبىراز ويلى وتىردى دا، ماعان قاراپ:
— ال بايقاپ قاراشى، وسىندا قانداي كەمشىلىك بار؟ — دەدى.
— ەشقانداي كەمشىلىك جوق، تەك قانا مەن دۇرىس ايتا الماي وتىرعان بولارمىن. باسىندا، تۋ باستا دۇرىس ۇيرەتپەگەن دە بولار.
— جوق، — دەدى رامازان، — جوق، مەن سەنىڭ ورىنداۋىڭداعى كەمشىلىكتى ايتىپ وتىرعانىم جوق. وسىنىڭ سوزىندە، انىندە نە بار؟
— مەنىڭشە، ءبارى دە دۇرىس.
— الدە بولسا ويلان!
— ويلاناتىن دانەڭە جوق. بۇل ءبىر ارمان، قيال سياقتى اسقاق ءان. جاس كەزدە، بالالار ۇيىندە وقىپ جۇرگەندە سالاتىن ەدىك. بۇل ءان ماعان جاس كەزىمدى، ارمانشىل كەزدى، كەۋدە قيالعا تولى كەزدى ەسكە تۇسىرەدى.
— ال ءانى جاقسى-اق بولسىن. ءسوزى شە؟
— ءسوزى دە جاقسى.
— سەن مەنىڭ كوڭىلىمە قاراپ ايتاسىڭ عوي.
— مەن اقىن دا، كومپوزيتور دا ەمەسپىن. ماعان سالعا ءسوزى دە جاقسى.
— قۇلاعىنا جاستاي سىڭگەنسىن ايتاسىڭ دا.
— ودان دا ەمەس. مەن ەشتەڭەنىڭ پارقىن بىلمەيتىن شىعارمىن.
— ءوزىڭدى ءوزىڭ كەمىتە بەرمە.
— ماعان وسىدان اسقان تەكست جوق سياقتى.
— ال مەن ايتسام وسىنىڭ ءسوزى جاقسى ەمەس. بۇل اسقاق كۇندە مەن اسپاندا ۇشىپ جۇرگەن قىران بۇركىتتى، سامۇرىق قۇستى، سامولەتتى، الدەقانداي ءبىر ايعا، جۇلدىزعا ۇشىراتىن قۇپيا اپپاراتتى ايتايىن دەپ وتىرعانىم جوق. مۇندا ادامنىڭ كادىمگى ارمانى، قيالى، ساعىنىشى ايتىلماق ەدى. كەزىندە جاقسى، لايىقتى ءسوز تابىلمادى دا، وسى ءبىر، جاڭاعى سەن ايتقان سوزبەن سالعانمىن. ال شىنىنا كەلگەندە بۇل ءاننىڭ شىعۋ تاريحى وزىنشە قىزىق ەدى.
ول ويلانىپ قالدى. مەن ونىڭ سۇيكىمدى وڭىنە، وتتى قوي كوزىنىڭ جانارىنا قارادىم. ازداپ تۇتەگەن ماي شامنىڭ ساۋلەسى ونىڭ كوز قاراشىعىندا ويناپ تۇر ەكەن.
— ورىنبوردا الگى ايتقان رابفاكتا وقىپ ءجۇردىم. ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىن باسقارام. مەنسىز ءبىر كەش وتپەيدى. ورىس، قازاق اندەرىن عانا ەمەس، تاتار، باشقۇرت اندەرىن سىرنايعا سالىپ تارتامىن. بي دە بيلەيمىن، ولەڭ دە ايتامىن. ءبىر كۇندەرى، قولدىڭ ءبىر بوس كەزىندە ەلىمدى، جەرىمدى، كادىمگى ءوزىمنىڭ كوكشەمدى ساعىنعانىم بايقالدى. ويلانا بەردىم، تولعانا ءتۇستىم. بىرنەشە كۇندەر بويى سوزگە دە، وقۋعا دا، ويىن-ساۋىققا دا ونشا زاۋقىم بولماي، وزىممەن ءوزىم بوپ، الدەنەمدى جوعالتىپ العانداي بون ءجۇردىم. ويىما قارتايىپ قالعان ءاجىمدى ءجۇزدى، ۇزاق كۇندەر بويى «ءلام» دەپ ءۇن قاتپاي وتىراتىن اكەم ءتۇستى. ودان سوڭ شە، ودان سوڭ جەتى جاسىمنان بەرى كورمەگەن، ءالى سول جاپ-جاس قالپىندا تۇرعانداي بوپ شەشەم، كادىمگى انام — سابيرا ءتۇستى ەسىمە: «مەنى ويلاي ما ەكەن، ەسىنە الا ما ەكەن، ۇمىتقان جوق، پا ەكەن» — دەپ قيالدادىم. ەندى قاراپ وتىرسام، سوندا الدىمەن ءوزىم ساعىنىپ، ءوزىم اڭساسام كەرەك. بۇل ەكەۋىنەن كەيىن ەسىمە كوكشە تۇسەدى. ول سياقتى جەر ەشقايدا جوق بولار دەپ تۇيەمىن. جوكەي كەلىنىڭ جاعاسىندا اسىر ساپ ويناعان كەزدەرىم، زىر جۇگىرىپ، جالاڭ اياق، جالاڭ باس جەلمەن جارىسقان، تولقىنمەن ويناعان كەزدەرىم ەسىمە قايتا كەلەدى. رابفاكقا دەيىن شورتاندىداعى مەكتەپتە وقىعام. وندا دا كول بار. قول بوس كەزدە ورمان كەزىپ، بۋرابايعا، ۇلكەن شورتاندىعا، ابىلاي الاڭىنا، وقجەتپەستىڭ باۋىرىنا قاراي كەتىپ قالاتىنبىز. سول ءبىر وتكەن كۇندەرىمە قاراسام، جاس كەزدە بالا قيالىمدى تولعاپ، قىزىقتاعان جەرلەرىمە ەشبىر بەلگى قالدىرماي كەتكەن سياقتى بولدىم. ءوز ويىمنان ءوزىم شوشىپ كەتتىم. بايقاسام، مەن تۋعان انام سابيراعا دا ەشقانداي بەلگى، ەسىنە الا جۇرەتىن نىشان قالدىرماپپىن. تالاي جەردى باسىپپىن. ءبىراق سول جەرلەردە ەشقانداي ءىز-تاڭبا قالماعان. ال ول جەرلەردىڭ ماعان بەرگەنى كوپ سياقتى. مەن نە بەردىم، نە تاستادىم؟ بۇعان جاۋابىم جوق، كوڭىلگە مەدەۋ ەتەر تۇلدىر جوق. شوشىنام، وزىمنەن ءوزىم شوشىنام. جاتاقحاناعا كەلگەنسىن باسقا جىگىتتەردەن جاسىرىنىپ، كوز جاسىمدى توگىپ، جىلاپ تا الدىم. ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە:
— قالقام رامازان، اكەڭ ەكەۋمىز اجىراستىق، كىممەن بىرگە بولاسىڭ؟ — دەگەن اناما:
— اكەممەن دەدىم، — دەپ ايتتىم دا عوي.
بىلەمىن، اسىرەسە، وسى كەزدە، ەسەيگەن كەزدە ويلايمىن. مەن سوندا ءوزىم عانا كەتىپ قالعان جوقپىن. انامنىڭ ەت-باۋىرىن تىلگىلەپ، قان-جوسا عىپ كەتتىم. سول انا سول قايعىدان ايىعا الماي دۇنيە سالىپ كەتپەدى مە ەكەن؟ بايقاپ وتىرسىڭ با، مەن ءومىر بويى وسىنداي شاتقالاڭ، قيىن-قيىن، شىم-شىتىرىق سۇراۋلاردىڭ اراسىندا وسكەن جانمىن. ساعان مۇنى دا ايتتىم عوي. سول ءبىر كوپ سۇراۋدىڭ جاۋابى ءتارىزدى بوپ، ءبىر كەزدە ورىنبوردا وسى «جولداستار» ءانى تۋىپ ەدى. تۇڭعىش ەدى.
— ساعىنىش، ارمان، ارناۋ ءانى ەكەن دە؟
— سولاي دەسە دە بولار... ءان اسقاق، شىرقاۋ، ءوز سانىمەن بيىك بولعانمەن، كەزىندە لايىقتى ءسوزى بولماي، وزىمە دە ۇناماي كەتىپ ەدى. سەن ەسىمە قايتا سالدىڭ. قۇلاعىن تۇرىك ەكەن.
— ءسوزىن جاڭارتپايسىز با؟
— جاڭاعى ءوزىڭ ايتقان جوبامەن جاڭادان ءسوز جازساق قايتەدى؟
— ول قولدان كەلسە جاقسى.
— قولدان كەلمەسە قويا سالارمىز. بىرەۋ ءبىزدىڭ ات-تونىمىزدى الىپ قالا ما؟ كورەيىك.
— كورسەك كورەيىك.
قالام مەن قاعاز الدىم. تۇنىمەن وتىرىپ، تالاي قاعازدى شاتپاقتادىق. ءاندى سالا وتىرىپ، سول اۋەنگە لايىق ءۇش شۋماق ولەڭنىڭ الدەنەشە ءتۇرىن جازدىق. كوپ قاعازدى بۇلدىردىك. ەڭ سوڭعىسىن انگە سالىپ وقىپ شىققانىمدا، رامازان كادىمگىدەي ماساتتانىپ قالدى.
— سەندە اقىندىق بار ەكەن! — دەپ قالدى.
— تۇقىمىمىزدا «ءاۋ» دەپ ولەڭ ايتاتىن ەشكىم جوق، اقىندىق نە السىن؟
— ونەرپازدى زاماننىڭ ءوزى تۋعىزادى ەمەس پە!
— بۇل ماسەلە مەنىڭ بۇرىن-سوڭدى ويلاماعان نارسەم.
— ماعان سەنە بەر. ونەر تۇقىم قۋاتىن دا بولار. ءبىراق قانداي تالانت بوپ تۋسا دا ونى زامان، ورتالىق قولدايدى، سونىڭ ارقاسىندا جارىق كورەدى، ومىرگە كەلەدى.
— مەن اقىن ەمەسپىن. بۇل تەكستى ەكەۋمىز قوسىلىپ جازدىق. «ءبىر باستان ەكى باس ارتىق» دەگەندى ايتساڭىز يلانام. ول دۇرىس ءسوز. مەنى اقىن دەسەڭىز، وعان ءوزىم دە، وزگە دە سەنبەيدى. سولاي بولسا وسى ايتىپ وتىرعان ءپالسافانىڭ ناق ءقازىر وسى ارادا ورنى دا جوق.
— سولاي-اق، بولسىن، كانى، انىنە سالىپ قايتا ءبىر ايتشى!
كەۋدەدەن وت بوپ ۇشقان اسقاق ارمان،
وتەردەي بيىك ۇشىپ اسقار تاۋدان، جولداستار!
ويىڭدى سەكسەن تولعاپ، ءجۇز ويناتقان
ارقادا جەر اسقان با كوكشەتاۋدان، جولداستار!
الىسقا ارمان اتتانعان،
قيا جولدا شاتتانعان.
سول ارمانعا جەتەم دەپ-اۋ،
سايراپ سالعان بيىكتە،
شىرقاتىپ انكەش اتانعان،
شىرقاتىپ انكەش اتانعام!
— ءتاۋىر شىقتى! — دەدى ول كوزى كۇلىمدەپ.
— باسقى ەكى جولىندا ناقتىلىق از، جاساندىلاۋ.
— ءوزىڭدى ءوزىڭ ءتاۋىر سىنايدى ەكەنسىڭ.
— اقىندىق ەمەس، اقىلدىلىقتىڭ ءوزى سوندا.
مەن كۇلىپ قويدىم.
— كۇلەتىن تۇگى دە جوق. ورىندى سىن، دۇرىس پىكىر.
— مۇنىڭىزعا دا راقمەت!
— ال ەندى ەكىنشىسىن ايت!
مەن ىركىلمەدىم.
كوكشەنىڭ وقجەتپەسى، جۇمباقتاسى،
مۇنارتىپ كورىنەدى قيا باسى، جولداستار!
قالانعان قات-قابات بوپ شىڭدارى بار،
كولدەرى مولدىرەگەن كوزدىڭ جاسى، جولداستار!
الىسقا ارمان اتتانعان،
قيا جولدا شاتتانعان،
سول ارمانعا جەتەم دەپ-اۋ،
سايران سالعان بيىكتە،
شىرقاتىپ انكەش اتانعان،
شىرقاتىپ انكەش اتانعان!
رامازان ءسوز قاتپادى. مەن توقتاماي سوڭعى شۋماعىن دا ايتىپ شىقتىم.
كوكشەتاۋ كوپ تاۋلاردان الاسالاۋ،
وزىنە ءان ارناسا جاراسادى-اۋ، جولداستار!
زەرەندى، بۇلاندىنىڭ كوك ورمانى،
كوپ جەرمەن سۇلۋلىققا تالاسادى-اۋ، جولداستار!
الىسقا ارمان اتتانعان،
قيا جولدا شاتتانعان،
سول ارمانعا جەتەم دەپ-اۋ،
سايران سالعان بيىكتە،
شىرقاتىپ انكەش اتانعان،
شىرقاتىپ انكەش اتانعان!
— سوڭعى شۋماق ماعان وتە قاتتى ۇنايدى. وزىندە شىندىق مول. كوكشە راسىندا كوپ تاۋدان الاسا. ال زەرەندى، بۇلاندى، اناۋ يمانتاۋ مەن ايىرتاۋ، سىرىمبەت شىن مانىندە تاماشا جەرلەر. اقان مەن ءبىرجاندى، ىبىراي مەن بالۋان شولاقتى ءانشى ەتىپ شىعارعان سول جەرلەر.
— مەن دە سولاي ويلايمىن. ءسىزدى دە سول جەر تۋعىزدى.
— مەنى ءازىر قويا تۇر. مەنىڭ ءالى تۋعان، تۋماعانىم بەلگىسىز. ءبىراق مىنا ءاننىڭ ءسوزى سەنىكى بولدى.
— قايدان مەنىكى بولادى، كوبىن ءوزىڭىز ايتتىڭىز عوي.
— جوق، سەنىكى، وعان داۋ بولماسىن!
— ولاي دەسەڭىز، ورتاق بولايىق.
ءبىز ەكەۋمىز قوسىلىپ «جولداستار» ءانىن باستان-اياق تاعى ءبىر ايتىپ شىقتىق. مەن كوڭىلدەنىپ قالدىم. ول كۇرسىنىپ قويدى.
— امان-ساۋ بارىپ، كوكشەنى كوزبەن قايتا كورگەنشە كوڭىلگە مەدەۋ ساناپ جۇرەتىن، ىشتەي ايتا، ايتا جۇرەتىندەي بوپ شىققان ەكەن! — دەدى ول الدەن ۋاقتا.
بۇگىن ونى قايتا كەزدەستىرگەندە وسى ءاندى ەسىمە اپ، ىشىمنەن بىرنەشە رەت ايتىپ شىقتىم.
ءان دەگەن جاقسى نارسە. ول سۇيەۋ، ول سەرىك. جۇرەكتىڭ كىرىن شاياتىن ءدارى بولسا — ونىڭ اتى ءان.
11
رامازان جايلى جانە «جولداستار» ءانى جونىندەگى ءتاتتى ويدى ۇزگەن اناۋ ءبىر كۇننەن بەرى ەستەن شىقپاي كەلگەن وقيعا ەدى. سونى تىندىرۋدى ويلادىم. ون جەردەن ماشايىق، وتىز جەردەن گۋمانيست بوپ كەتسەم دە، نازاروۆپەن بۇگىن ەسەپ اجىراسۋىم كەرەك. دەمەك، ەسكەرتۋگە، جولداستارى الدىندا ءبارىن ايتۋعا ءتيىسپىن. جىگىتتەر تاماق ءىشىپ بولعان سوڭ، كۇن ابدەن ساسكە تۇسكە كوتەرىلگەن كەزدە وكوپتىڭ كەڭدەۋ قازىلعان ءبىر بۇرىشىنا ۆزۆودتى تۇگەل جينادىم. وكوپتىڭ ءبىر جاقتاۋىنا ءبارىن بىردەي ساپقا تۇرعىزدىم. جاۋىنگەرلەردىڭ جۇزىنە قارادىم. جاقسى تىنىققانى، ءتاۋىر ۇيىقتاعانى كورىنىپ-اق تۇر. جۇزدەرى جارقىن، قاباعى اشىق. مۇنىڭ ۇستىنە وسىدان از-اق بۇرىن تاماقتانىپ الدى.
— جاقسى دەم الدىڭىزدار ما؟
— جامان ەمەس، جولداس لەيتەنانت!
جامان بولماعانى وڭدى، دۇرىس ەكەن. تاماققا تويدىڭدار ما؟
— تويعاندا قانداي، جولداس لەيتەنانت!
— شابۋىلعا ازىرسىڭدەر مە؟
— ءازىرمىز، جولداس لەيتەنانت!
جاۋىنگەرلەردەن سۇراعان ءۇش ماسەلەنىڭ ۇشەۋى دە ورنىندا ەكەن. مۇنى ولاردىڭ اشىق قاباعىنان، جارقىن جۇزىنەن، بۇعان قوسا قايتارعان جاۋابىنان ءبىلىپ تۇرمىن. ولار مەنىڭ ءاربىر سۇراۋىما ءبىرى قالماستان حورمەن جاۋاپ بەردى. ەكىنشىدەن، ءاربىر جاۋابىنا «جولداس لەيتەنانت» دەگەن ءسوزدى قوسىپ ايتتى. باسقالاردى بىلمەيمىن، بۇل ءسوزدى مەنىڭ جاۋىنگەرلەرىم ماعان، مەنىڭ ىستەگەن ىسىمە ريزا بوپ تۇرعان كەزدە، نەمەسە وزدەرى ەرەكشە كوڭىلدى كەزدە عانا قوسارلاپ ايتادى. دەمەك، بۇگىن ولاردىڭ كوڭىلدى كەزى. «الدا شابۋىل بار. ولاردىڭ وسى ءبىر شادىمان كوڭىلدى شاعىن بۇزباسام با ەكەن، بولماشى نارسەگە بولا، ءوتىپ كەتكەن ءىستى قايتا قوزدىرىپ نەم بار» دەگەن ءبىر ويلار كەۋدەمدى بۇلكىلدەتىپ، ءىشىمدى قوزعاپ ەتتى. ارتىنشا قايتادان قاتايا ءتۇستىم. «كوماندير ەمەس، ءسوزۋار، بوس بەلبەۋلەۋ؛ ساياسي قىزمەتكەر بولاتىن-اق ادام ەكەنسىڭ، وسى سەنى كوماندير بولادى، توپ باسقارادى دەپ وقىتقان كىم ەكەن» دەگەن وي تاعى كەلدى. ەندى ويلانىپ جاتۋدىڭ ءجونى جوقتاي كورىندى.
— قاتارداعى جاۋىنگەر نازاروۆ، ساپتىڭ الدىنا شىق! — دەپ كوماندا بەردىم.
بەتىنە قارادىم. ول بىردەن جەرگە قارادى. قىپ-قىزىل نارتتاي بولعان ءوڭى اپ-ساتتە كوگەرىپ شىعا كەلدى.
ەرنى وقىس دىرىلدەپ كەتتى. اياعىنىڭ بۋىندارى دا قالتىراپ كەتكەندەي بوپ، ساپتىڭ الدىنا شىقتى. كوزىنىڭ قيىعىمەن ماعان ءبىر قاراپ ءوتتى.
— ساپقا قاراي، تەرىس اينال!
تەڭسەلىپ بارىپ، قورباڭداپ ارتىنا ارەڭ اينالدى.
— نەمەنە، اينالۋدى ۇمىتىپ قالعانبىسىڭ؟
— ءجوق-ا! — دەدى ول داۋىسىن ەستىلەر-ەستىلمەس ەتىپ ارەڭ شىعارىپ.
— تاعى دا تەرىس اينال!
ول قايتادان ءوزىنىڭ جاۋىنگەر جولداستارىنا قارادى.
ساپتاعىلار تىم-تىرىس، ماسەلەنىڭ نە جايلى ەكەنىن ۇققان جوق. بىرەسە ماعان، بىرەسە نازاروۆقا قاراپ قويادى.
— قاتارداعى جاۋىنگەر نازاروۆ، مىنا تۇرعان ءوزىڭنىڭ قارۋلاس جولداستارىڭا ايت، وتكەن ءتۇنى سەنى سەنىپ، ءبىزدى كۇزەتەدى، جاۋدىڭ تۇتقيىل شابۋىلىنان امان ساقتايدى دەپ قاراۋىلعا قويدى. ال سەن پوستتى تاستاپ، ءتۇن ىشىندە قايدا باردىڭ؟
— ەشقايدا بارعانىم جوق.
— قالايشا سەن ەشقايدا بارماعان بولاسىڭ، ءبىز پوستقا بارىپ تۇرعاندا سەن جوق بولدىڭ ەمەس پە؟
— توڭعانسىن جىلىنۋ ءۇشىن ارىراق جۇگىرىپ كەتىپ ەدىم.
— ءبىز پارول سۇراپ ايقايلاعاندا، سەن نەگە ۇندەمەدىڭ؟
ۇزاپ كەتىپپىن.
— ۇزاپ كەتكەنىڭ پوستتى تاستاعانىڭ بولماي ما؟
— بىلمەي قاپپىن.
— سەن پوستتى تاستاعانىڭمەن تۇرماي، ءپارولدى دە بىلمەي قالدىڭ. مەن پارول سۇراعاندا سەن ايتا المادىڭ. سوندا سەنى اتىپ تاستاۋعا دا بولاتىن ەدى. مەن سەنى داۋىسىڭنان، سىرت نۇسقاڭنان تانىدىم. باسقا بىرەۋ بولعاندا سەنى اتاتىن ەدى. ءولىمىڭ ءۇشىن ەشكىم دە جاۋاپ بەرمەيتىن ەدى. ايىپ وزىڭدىكى.
— ۇمىتىپ قاپپىن.
— ادام ءوزىنىڭ ءومىرىن، ءتىرى جۇرگەندىگىن ۇمىتا الا ما؟
— ۇمىتپايدى.
— پارول دەگەن سول ءتۇنى سەنىڭ، مىنا تۇرعان ءبارىمىزدىڭ ءومىرىمىز، تىرلىگىمىز عوي. سەن ونى قالاي ۇمىتتىڭ؟ ۋستاۆتى بىلەسىڭ بە؟
— بىلەمىن. پارول دەپ پوستتا تۇرعان مەن سۇراۋىم كەرەك ەدى. ءسىز سۇراعان كەزدە ساسىپ قالدىم.
— سەن مەنەن قالايشا پارول سۇراماقسىڭ، پوستتا سەن ەمەس، تۇرعان مەن، مىنا جاۋىنگەر سابالاقوۆ ەمەس پە؟
نازاروۆتىڭ مويىنى سالبىراپ، تومەن ءتۇسىپ كەتتى. ول جەرگە، اق جولاق بولعان بوتينكاسىنىڭ باسىنا قاراپ تۇر. بالتىرىنا وراعان شۇبەرەگى قىرتىستانىپ، تومەن ءتۇسىپ كەتكەن، ەكى اياعىندا ەكى ءتۇرلى وبموتكاسى بار. ونى بۇرىن مەن دە بايقاماپپىن. ارقاسىنداعى قاپشىعى كۇجىرەيىپ، وكوپتىڭ ەرنەۋىن تىرەپ تۇر.
— قاتەمدى مويىندايمىن دەپ مىنا جاۋىنگەرلەر الدىندا ۋادەڭدى بەر! مۇنىڭ ۇستىنە اسحانانىڭ تۇزىن ۇرلاپ، ونى ساموگونعا ايىرباستاپ، ماس بولعانىڭ ەسىڭدە مە؟
ول ۇندەمەدى.
بۇل ءسوزدى ايتارىمدى ايتسام دا «نەگە اسىقتىم» دەپ توقتاي قالدىم. ءبىر ءتاۋىر جەرى ول ۇندەمەدى. ونىڭ وسى ءۇنسىز قالۋى قاتەسىن مويىنداعانى بولاتىن. ءبىراق ماعان كەرەگى بۇل عانا ەمەس، ونىڭ پوستتان كەتىپ قالعانى، ماس بولعانى ءوز الدىنا. ونىڭ باسقا كۇدىكتى ءىسى تاعى بار-دى. پوست ماسەلەسى سونى اشۋدىڭ ءبىر جولى عانا ەدى.
ونىڭ قاتەسىن مويىنداعانىن سەزە تۇرسام دا، ونى ەكىنشى سوزگە كەلتىرمەي، شاپشاڭ سويلەدىم.
— سەن قاتەڭدى مويىنداماساڭ، ارقاڭداعى قاپتى ال دا، اۋزىن شەش! — دەدىم.
— قاتەمدى مويىندايمىن، جولداس لەيتەنانت! — دەپ جۇلىپ العانداي دۇڭك ەتە ءتۇستى.
قاپتا ءبىر پالەنىڭ بارىن ساپتا تۇرعان جاۋىنگەرلەر دە بايقاپ قالدى.
— ءسوزدى قوي، قاپتىڭ اۋزىن شەش، ىشىندە نە بارىن، نە ارقالاپ جۇرگەنىڭدى مىنا جولداستارىنا كورسەت! ونىڭ ىشىندە ۇرلانعان تۇز، ىشىلمەگەن ساموگون بار شىعار.
العاشقىدا كوگەرگەنى كوگەرگەن بە، بەتىنە تۇگى شىعىپ، وڭعان شۇبەرەكتەي اپپاق بوپ كەتتى. جاۋىرىنى، ارقاسىنداعى قابى بۇلك-بۇلك ەتىپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، ۇسقىنى قاشتى، بەرەكەسى كەتە باستادى. كەيدە اجەپتاۋىر بوپ جۇرگەن دەنى-باسى ساپ-ساۋ جىگىتتىڭ وسىنشا وزگەرگەنى مەنى اڭ-تاڭ قالدىردى. كەيبىر ادامنىڭ قانشا ۇياتسىز بولعانمەن، ار الدىندا وسىنشا كۇيزەلىسكە تۇسكەنى بار ەكەن-اۋ.
— ارقاڭداعى قاپتى ال دا، اۋزىن شەش!
— مۇندا ەشتەڭە جوق، جولداس لەيتەنانت.
— جوق بولسا دا كورسەت!
ول قولىنىڭ ساۋساقتارى دىرىلدەپ، قاپشىقتى ارقاسىنان الىپ جەرگە قويدى. جالىنعانداي بوپ ماعان ءبىر، كومەك سۇراعانداي بوپ جولداستارىنا ءبىر قاراپ قويدى.
قاسىنا جاقىن كەپ:
— قاپتىڭ اۋزىن ءوزىڭ شەشەسىڭ بە، الدە مەن شەشەيىن بە؟ — دەدىم.
— ءوزىم، ءوزىم! — دەپ كۇبىرلەدى.
ءبارىمىز قاراپ تۇرمىز. ول قاپشىعىنىڭ اۋزىن اعىتتى. سولدات قاپشىعىنىڭ سىرى بەلگىلى عوي. قاپشىقتىڭ جوعارى جاعىنان قاتقان نان، بىر-ەكى بولەك شۇجىق-كولباسا شىقتى. ونىڭ ارجاعىن كوتەرىپ قالىپ ەدى، ەسكى گيمناستەركا، ەسكى-قۇسقى شۇلعاۋ كورىندى.
— مىنە، وسى عانا، مۇندا ەندى ەشتەڭە جوق.
— وزىڭە دە جاقسى. وسىندايدا قاپشىعىڭدى قاعىپ-سىلكىپ، تازالاپ المايسىڭ با؟ تۇبىنەن ۇستاپ، اۋدارىپ تاستا! — دەدىم، «قاپتا ەشتەڭە جوق بولار ما» دەگەن كۇدىكپەن.
ول قاپشىعىن تۇبىنەن ۇستاپ، توڭكەرىپ جىبەردى. ىشىندەگىلەرى جەرگە اۋدارىلىپ ءتۇستى. ەڭ سوڭىنان جۇمارلاقتانىپ قالعان، جامان قاعازعا ورالعان بىرنەشە بولەك كىر سابىندار ءتۇستى. سابىندار بۇرىنعى ءتورت قىرلى، ءتورت بۇرىشتى ءتۇرىن جوعالتىپ، مىج-مىج بوپ بالشىق سياقتى جۇمارلاقتانىپ قالعان. بۇدان باسقا كۇدىكتى ەشتەڭە كورىنبەدى.
— نازاروۆ جولداس، مۇنشا سابىندى نەسىنە بوسقا جۇك ەتىپ، ارقالاپ ءجۇرسىڭ؟ — دەدىم.
— كىر-قوڭ جۋۋ ءۇشىن دە، جولداس لەيتەنانت!
— وسىنشا سابىنمەن جۋاتىن سەندە قانشا كىر بار ەدى؟
— كىر بار عوي. «كەرەك تاستىڭ اۋىرلىعى جوق» دەگەن! — دەپ، ول بۇل جولى كادىمگىدەي جايباراقات، ەشبىر قۋىستانباي، قىمسىنباي سويلەدى.
مەندە كۇدىك پايدا بولدى. «ادال ادامدى، بەكەر جازعىرىپ تۇر ەكەنمىن» دەپ ويلادىم. ءوزىمنىڭ وسى قولايسىز جايىمدى سولداتتاردان دا، نازاروۆتىڭ وزىنەن دە جاسىرعىم كەلدى.
— جاۋىنگەر نازاروۆ، وسىنشا سابىندى ارقالاپ ءجۇرىپ قايتەسىڭ؟ كەرەگىندە وزىڭە كەرەگىنشە الىپ بەرەم. كەشە حوزۆزۆودتا سابىن جوق دەپ جاتىر ەدى. سوعان اپارىپ بەرۋ كەرەك بولار! مىنا سابىنداردى جينا، جولداس سەرجانت! — وتدەلەنيە كومانديرىنە قارادىم. ول ورنىنان قوزعالىپ، جاقىنداي تۇسكەندە، نازاروۆتىڭ ءوڭى قايتا بۇزىلىپ، ەرنى، قولى دىرىلدەپ:
— جوق، كەرەگى جوق، وتكىزبەيمىن. وزىمە كەرەك! — دەدى.
داۋسى بۇرىنعىدان بەتەر وزگەرىپ شىقتى. قايتادان سەكەم اپ قالدىم.
— جولداس سەرجانت، سابىنداردى جيناپ ال دا، حوزۆزۆودقا اپارىپ وتكىز! — دەدىم.
— جوق، بولمايدى! — دەپ ماعان قارادى نازاروۆ. ءوڭى وزگەرىپ كەتكەن. — بولمايدى. بىرەۋدىڭ جيناپ جۇرگەن... بۇل جولسىزدىق بولادى، جولداس لەيتەنانت!
— نەگە جولسىزدىق بولادى، كانە ايتشى!
— ماعان كەرەك ەدى.
— نەمەنەگە كەرەك؟
— ءوزىم-اق وتكىزەيىن!
— جوق، ءوزىڭ ەمەس، مىنا سەرجانت وتكىزەدى.
نازاروۆتىڭ بەت-اۋزى كوگەرىپ، سازارىپ، ءوزى نە ىستەرىن بىلمەي، قالشىلداپ-دىرىلدەپ قالدى. «وسى سابىننىڭ ىشىندە بىردەڭە بولماسا ءقايتسىن» دەگەن وي كەلدى باسىما. سەرجانت التى بولەك سابىندى جيناپ، قاعازعا وراپ الدى.
— حوزۆزۆودقا اپارىپ وتكىزۋگە رۇقسات ەتىڭىز، جولداس لەيتەنانت؟ — دەدى سەرجانت قولىن كوتەرىپ.
— توقتاي تۇر، ءبىرىن الىپ، ورتاسىنان قاق ءبولشى! مۇنىڭ وزىنە بىرەۋىنىڭ جارتىسى دا جەتەدى عوي! — دەپ نازاروۆقا قارادىم.
بەتى قۇم بوپ كەتىپتى. قورىققاننان ءتىلى تاس بايلانىپ قالعان ادام سياقتى، كوزى الاقتاپ، ۇياسىنان شىعىپ كەتكەلى تۇر. ءوزىم دە اڭ-تاڭ بوپ قالدىم. ول ەلىم الدىندا، ناق ءبىر اتۋعا بۇيىرىلعان قىلمىستىعا ۇقساپ كەتتى.
سەرجانت مۇنىڭ ءبىرىن بايقاعان جوق. كەرزى ەتىگىنىڭ قونىشىنان پىشاعىن اپ، سابىننىڭ جۋان ورتاسىنان سالىپ جىبەردى. پىشاق ءبىر جەرگە باردى دا تۇرىپ قالدى. پىشاقتى سۋىرىپ الدى دا، سابىندى قولىمەن نان سياقتى ەتىپ بۇراي ءۇزىپ، ورتادان قاق ءبولدى. ورتاسىنان جالتىراپ التىن ساعات شىعا كەلدى. نازاروۆ كوزىنىڭ قيىعىمەن ءبىر قارادى دا، جەرگە ءۇڭىلدى. سەرجانتتىڭ كوزى بادىرايىپ ماعان ءبىر، جاۋىنگەرلەرگە ءبىر قارادى. نازاروۆ وكوپتىڭ ىشىندە تەسىك بولسا، سودان جەرگە قاراي كىرىپ كەتكەلى تۇر. تاعى ءبىر سابىندى ءوز قولىما الىپ، ورتاسىنان تاعى ءبولدىم. ىشىنەن التىن جۇزىك شىقتى.
— الگى سابىنداردىڭ ءبارىن مۇندا، جاۋىنگەردىڭ الدىنا اكەپ، مىناۋ نازاروۆتىڭ ءوز كوزىنشە تالقاندا! — دەدىم سەرجانتقا.
ول قاعازعا ورالعان سابىنداردى جەرگە توگىپ، شەتىنەن تالقانداپ، جارا باستادى.
— جاۋىنگەرلەر! — دەدىم ساپقا قاراپ. — مۇنىڭ ءبارى تالانعان دۇنيەلەر. گەرمانيادا گيتلەر باسىنا كەلگەننەن بەرى ساعات شىعارىلعان ەمەس. بۇرىنعى ساعات زاۆودتارى زەڭبىرەك جاسايتىن، قالتاعا سالاتىن بومبا، مينا سوعاتىن، اۆتوماتتارعا بولشەكتەر قۇياتىن زاۆودقا اينالعان. ولارداعى ساعاتقا جۇمسالاتىن تەمىر، جەز، التىن، كۇمىستەن پۋشكالار سوعىلادى. گيتلەردىڭ سولداتتارى مەن وفيسەرلەرى تۇگىل وزىندە دە ساعات جوق. (گيتلەر ءومىر بويى ساعات ۇستاماعان، قولىنا ساعات تاقپاعان دەگەندى ەستىگەنمىن). بۇل ساعاتتار، مىنا جۇزىك، مۇشتىك، تالانعان دۇنيە. مۇنى ولار ولگەن ورىستىڭ، چەحتىڭ، بولگاردىڭ، مادياردىڭ، پولياكتىڭ قولىنان شەشىپ العان. ولار مۇنى تۇرمەدە جاتقانداردان، كونسلاگەردەگىلەردەن تارتىپ العان. ال ءبىزدىڭ نازاروۆ سول تالاۋعا تۇسكەن، بىرەۋدىڭ كوز جاسىنا، ماڭداي تەرىنە، قانىنا مالىنعان زاتتى ۇيالماستان جيناپ ءجۇرىپتى. بۇل ۇيات. مۇنى توناۋشى دەسە دە بولادى. بۇل جاقسى قىلىق ەمەس...
سولداتتار مەلشيىپ قاپتى. شەت جاقتا بىر-ەكەۋى ءوزارا سويلەسىپ تۇر ەكەن. كوزىممەن ءبىر اتىپ ەتتىم. جىم بولدى. ءنالقارا باس كيىمىن قولىنا ۇستاپ، وزىنەن-وزى بۋسانىپ تۇر. شاماسى، قاتتى قىسىلىپ، ىشتەي پۇشايمان بولعان سىڭايى بار. شالدىڭ كوڭىل كۇيىندە نامىس تا، اياۋشىلىق تا، ءتىپتى، وسى بەيباق تۇبىندە مەنەن كورمەس پە ەكەن دەگەن كۇدىك تە بار ما دەپ قالدىم. ءبىراق اڭگىمە ءبىر ادامنىڭ كۇدىگىندە دە، اياۋشىلىق پەن نامىستا دا ەمەس، كوزدىڭ الدىنا جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان ەسەك دامەنىڭ اسقىنۋىنا جول بەرمەي، الدىن الۋدا ەدى.
— نازاروۆپەن سويلەسە جاتارمىز. ازىرشە، جولداس سەرجانت، مىنا سابىنداردى حوزۆزۆودقا اپارىپ وتكىز! — دەپ بۇيرىق بەردىم.
سەرجانت ءبارىن جيناپ اپ، روتاعا، سونىڭ قاسىنداعى حوزۆزۆودقا جونەلدى. جاۋىنگەرلەردى تاراتىپ جىبەردىم. ءبارى دە ءۇنسىز تاراپ، وكوپتاعى ورىن-ورنىنا كەتتى. ءبىر بۇرىشتا جالعىز قالدىم. ويلاپ وتىرمىن. بۇل جاقسى ەمەس. باسشى كومانديرلەر ەستىسە ەداۋىر ءسوز ەتەدى. اڭگىمە سوزدە دە ەمەس، ونى دا ەستىگەنبىز. ورىندى، ورىنسىز، ادىلەتتى، ادىلەتسىزىن دە كورگەنبىز. مەنىڭ تاڭ بولاتىنىم مىناۋ: ادام دەگەن قىزىق! كەيدە ءتىپتى كادىمگى ەسۋاس پا دەپ قالاسىڭ! ءوزى وق پەن وتتىڭ ورتاسىندا، شىبىنداي جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، بۇگىن ولەرىن، نەمەسە ەرتەڭ ولەرىن، ايتا بەرسەڭ، ناق ءقازىر وسى ساعات، وسى مينۋتتا ءولىپ قالارىن، نە ءتىرى بولارىن بىلمەي جۇرەدى دە، دۇنيە جينايدى، جاقسى، ادەمى، باعالى زاتقا قىزىعادى، ونى باسقالاردان قىزعانىپ، كورىنبەيتىن جەرگە، سابىننىڭ اراسىنا، ادام ويلاپ ويىنا تۇسىرە المايتىن جەرلەرگە، ءوزى جەيتىن ناننىڭ اراسىنا دەيىن كوزدەن تاسا عىپ، تىعىپ قويادى. ونى ول تاۋىپ السا ءبىر ءسارى عوي. جوق، ولاردى ول ولگەن ادامنىڭ قالتاسىنان، قولىنان الادى. سوندا الگى نوقالاي ءوزىنىڭ دە الگى ولىك سياقتى ءبىر جەردە تىرايىپ جاتپاسىن قايدان بىلەدى؟ ال ولمەسىنە كوزى جەتتى-اق دەيىك، سوندا ولىكتەن ولەكسە بولعان زات جيناۋعا ارلانباي ما؟ مۇنىڭ ۇستىنە «بۇلىنگەن ەلدەن بۇلدىرگى الما» دەپ ۇيرەتكەن مەنىڭ اتا-بابالارىم قانداي اقىلدى، پاراساتتى جاندار بولعان؟ مىناداي ءبۇلىنىپ جاتقان دۇنيەدەن بىردەڭە الۋدىڭ ءوزى ايىپ! بايلىق، اتاق، دارەجە، دۇنيە-مۇلىك دەگەندەر ار مەن نامىسقا، ابىروي مەن ادامگەرشىلىككە قاراعاندا قولدىڭ كىرى، سابىننىڭ كوبىگى سياقتى نارسە عوي. مەنىڭ بابالارىم سوناۋ ءبىر قيىن جىلدارى، ەل باسىنا كۇن تۋىپ، ەر ەتىگىمەن سۋ كەشكەن، ات اۋىزدىعىمەن سۋ ىشكەن زاماندا تۋعان جەرىنەن بەزىپ، اشتىقتان بوسىپ بارا جاتقان كەزىندە: «التىن، كۇمىس — تاس ەكەن، ارپا، بيداي — اس ەكەن»، — دەپ ۇرپاعىنا دەگەن تاعى ءبىر ءادىل ءسوزىن ايتىپ كەتىپتى. مىنا مەنىڭ قاراۋىمداعى قارۋلاس سولداتتىڭ، نازاروۆتىڭ مىنا جيناپ جۇرگەندەرى سول تاس قوي.
مەنىڭ ۇزدىك-سوزدىق ويىمدى ءنالقارانىڭ قاسىما كەلگەن دىبىسى ءبولىپ جىبەردى. ول جاي كەلمەي، تاعى دا سويلەي كەلدى.
— اپىراي، جولداس لەيتەنانت-اي، بۇل ءوزى ءبىر قيىن ءىس بولدى-اۋ؟ بارىنەن بۇرىن ۇيات بولدى-اۋ ءوزى!
— نەسى ۇيات، نەسى قيىن؟ بولار ءىس بولدى. ونىڭ نەسىنە وكىنەسىز؟
— دەگەنمەن، جاقسى ەمەس قوي.
— ءبارىن مەنەن كورەتىن بولدى دەپ، نازاروۆتان قورقىپ جۇرگەننەن ساۋسىز با؟
— ءجوق-ا. دەگەنمەن قورقۋعا دا بولادى. دۇنيەقۇمار ادام ەشتەڭەدەن تايىنبايدى. مال اشۋى، جان اشۋىمەن بىردەي. ءبىر ۇرىستىڭ قىزۋ كەزىندە بايقاۋسىزدا باسىپ سالسا نە دەيسىڭ، ونى كىم ءبىلىپ جاتىر.
— ودان قورىقپاڭىز، نازاروۆتىڭ نە ىستەگەنىن ءوزىم-اق بايقاپ جۇرەمىن!
— ساق بولعان جاقسى دەگەنىم دە.
— «ساقتىقتا قورلىق جوق». شىنىندا ءبىر ادەمى ماقال.
— وسى ەسىڭدە بولسىن دەگەنىم عوي.
ءبىز ەكەۋمىز سويلەسىپ وتىرعاندا سەرجانت تا قايتىپ ورالدى.
— جولداس لەيتەنانت! — دەپ قولىن كوتەرە بەرىپ ەدى، ىمداپ قاسىمنان ورىن كورسەتتىم. ول وكوپقا ىرعىپ ءتۇستى دە، جانىما كەلىپ وتىردى.
— ال ەندى ايتا بەر!
— حوزۆزۆودقا اپارىپ تاپسىردىم. اكتىسى مىناۋ. ال الگى ستارشينا، مۇنى قايدان الدىڭدار، باياعىدان بەرى وتكىزبەي كەلىپ، بۇگىن نەگە اكەلەسىڭدەر دەپ ءبىراز تەرگەدى. مەن شىنىمدى ايتپادىم. مەن ەشتەڭەنى بىلمەيمىن. اپار، وتكىز دەدى. اكەلدىم. مىنە، وتكىزىپ تۇرمىن. الساڭ ال، الماساڭ ءقازىر ءوزىڭنىڭ كوزىڭشە، مىنا جاۋىنگەرلەردى كۋا ەتەمىن دە، مىنا وزەنگە لاقتىرىپ جىبەرەمىن دەدىم. مۇندايلاردىڭ ماعان بەس تيىندىق قاجەتى جوق. مەنى ءبىر وسپادارسىز، نوقالاي دەپ ويلادى عوي دەيمىن، ۇندەمەستەن ءبارىن قابىلداپ الدى.
— قورقىتقانىڭ دۇرىس. ءبىز دۇنيەقور ەمەسپىز، التىن دەگەنىڭ ءبىز ءۇشىن تاسپەن بىردەي دەگەندى ايتقانسىڭ عوي. مۇنىڭ وتە ورىندى. ال قايدان، قالاي العانىن ايتپاعانىڭ دۇرىس بولماعان. ول سۇراعانسىن، سەن وسىنداي ءبىر جاۋىنگەردىڭ قاپشىعىنان الدىق دەپ شىنىن ايتقانىڭ ءجون ەدى. ەندى وقا ەمەس.
— ونى ءوزىڭىز ايتارسىز، رۇقسات بولسا، مەن ءوز ورنىما بارايىن؟
— راقمەت، تاپسىرمانى ورىنداعانىنا! بار، ورنىڭا بار. ساق بول، قاراۋىل قويۋدى ۇمىتپا! قۇلاعىڭ تۇرىك بولسىن!
كۇن ەڭكەيىپ بارا جاتتى. كوپتەن بەرى تىنىش كەز بۇگىن بولدى. وق اتپاي تۇرعانىمىزعا تاۋلىكتەن استى. ءبىراق جاۋىن-شاشىن، ناجاعاي-داۋىل الدىندا وسىنداي ءبىر تىمىرىق، تىپ-تىنىش موماقان شاقتار بولاتىنىن كىم بىلمەيدى. دۇربەلەڭ شاق الدا بولار. دەگەنمەن ونىڭ الدىندا جاۋىنگەرلەر دەم الدى، تىنىقتى. ناق ءقازىر نازاروۆتان باسقانىڭ كوڭىلى قوش. نە دە بولسا كورەرمىز دەپ وتىرعاندا، الدەكىمنىڭ: — «كەلەر كۇن كەلەر ەكەن نە دايىنداپ، قاراڭعى قاراعانمەن بولجاي المان»، — دەگەن داۋىسى شىقتى. ءبىر اۋىق سونى تىڭدادىم.
12
كۇتكەنىم بولمادى. شابۋىل تۇستەن كەيىن دە باستالمادى. ەكى جاقتىڭ دا اڭدىسىپ العانداي ءبىر جايى بار. قايتكەندە دە بۇل جاي تالاس ەمەس. ءساتى كەپ تۇرعاندا جورىقتا شالدىققان اسكەرگە تىنىس بەرەمىن دەۋ ورىنسىز. «تەمىردى قىزعان كەزدە سوق» دەگەندەر جاڭىلىس ايتپاعاندار. دەمەك، ءبىر جەردە ءبىر كىلتيپاننىڭ بارى راس. مۇنىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ قاسىمىزعا جاڭا عانا بايلانىسشىلار كەلىپ ورنادى. ولاردىڭ بىر-ەكەۋى تۇپ-تۋرا ءبىزدىڭ وكوپقا ءتۇسىپ، ناق ورتادان وتىردى. بۇل دا بولسا الدەنەنىڭ باسى.
— ءاي، سەندەر كىمدەرسىڭدەر، كىم جىبەردى؟ مۇندا جايعاسۋعا كىم رۇقسات ەتتى؟ — دەپ الگىلەرگە كەلدىم.
— بۇيرىق بار، جولداس لەيتەنانت.
— كورسەت بۇيرىعىڭدى، نەمەسە باياندا!
— كوماندير پولكىنىڭ بۇيرىعى وسىنداي. مىنا ءسىزدىڭ تۇرعان جەرىڭىز وسى تۇستاعى، ءبىزدىڭ قولىمىزدا تۇرعان جەردىڭ ەڭ بيىگى ەكەن. شىنىندا دا، مىنا جەردەن توڭىرەك تاماشا بوپ كورىنەدى! — دەپ قويدى الگى بايلانىسشىلاردىڭ ەرەسەگى، اعا سەرجانت.
— بۇيرىق سولاي بولسا ورنالاسا بەرىڭدەر! قارامىزدى كوبەيتىپ، قايتا جاقسى بولادى، — دەپ قويدىم.
— بىزبەن كوبەيەتىن بولسا، كوبەيسىن! — دەدى اعا سەرجانت.
— بىزدەن سىزدەرگە نە ءۇمىت، نە قايىر! — دەدى ەكىنشىسى.
— نەگە ولاي دەيسىڭ؟
— جاۋ تيىسە قالسا، ءبىزدىڭ سىزدەرگە كومەكتەسۋگە مۇرشامىز كەلە مە؟ مىنامەن سويلەسۋدىڭ ءوزى جۇمىس قوي! — دەپ تەلەفوندى كورسەتتى.
— جاۋ ەنتەلەپ، سەنى ولتىرەمىن دەپ كەلە جاتسا ءوزىڭ-اق جانىڭ ءۇشىن وق اتاسىڭ. ول ءوزىڭدى قورعاعانىڭ، بىزگە كومەكتەسكەنىڭ بولادى.
— سولاي ەكەن-اۋ، ءوزى!
— ەندى قالاي دەپ ويلاپ ەدىڭ؟
— شىنىمدى ايتسام، جولداس لەيتەنانت، بۇل جايلى تۇك تە ويلاماعان ەدىم.
— تۇك ويلاماساڭ، سوعىس ساعان قاتتى ۇناعان ەكەن، بالا!
مەن كادىمگىدەي ەرىگىپ تۇرعاندايمىن. بايلانىسشى جاس سولداتتى سويلەتكىم كەپ تۇر. مۇنداي جاستار وزىمدە دە بار. ولارمەن دە العاشقىدا وسىلايشا سويلەسىپ كورگەنمىن. ال ءوز قاراۋىڭداعىلارمەن ۇنەمى مىلجىڭداسا بەرۋ ونشا ءتاۋىر دە ەمەس قوي دەيمىن. ونىڭ ۇستىنە مىنا بايلانىسشى وزىنەن-وزى كۇلىپ تۇرعان، سۇيكىمدى جىگىت پە دەپ قالدىم. سويلەسە بەرۋگە، سويلەسكەندە ناق وسى جىگىتتىڭ وزىمەن سويلەسۋگە اڭسارىم اۋىپ تۋر. مۇنىڭ ۇستىنە ول مەنىڭ سوڭعى سوزىمە جاۋاپ بەرە الماي، قولايسىزدانىپ قالدى. ماعان ونىڭ مۇنىسى دا، ۇياتى بارلىعى دا ۇنادى. جاس بولسا دا، ءدۇرس ەتپە، الپامسوق ەمەس، ءوزىنىڭ انتەك ىسىنە، وقىس ويىنا ءپۇشايماندانىپ قالدى. ول ماعان وسىسىمەن ۇناپ ەدى. نەگە ەكەنىن ايتۋ ماعان قيىن، ءبىراق دۇڭك ەتپە، ۇر دا جىق، ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ تۇرعان اسىرە پىسىقتاردان دا، قىزىل تىلگە جۇيرىك، ءدىلمارسىعان بىلگىشتەردەن دە، مۇلايىمسىگەن كوڭىلجىقپاستاردان دا، قازىمىرسىنعان كوك سوقتى جاعىمپازداردان دا گورى، وسىنداي ءوز ساباعىنان ءالى ۇزىلمەگەن جەمىس ءتارىزدى، قولعا ۇستالىپ، قالتاعا، قاپقا تۇسپەگەن، ءوزىنىڭ تابيعي قالپىندا تۇرعان المۇرت ءتارىزدى سابالاق تا، قوجالاق كۇيىندە، دالىرەك ايتسام ادامدىق تۇرقىنداعى بەيكۇنا، قۋلىعى مەن سۇمدىعى جوق، ءسابي مىنەزدەس جاس ۇنايدى. مىناۋ وسىنداي جاسقا ۇقسايدى. بۇل راسىن ايتتى. سوعىس بۇعان ۇناماعان كۇننىڭ وزىندە مۇنىڭ ول جايلى ەشتەڭەنى ويلاماۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن. ونداي بولعاندا مەن ءبارىن ويلاپ، تولعاپ، ءبارىن كەسىپ-پىشىپ كەلدىم دەپ بوسە سويلەۋدىڭ، ەسە جونەلۋدىڭ، قارىز-پارىزسىز، بوداۋسىز، اڭعال ايتۋدىڭ قاجەتى نە؟ سوعىس جەكە تاعدىردىڭ، جاي پەندەنىڭ تۇسىنىگىنەن جوعارى تۇرعان نارسە: بۇل مەملەكەت اتتى ماشينا ويلاپ تاپقان ءىس. ول ماشينانىڭ تەتىگىن كەز كەلگەن جان بىلە بەرمەيدى. سونداي بولسا، ول تۋرالى ءاربىر سولداتتىڭ ويلاي بەرۋى مۇمكىن دە ەمەس. ول ويلاعانمەن ونىڭ تۇبىنە جەتكەن جوق، سىرىن ۇعا المادى. ول «وتان»، «ەل»، «نامىس» دەگەن سوزدەردى عانا تۇسىنەدى. سولداتتىڭ جۇرەكتەگى قارۋى وسى دا، بىلەكتەگى قارۋى — اۆتوماتى. ەڭ جاقسى سولدات وزىنە تاپسىرىلعان ءىستىڭ نە ءۇشىن كەرەك ەكەنىن بىلەدى. مىنا بايلانىسشى سولداتقا «مىنا كاتۋشكانى سۇيرەتىپ بارىپ، اناۋ تۇرعان توبەنىڭ باسىنا، سونداعى وكوپتا جاتقان جاۋىنگەرلەردىڭ قاسىنا اپار دا ورنات» دەگەن. سول بۇيرىقتى ورىندادى. مۇنىڭ ءقازىر شابۋىل باستالعاندا كەرەك بولاتىنىن ول جاقسى بىلەدى. بۇل جاقسى ەمەس پە؟ اۋىزدىعىمەن الىسقان اساۋ اتتاي وراق اۋىزدى، كوكىرەگىنە نان پىسكەن، وت دەمدى جىگىتتەردى كوپ كوردىم. اسىرەسە، سوعىس الدىنداعى ارميادا قىزمەت ەتكەن مەن ونداي قىزىل اۋىزداردىڭ بىرازىمەن 1941 جىلى مايدانعا، پسكوۆ تۇبىندە بىرگە دە ءتۇستىم. ءسوز بەن ءىستىڭ، اۋىزبەن ايتۋ مەن قولمەن اتقارۋدىڭ اراسىنداعى مولشەردەي ايىرما، الشاقتىق بار. سونداي بولسا قىزىل سوزدەن گورى، مىنا جاس جاۋىنگەردىڭ ەشتەڭە ويلاماپ ەدىم دەگەن سوزىنە يمانداي يلانىپ تۇرمىن.
— وسى سەنىڭ ءاتى-جونىڭ كىم؟ — دەپ، سولداتقا كۇلىمسىرەپ جىلى قارادىم. — بۇرىن كەزدەسىپ پە ەدىك؟
— ۇمىتشاق پا ەدىڭىز، جولداس لەيتەنانت! سوندا رامازان مەن تەمىربەك اعايلار كونسەرت بەرگەندە، توعايدىڭ اراسىندا بىرگە بولدىق قوي، ەسىڭىزدە جوق پا؟ مەنىڭ اتىم بالابي! ەسىڭىزگە ءتۇستى مە، سوندا بىرگە قاتار وتىردىق قوي. ءسىز سوندا مەنىڭ ءاتى-جونىمدى ەجىكتەپ-اق سۇراعانسىز.
— مەن ول ەكەۋىنىڭ كونسەرتىن تالاي كوردىم. تالاي سولداتپەن قاتارلاسىپ بىرگە وتىردىم. ءوزىمنىڭ دە سەن سياقتى موماقان، كىشكەنە سولداتتارىم بار. ءبارىڭدى بىردەي قايدان بىلە بەرەم.
شىنىندا دا بالابي ءسابي پىشىندەس، بويى كىشكەنە، ءارى نازىك، مەكتەپ جاسىنداعى بالاعا كوبىرەك ۇقسايدى.
— ال بالابي، سەن مەنى بىلەتىن بولساڭ، كانە، ايتشى، مەن كىممىن؟
— ءاتى-جونىڭىزدى، ارينە، مەن بىلمەيمىن، ءجۇزىڭىز تانىس. كونسەرتتە بىرگە بولعانبىز.
— ءپالى، شىركىن، سەنىڭ بىلگەنىڭە بولايىن. بۇدان بىلاي سەن مەنى «جولداس لەيتەنانت دوسوۆ» دەپ اتا. مەن سەنى قاتارداعى جاۋىنگەر بالابي قوقىبايەۆ دەيىن. مىنە، سوندا عانا ءبىز ەكەۋمىزدىڭ تانىس ەكەنىمىزگە جۇرت سەنەتىن بولادى.
بالابي ماعان اڭ-تاڭ بوپ بالاشا قارادى.
— ءسىز مەنىڭ اكەمنىڭ اتىن قايدان بىلەسىز؟
— ءيا، الگى ءوزىڭ ايتقان ورمان اراسىندا بولعان كونسەرتتە، سەنى مەنىڭ قاسىمنان «جاۋىنگەر قوقىبايەۆ» دەپ شاقىرىپ الىپ كەتكەنى قايدا؟ سودان بەرى ەسىمدە قاپتى.
ول بەتىمە بۇرىلا قاراپ:
— جوق، ءسىز ۇمىتشاق ەمەس ەكەنسىز. راس، وندا مەنى كونسەرتتىڭ سوڭىنا قاراتپاي، شاقىرتىپ اكەتكەن. ءبىر جەردە بايلانىس ءۇزىلىپ قاپتى. ۇزىلمەپتى-اۋ، الگى گيتلەردىڭ اتجالماندارى كەمىرىپ، جەپ تاستاپتى. تۇندەلەتىپ ءجۇرىپ سول ۇزىلگەن جەردى جالعادىق. سىزدەر بىلمەيسىزدەر عوي، مىنا بايلانىسشى دەگەننىڭ كۇنى قاراڭ. ءبىر تىنىم جوق. كۇندىز-تۇنى تىنىش جاتپايمىز. قار، بوران، قاراڭعى ءتۇن دەگەن بىزگە تۇك ەمەس. بىزگە قاراعاندا مىنا سىزدەردىڭ كۇندەرىڭىز ايدىك. جاۋدى كورسەڭدەر اتىپ، كورمەسەڭدەر جاتىپ دەگەندەي، وكوپتىڭ ىشىندە قاتقان ناندى قىرت-قىرت شايناپ وتىرسىڭدار.
— ءاي، جاۋىنگەر قوقىبايەۆ، سەن قايدا، كىممەن سويلەسىپ تۇرسىڭ؟ نە دەپ وتتاپ وتىرسىڭ؟ قىرت-قىرت شايناعان دەگەن نە؟
كوزىمدى ەجىرەيتىپ، تەسىلە قارادىم. بەتىمە جالت قارادى.
— وي-باي، جولداس لەيتەنانت، ءسىز دە سونداي ما ەدىڭىز؟ ناندى دەيمىن، ناندى.
— سەن ەندى قالاي دەپ ويلاپ ەدىڭ، كانى ايت!
كۇلىپ جىبەردىم.
— باسە، — دەدى ول دا كۇلىپ، — مەن ارتىق ەشتەڭە ايتقان جوقپىن. مۇنىسى قالاي دەپ، شوشىپ كەتىپ ەدىم. مەنىڭ شىنىم سول. سەنىڭ ايتقاندارىڭ وڭدى ەمەس. سەن ايتاسىڭ، «قاتقان ناندى قىرت-قىرت شايناپ» دەيسىڭ! بۇل جاقسى ءسوز ەمەس. ەكىنشىدەن، وسى سوعىستا بايلانىسشىدان باسقالار ەشتەڭە ءبىتىرىپ جۇرگەن جوقتاي ەتىپ سويلەيسىڭ. بۇل ادىلدىك ەمەس. ءبىزدىڭ اسكەردىڭ تىلىندە «قاتقان نان» دەگەن ءسوز جوق. بۇل سەن سياقتى قۋلاردىڭ ويدان شىعارعانى.
— ەندى نە دەۋ كەرەك، سونى ايتىڭىزشى،
— «قاتىرىلعان نان» دەۋ قاجەت.
بالابي بۇرىنعىداي ەمەس، ۇيرەنەيىن دەدى بىلەم. كەيىنگى سوزگە سىقىلىقتاپ تۇرىپ، كادىمگى جاس بالاشا راقاتتانا كۇلدى.
— سەن نەمەنەگە ءماز بولاسىڭ. قاتقان نان ەمەس، قاتىرىلعان نان. قاتقان بولسا ءوزى قاتىپ قالعانى، ال قاتىرىلعان بولسا، ونى ادەيىلەپ قاتىرعان. ال سەندەردە ادىلدىك جوعىن ايتايىن. سەندەر وزدەرىڭ ەشتەڭەنى قىرت-قىرت شاينامايتىنداي ايتاسىڭدار. سودان كەيىن ءارقايسىڭنىڭ سوعىستاعى ءوز قىزمەتتەرىڭدى ماداقتاپ، جاۋمەن سەندەر عانا سوعىسىپ جۇرگەن باتىرلارشا كوكىرەك قاعىپ، كوپىرە جونەلەسىڭدەر. ال بىلە بىلسەڭ، وسى ءبارىمىز — بايلانىسشى سەن، جاياۋ اسكەر مەن، ارتيللەريست اناۋ — ءبارىمىز «سوعىس» اتتى ءبىر ۇلكەن ماشينانىڭ ءبىرىمىز دوڭگەلەگى، ءبىرىمىز موتورى، ءبىرىمىز اتاتىن زەڭبىرەگىمىز. ءادىل، جاقسى سولدات وسىنى بىلسە ءجون.
«ايتقانىما ءتۇسىندىڭ بە» دەگەندەي ونىڭ بەتىنە سىناي دا، كۇلە قاراپ قويدىم.
— ۇقتىڭ با، بالا؟
— مۇنىڭىزعا ءتۇسىندىم.
— باسقاسىنا دا تۇسىنۋگە ءتيىسسىڭ. سەن بۇگىن بىزگە، ونىڭ ىشىندە جاياۋ اسكەر كومانديرىنىڭ ءبىرى مىنا ماعان «قاتقان قارا ناندى قىرت-قىرت شاينايسىڭ» دەسەڭ، ەرتەڭ «بۇتىڭدى تىر-تىر قاسىپ، وكوپتىڭ ىشىندە بوسقا جاتىرسىڭدار» دەمەسىڭە كىم كەپىل. مەن شىنىن ايتسام «بايلانىس»، «اپپارات»، «كاتۋشكا»، «تەلەفون» دەن ايقايلاپ ءجۇرىپ، قۇداي بىلەدى، جاۋعا قارسى ءالى جالعىز وق شىعارىپ كورمەگەن بولارسىڭ. قاشان كەلدىڭ مايدانعا؟
— ەكىنشى جىل. مۇنىڭ الدىندا عانا جاياۋ اسكەر ۆزۆودىندا بولعانمىن. جاۋعا وق اتقاندا قانداي؟
— مىنە، ءوزىڭ جاياۋ اسكەر بولعانسىڭ. ەندى سونى جاماندايسىڭ. ءوز ءۇيى تۇگىل، ءبىر قونىپ شىققان ءۇيىن جامان جىگىت قانا ۇمىتادى. سەنىڭ مىناۋىڭ جاقسى قىلىق ەمەس ەكەن، بالاقاي!
— ءبىر بىلمەستىك وتكەن ەكەن، كەشىرەرسىز دە، جولداس لەيتەنانت!
— كەشىرمەگەندە نە ىستەيمىن. كەشىردىم! ەندى وسىمەن بوداۋى جوق، قىسىر اڭگىمەنى توقتاتسا دا بولار! — دەپ تەرىس اينالا بەردىم.
وڭ جاقتاعى وزەكتى ورلەپ، بىرەۋ قالباڭداپ جۇگىرىپ كەلەدى. ءداۋ دە بولسا روتانىڭ شابارمانى بولار دەدىم. ايتقانىمداي ءوزى ەكەن.
— جولداس لەيتەنانت، بۇگىن تۇرعان جەرگە بەكىنەتىن كورىنەمىز. قاراۋىل قويىلسىن، ساق بولسىن، بۇيرىقتى تاڭەرتەڭ كۇتسىن دەدى روتا كومانديرى. بايانداپ تۇرعان...
بۇدان سوڭ ول بايانداۋشىنىڭ كىم ەكەنىن، ءوزىنىڭ ءاتى-جونىن ايتىپ شىقتى دا، كەتۋگە رۇقسات سۇرادى. قولىمدى كوتەرە سالدىم. ول جۇگىرە باسىپ سايعا ءتۇستى. مەن ۆزۆودقا جاڭا كوماندا بەردىم.
— ەڭ الدىمەن شينەلدىڭ بۇكتەۋىن جازىڭدار، وسى جەرگە تاعى دا ءبىر تۇنەيتىن شىعارمىز. قاراۋىل قويىلسىن، كۇزەتتى قاتتى باقىلاڭدار! اسحانا كەلگەن كورىنەدى. جارىق باردا تاماقتانىپ الىڭدار!
ءوزىم دە ارقانى كەڭگە سالىپ، ولاي-بۇلاي ءجۇرىپ الدىم. اۋىلدان جاقىندا عانا كەلگەن ءبىر حات بار-دى. سول ەسىمە ءتۇستى. پلانشەتتى اشىپ سونى وقي باستادىم. حاتتىڭ باس جاعى ەداۋىر كوڭىلدى جازىلعان ەكەن. وندا ەلدىڭ جايى، حالىقتىڭ حالى ايتىلعان. ەڭ سوڭىندا مەنىڭ بابام، ءبىر تايپا ەلگە «سوقىر شال» اتانعان دوستىن ءبىر ۋلى، ون ەكى نەمەرەسى سوعىستا، وسى وتان سوعىسىندا جۇرگەنى ايتىلعان. سول ون ەكى نەمەرەنىڭ ءبىرى مەن. وسى سوعىستىڭ ءاربىر مايدانىندا، ءبىرى — كاۆكازدا، ءبىرى — كارپاتتا، ءبىرى — قارا تەڭىز بويىندا ۇرىستاردا جۇرگەن ءوز باۋىرلارىمدى ءبىر ساتتەن بولسا دا، ءبارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن كوز الدىما كەلتىردىم. كوزدەرى مولدىرەپ، مەنىڭ تۋىسقاندارىم دا ءبىر جەردە، وكوپتا وتىر ما، شابۋىلدا، جورىقتا ءجۇر مە؟ جوق الدە كەيبىرى قۇربان بوپ، قارا جەردىڭ قۇشاعىندا جاتىر ما؟ ونى كىم بىلەدى؟ ءبىراق ايتەۋىر جاس كۇنىمنەن ءاربىر مىنەزى، ءتۇر-تۇسى، بەتتەرىندەگى قالىنا دەيىن، كۇلكىسى مەن سوزىنە دەيىن تانىس، كوز الدىمنان ءبىر وتكىزدىم.
حاتتا كوپشىلىگى حات جازىپ تۇرادى دەپتى. ال كەيبىرەۋلەرىنەن ءبىرازدان بەرى حابار-وشار جوق كورىنەدى.
دوستىڭ ون ءۇش جۇراعاتى سوعىستا ءجۇر. ءبىرى — مەن. اناۋ جۇرگەن ون ەكى جىگىتتىڭ ونى مەنەن ۇلكەن. ەكەۋى عانا مەنەن كىشى. ول ەكەۋى ىنىلەرىم. وزىمنەن مىسقال بولسا دا كىشى بولعانسىن با، سول ىنىلەرىمدى ەسىمە كوبىرەك الدىم، كەسكىنىن كوز الدىما كوپ ۇستادىم. وڭالباي مەن اۋەلبەك! اۋىلدا جۇرگەندە ءبىرىن «وڭال»، ءبىرىن «اۋكەش» دەپ ەركەلەتىپ اتايتىن ەدىك. قايدا ەكەن مەنىڭ كىشكەنە باۋىرلارىم؟ ال ءوزىم قايدا ءجۇرمىن؟
وكوپتى تۇگەل ارالاپ شىقتىم. ءبىر وكوپتا جەرگە قاراپ، كوڭىلسىزدەۋ وتىرعان نازاروۆتى كوردىم. ماعان ءبىر قاراپ قويدى. مەن ەشتەڭە ەلەمەگەن، سەزبەگەن بوپ قاسىنان ەتتىم. بايقايمىن، جولداستارى تەرىس اينالىپ، ءوزى توپتان ءبولىنىپ قالعان سياقتى.
ءوزىمنىڭ ورنىما كەلگەنسىن، وتدەلەنيە كومانديرىن شاقىردىم.
— نازاروۆ توپتان ءبولىنىپ قاپتى. وعان ويلاي بەرۋگە، ءوزىنىڭ وكپەسىن ەسىنە الا بەرۋگە مۇرشاسىن كەلتىرمەۋ كەرەك. ءار نارسەگە ءبىر جۇمساپ، اڭگىمەلەسىپ وتىر سەن ونىمەن. ەرتەڭگى شابۋىل كەزىندە، تۇنگى كۇزەت كەزىندە وقىس ەشتەڭە بولماسىن. ءوزىن كۇزەتكە جەكە جىبەرمە! ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءوز ۇيىرىنەن شەتتەپ قالماسىن. تۇسىنىكتى مە؟
— ءتۇسىندىم، جولداس لەيتەنانت!
ەندى ءبىر قاراسام جىگىتتەر نان ءبولىپ جاتىر. ءبارى كوز مولشەرىمەن بىردەي بوپ بولىنگەن جيىرما-وتىز بولەك ناندى ۇلكەن پلاشش-پالاتكاعا سالىپ، قاز-قاتار جايناتىپ قويعان. جاڭا عانا مەنىڭ قاسىمنان كەتكەن سەرجانت نازاروۆتى ورتاعا الىپ شىقتى دا:
— جاۋىنگەر نازاروۆ، تەرىس قاراپ تۇر! — دەپ كوماندا بەردى.
ول تەرىس اينالدى. سەرجانتتىڭ ءوزى جاينامازداي كەن جايىلعان پلاشش-پالاتكا ۇستىندەگى ناندى مىلتىقتىڭ نايزاسىمەن كورسەتە تۇرىپ: — كىمگە؟ — دەپ ايقايلادى.
— يۆانوۆقا!
— كىمگە؟ — دەدى تاعى ءبىرىن نۇقىپ.
— بەيسەنبايەۆقا.
— كىمگە؟
— سىزگە!
— كىمگە؟
— ماعان، نازاروۆقا!
وسىلايشا وتىز شاقتى سۇراققا جاۋاپ بەرگەن نازاروۆتىڭ ەسىنەن تالاي نارسە شىعىپ تا كەتكەن بولار. ويتكەنى سول ادامداردىڭ فاميلياسىن جاتقا بىلەتىن بولعاننىڭ وزىندە ءبارىن بىر-بىرلەپ ەسكە ءتۇسىرىپ، قايتالاماستان ايتىپ شىعۋدىڭ ءوزى دە جۇمىس.
جىگىتتەر كەشكى تاماعىن ءىشتى. ارتىنشا بۇكىل وكوپتىڭ ءىشى اششى ماحوركانىڭ قويمالجىڭ كوك تۇتىنىنە سىقاپ كەتتى. بىرەۋلەرى ىڭىلداپ ءان سالدى. ەندى بىرەۋلەرى كۇبىر-كۇبىر اڭگىمە سوقتى. پۋشكين تاۋى بۇلىڭعىر تارتىپ، كەشكى قاراڭعىلىققا مۇلگىپ بارا جاتتى. «وسى تاۋدىڭ قويناۋىندا قارسى كەلىپ، تاعى دا سوعىسقالى تۇرعان ەكى كۇش بىر-بىرىنەن ازداپ تا بولسا بوي جاسىرىپ، وي تاسالاپ، دەمىن ىشىنە تارتىپ، ءقان-سولسىز سۇرلانۋدا-اۋ!» دەگەن ءبىر كوڭىلسىز وي باستى.
13
كۇن قىزىليەكتەنىپ، بوزالاڭ تارتقان بويدا روتا كومانديرىنىڭ كەشەگى شابارمانى جۇگىرە باسىپ تاعى كەلدى.
— جولداس لەيتەنانت، ءسىزدى روتا كومانديرى اعا لەيتەنانت بۋگەيەۆ شاقىرىپ جاتىر!
وكوپتان قارعىپ شىعىپ، اتا جونەلدىم. ءبىر توبەنىڭ باسىن ەكى كۇن، ەكى ءتۇن كۇزەتىپ، ءوزىم دە تىنىعىپ قالعان ەكەم، بايلانىسشىعا ەرىپ جۇگىرىپ كەلەم. الدىمىز ەداۋىر ەڭىس. قىردان ويعا دومالاپ كەلە جاتقاندايمىن. ودان ءارى تەرەڭ ساي. ەكى قولىم ەربەڭدەپ، قالبالاقتاپ ويعا ءبىر-اق ءتۇستىم. وزەكتى ورلەپ تاعى ءبىراز ءجۇردىم دە، ودان وڭعا بۇرىلدىم، ءبىز تۇرعان توبەدەن الدەقايدا الاسالاۋ بيىككە قايتا كوتەرىلدىم.
— ەندى ەڭبەكتەپ، بۇعا جۇرمەسە بولمايدى. جاۋ جاقىن! — دەدى شابارمان، ءوزى تىزەسىن بۇگىپ، العا قايتا ءتۇستى.
ونىڭ ىستەگەنىن ىستەپ، سوڭىنا ءتۇستىم. روتا كومانديرىنىڭ بايقايتىن جەرىنە ەكەۋمىز بىردەي ىرعىپ تۇستىك.
— جولداس گۆارديا اعا لەيتەنانتى، ءسىزدىڭ شاقىرۋىڭىز بويىنشا كەلىپ تۇرعان 3-ۆزۆودتىڭ كومانديرى لەيتەنانت دوسوۆ! — دەپ بايانداپ وتكەنشە بۋگەيەۆ مەنى ناق ءبىر جاڭا كورگەن ادامشا باستان-اياق شولا قاراپ ءوتتى.
ونداي كوزقاراستىڭ تالايىن كورىپ، تالايىنا توتەپ بەرىپ ۇيرەنگەندىگىم بار. ەت ۇيرەنگەن، كوز قانىق قىلىقتان ونشا ىعا قويمادىم. مۇندايدا: «وسى مەنى كىم سىناپ تۇر؟ كىمنىڭ كوزىنىڭ نىساناسىنا تاپ بولدىم؟» — دەگەن وكتەم، ءوزىمشىل ويدان مەن دە اۋلاق ەمەسپىن.
— باسقا جولداستار كەلگەنشە كۇتە تۇرايىق! — دەپ كۇڭك ەتە ءتۇستى الدەن ۋاقىتتا ول.
بۋگەيەۆتىڭ قاسىندا وتىرمىن. وندا ءۇن جوق. مەن دە ىڭعاي كورسەتە المادىم. قايتا الگى كۇتىپ وتىرعان، كەلەتىن جولداستاردى ويلاپ كەتتى. ءبىزدىڭ روتادا ءۇش اتقىشتار ۆزۆودى، ءبىر پۋلەمەتشىلەر ۆزۆودى بار. ەندى كەلەتىندەر قالعان ەكى اتقىشتار، ءبىر پۋلەمەتشىلەر ۆزۆودىنىڭ كومانديرى. مەن ولار جايلى ويلاپ تا ۇلگىرمەدىم، وزدەرى دە كەلدى. ۇشەۋى دە ءوزىم سياقتى ورىمدەي جاس جىگىتتەر. ءبىر روتادا ىستەيتىن بەس جىگىتتىڭ جاس جاعىنان ۇلكەنى دە بۋگەيەۆتىڭ ءوزى. ءارقايسىسى وزدەرىنىڭ كەلگەنى جونىندە بايانداپ ءوتتى.
روتا كومانديرى بىزگە بۇرىلىپ، جاعدايدى، الداعى مىندەتتى تۇسىندىرە باستادى.
— پولك بارلاۋشىلارىنىڭ اكەلگەن مالىمەتىنە قاراعاندا وسى ءبىزدىڭ قارسى الدىمىزدا جاۋدىڭ مول كۇشى بار سياقتى. تانك، سامولەت، ارتيللەريا، جاياۋ اسكەر كوپ كورىنەدى. تەك ءبىزدىڭ باس كوتەرۋىمىزدى كۇتىپ وتىرعانداي سىڭايى بار. ءبىز ساقتىقپەن كوتەرىلۋگە ءتيىسپىز. ەندى بىرەر ساعاتتان سوڭ شابۋىلعا بۇيرىق بولادى. ءبىزدىڭ پولككە كومەكشى ارتيللەريا، جەنىل تانكىلەر بەرىلگەن. ءبىراق ءبىزدىڭ باتالونعا ەشتەڭە تيمەدى، روتاعا بولسا-بولماسا.
— ونىسى قالاي؟ — دەپ قالدى بىرەۋ.
— ونىڭ ءمانىسى سول، ءبىز تاۋلى جەرمەن شابۋىلدايمىز. ونداي جەردەگى اسكەرگە قاراي تانك جىبەرە المايدى. باستىقتار وسىلاي ءتۇسىندىردى. شابۋىل اسا جاۋاپتى، قيىن بولماق. قازىردەن باستاپ جاۋىنگەرلەردى شابۋىلعا ازىرلەي باستاڭدار. ءوق-دارى جەتكىلىكتى بولسىن. تارتىپسىزدىككە جول بەرىلمەسىن! ەندى شابۋىل باستالار بەلگىنى ءبىلىپ الىڭدار. ورتاسىنا ءبىر مينۋتتەن ۋاقىت ساپ، ءۇش دۇركىن جاسىل راكەتا جىبەرەمىن، سول شابۋىلدىڭ باعىتىنا قاراي. تۇسىنىكتى مە؟
— تۇسىنىكتى، جولداس اعا لەيتەنانت! — دەپ ءبارىمىز حورمەن دۋ ەتە تۇستىك.
ءبارىمىز وكوپتان شىعىپ، اركىم ءوز جونىنە بەت الدى.
— لەيتەنانت دوسوۆ، ءبىر مينۋتكە توقتاي تۋرىڭىز! — دەگەن بۋگەيەۆ داۋىسىن ەستىپ، توقتاي قالدىم.
— ءسىز سوناۋ التىن ساعاتتى قايدان الىپ جىبەردىڭىز؟
— ءبىر سولداتتان الدىق.
— ول كىم دەگەن سولدات؟
— ءسىز بىلمەيسىز.
— مەن بىلمەيتىن سىزدەردە كىم بار ەدى؟!
— نەگە بولماسىن. بار عوي. ءسىز تۇگىل ونىڭ ءاتى-جونىن ءوزىم دە ۇمىتىپ قالدىم. قوقىبايەۆ پا ەدى، كىم ەدى؟
ويلانعان بولىپ، ماڭدايىمدى ۇستادىم. ونىڭ ۇستىنە اتاپ تۇرعانىم ءوزىمنىڭ سولداتىم ەمەس. قاسىمىزعا كورشى قونعان بايلانىسشىلاردىڭ ىشىندەگى جاس سولدات ءبالابيدىڭ فاميلياسىن اتاي سالدىم.
— ءپالى، كومانديرگە بولايىن. شىنىمەن-اق ءوز سولداتىڭدى بىلمەيسىڭ؟
— ءبىلۋدىڭ، ونى ءبىلىپ، جازا بەرۋدىڭ ورنى جوق سياقتى. ويتكەنى ول الدىڭعى كۇنگى سوعىستا قايتىس بوپ كەتكەن.
بەتىم بۇلك ەتپەدى. وتىرىك تە ايتا الادى ەكەم دەپ ويلادىم.
— سەنەن ءۇش ادام شىعىن بولدى عوي. سونىڭ ءبىرى ەدى دە.
— يە، سونىڭ ءبىرى. ءوزىڭىز دە بىلەدى ەكەنسىز عوي.
— جارايدى وندا، جولىڭ بولسىن! شابۋىل كەزىندە جەڭىستى بولۋىڭدى تىلەيمىن.
— ونىڭىزعا كوپ راقمەت!
ۆزۆودقا قاراي جۇگىرە جونەلدىم. جۇگىرىپ كەلەم، ويلاپ كەلەم: «ءتىرى ادامنىڭ ابىرويىن قورعايمىن دەپ، ءولى بەيباققا، ادال ادامعا جابا سالدىم جالاسىن. وتىرىك پەن شىندىقتىڭ اراسى قارىس سۇيەم دەگەن وسى. ەرتەڭ — ءبىر كۇن شابۋىلدان كەيىن بۋگەيەۆ وسى ماسەلەگە قايتا ورالۋى مۇمكىن عوي. سوندا ول ولگەن سولداتتىڭ ءاتى-جونىن انىقتاپ سۇراسا، ونى اتاپ ايتۋعا ءتيىسپىن. ايتقاندا كىمدى ايتامىن؟ ارينە، سول كۇنى ولگەن ۇشەۋدىڭ ءبىرىن ايتامىن؟ ناعىز وتىرىك، شىن كۇنا سوندا بولادى. شىندىعىن نەگە ايتا سالمادىم؟».
وسى وي ءبىراز قاجادى. بۇرىن ەشقاشان وتىرىك ايتپاعان ادامنىڭ العاشقى وتىرىگى العاشقى رەت الدانىپ قالعان قىز سەكىلدى وكىنىشتى بولار. ەتەگىن جەل اشپاعان بەيكۇنالىكتى قاپىدا سەنىمسىز بىرەۋگە قولدان بەرە سالۋ قانداي اۋىر. وتىرىكتىڭ دە وسىنداي ءوز سالماعى، ارعا، جانعا سالاتىن سالماعى بار. شىندىقتى ايتپاعانىما وكىندىم.
ويىمدى اياقتاپ ۇلگىرمەدىم. ۆزۆودقا كەلدىم. تۇپ-تۋرا بۋگەيەۆتىڭ ايتقانىنداي ەتىپ، ازىرلىك جايىن ايتتىم. ونىڭ سوزىنە ءوز جانىمنان قوسقانىم مىناۋ عانا:
— شينەلدى شيىرشىقتاپ، مويىندارىڭا ايقارا اسىپ الىڭدار!
اسپانعا قاراپ وتىرمىن. اسپان تەڭبىل-تەڭبىل، كوكپەڭبەك، كەيدە تۇتاسقان قالىڭ مۇزعا، كەيدە تەڭىزدىڭ شەكسىز-شەتسىز كوك ايدىنىنا ۇقسايدى. ناعىز كوكتەم كۇنىنىڭ اسپانىنان اۋمايدى. نازىك تە، ماۋجىراپ تا تۋر. قالىڭ اعاشتىڭ ساياسىندا، كۇن تۇسپەيتىن سايلاردىڭ وزەگىندە، وكوپتىڭ كولەڭكەلى جاعىندا بولماسا، قار دا، تون دا، سىز دا كەتكەن. مۇنىڭ ۇستىنە كۇننىڭ بۇگىن الدەكىمگە عاشىق سۇلۋداي بوپ سىلانىپ تا، ەلجىرەپ تە قالعانىن قارا! اسپان ادەمى، كەسكىندى، تازا، تۇنىق. ءبىر جاعىنان قاراساڭ كادىمگى تەڭىزدەن اۋسايشى مىنا اسپان. بولماشى-بولماشى بوزالاڭ تارتقان بۇلت جولدارى تەڭىزدەگى بۇيرا جالدى زەڭگىر تولقىنعا، سەڭگىرلى بيىككە ۇقسايدى، تولقىن، كادىمگى تولقىندار. كەي جەرلەرى جاي تولقىنعا، تەڭىزدىڭ تۇنىق كۇنگى بوزقىراۋ ءتارىزدى قىربىق تولقىنىنا، جاي ءبىر جالىنا تۇستەس. كوپتەن بەرى مۇنداي تاپ-تازا، ازداعان ادەمى تەڭبىلى بار اسپاندى كورمەگەن جانداي قىزىقتاپ قاپپىن. كەيدە كەن دالانىڭ، كادىمگى ءبىزدىڭ كوكشە قۇمىنىڭ، نەمەسە رامازاننىڭ ايتا بەرەتىن، ساعىنا بەرەتىن ءقازىر قاتتى ساعىنىپ جۇرگەن كوكشەتاۋىنىڭ اسپانىنا ۇقسايدى ەكەن-اۋ دەيمىن. ءبىزدىڭ جاقتا بۇل جاقتاعىداي جاۋىن-شاشىن، بۇلتتى كۇندەر تىم از بولادى عوي. سودان دا بولار، بۇگىنگى اسپان ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ اسپانىنان اۋمايدى. وسىنداي اشىق، وسىنداي تەرەڭ، بولماشى كوشپەلى بۇلتى بار كوك اسپان بىزدە كوپ بولادى.
اسپانعا ءالى قاراپ وتىرمىن. كوز المايمىن. جاۋىنگەرلەرىم تاپ-تۇيناقتاي بوپ جينالىپ العان. ناق ءقازىر ولاردىڭ قايدا قاراپ، نە ويلاپ وتىرعانىن ايتا المايمىن. ءوزىمنىڭ ەكى كوزىم اسپاندا. قيالىم الدەقايدا. پۋشكين تاۋىنىڭ ۇستىندە تۇرعان كوكپەڭبەك تەڭبىل اسپان ءبىر مەزەت قاراتاۋدىڭ، كادىمگى كەلىنشەكتاۋ مەن مىڭجىلقى شوقىسىنىڭ ۇستىنەن ءتونىپ تۇرعان اسپانعا دا ۇقساس بوپ كەتكەنى بار. بۇل كەزدە مەن ەلىمدى، تۋعان جەرىمدى ەسىمە الدىم. ءبىراق اسپاننان كوز العانىم جوق. ويتكەنى مەن ەرىگىپ تە وتىرعانىم جوق. بۋگەيەۆتىڭ كوك راكەتالارىن كورمەي قالام دەپ قاراۋدامىن. ويىم باسقا جاقتا بولسا دا، راكەتادان كوز جازىپ قالۋعا بولمايدى. قازىرگى كەزدىڭ بارلىق ءمانى، تىرشىلىكتىڭ بىزگە دە ساقتاعانى وسى كۇتىپ وتىرعان ءۇش كوك راكەتادا تۇر. ويلايمىن: بۋگەيەۆ تۇكتىڭ ءمانىسىن بىلمەيدى. ول بىردەڭە بىلەتىن بولسا، راكەتانىڭ قانداي ءتۇس ەكەنىن ايتپاس بۇرىن اسپانعا قاراپ ويلاماي ما؟ ءقازىر مەن اسپانعا سۇقتانا ءۇڭىلىپ وتىرمىن. اسپان كوكپەڭبەك، ال بۋگەيەۆتىڭ شابۋىلعا بەلگى بەرىپ اتاتىن ءۇش راكەتاسى دا وسىنداي ءنىل سياقتى. ول بۇيرىقتى اسپانعا قاراماي-اق بەرە سالدى. ەندى، مىنە، بايقاپ وتىرماساڭ، راكەتانى كورمەي قالاسىڭ. كورمەسەڭ بۇيرىقتى قالاي ورىندايسىڭ؟
كوز الماستان اسپانعا قاراپ وتىرمىن. ەشتەڭە جوق. العاشقى كەزدەگى ءماندى ويلارىم ەندى قوجىراپ كەتتى. الگى كەزدە قاتتى ويلانىپ كەتىپ، كورمەي قالدىم با دەگەن دە كۇدىك تۋدى. ون جاعىمدا وتىرعان ءنالقاراعا، سول جاعىمدا وتىرعان بالابيگە قاراپ:
— سەندەر اسپانعا اتىلعان كوك راكەتالاردى كورگەن جوقسىڭدار ما؟ — دەيمىن.
— جوق! — دەدى ءنالقارا بىردەن-اق.
بالابي سىقىلىقتاپ تۇرىپ كۇلەدى. ونىڭ كۇلكىسى دە جاس بالانىڭ كۇلكىسىندەي تازا، سىلدىراپ تۇر. ەستي بەرگىم كەلەدى. وزىمە ۇناپ تۇر. مۇنداي تازا، بەيكۇنا، ادەمى كۇلكىنى ەستىمەگەلى كوپ تە بولعان شىعار.
— كۇل، بالاقاي، كۇلە بەر. ازىرشە ۋاقىت باردا كۇلىپ ال.
— ءسىز اسپانعا قاراپ تاماشالاپ وتىر ەكەن دەسەم، راكەتا كۇتىپ وتىر ەكەنسىز دە، — دەپ تاعى كۇلدى.
— ءارى راكەتا قاراپ، ءارى اسپاندى تاماشالاپ وتىرمىن.
— مەن دە راكەتا كۇتىپ وتىرمىن! — دەدى بالابي داۋىستاپ. — «جولاۋشىنىڭ كەشىككەنىنە ءسۇيىن» دەگەندەي، سونىڭ بولماعانى دا وڭدى بولار. بۇگىن ءبىر موماقان، شۋاقتى بولاتىن جايدارى كۇن ەكەن.
— ءاي، سەن بىلشىلدى قوي، بالا، مەنىڭ كوزىم تالدى، ەندى اسپانعا سەن قارا! مويىنىم قارىسىپ قاپتى.
— جولداس لەيتەنانت، قۇپ بولادى. ءسىزسىز دە، مەن اناۋ اسپان مەن مىناۋ تەلەفوندى باعىپ وتىرمىن. كوزىم اسپاندا، قۇلاعىم تەلەفوندا. باعاناعى سەرجانت ماعان وسىنداي تاپسىرما بەرگەن.
— سەن دە كوك راكەتا كۇتىپ وتىرمىسىڭ؟
— ەندى قانداي دەپ ەدىڭىز؟
— كىم بىلەدى سەندەردىڭ قانداي راكەتا كۇتىپ جۇرگەندەرىڭدى.
بۇدان كەيىن دە كوپ كۇتتىك. ءبىراق راكەتا كورە المادىق. ءبارىبىر اسپاننان كوز العانىمىز جوق.
كوككە قاراپ وسىلايشا تەلمىرىپ وتىرعاندا روتا كومانديرىنىڭ شابارمانى تەرلەپ-تەپشىپ، ارسالاقتاپ تاعى كەلدى. ەنتىگىن باسا الماعان كۇيى:
— جولداس لەيتەنانت، شابۋىل بولمايتىن بولدى. روتا كومانديرى سىزگە سونى ايت دەپ جىبەردى. كەتۋگە رۇقسات پا؟
— بەتىڭنەن جارىلقاسىن!
ول كەتىپ قالدى.
— مويىنعا اسىنعان شينەلدى الىڭدار! — دەدىم جاۋىنگەرلەرگە. — بۇرىنعىشا جايعاسىپ، دەم الىڭدار.
وكوپتىڭ شەت جاعىنان الدەكىمنىڭ قارلىققان، سۋىق تيگەننەن بارىلداپ قالعان داۋىسى شىقتى. «كەلەر كۇن كەلەر ەكەن نە دايىنداپ، قاراڭعى قاراعانمەن بولجاي المان».
— ءشالياپيننىڭ داۋىسى سياقتى داۋىسىن باس ەكەن عوي! — دەپ قويدى وعان قاسىنداعىسى.
قامىت سياقتى شيىرشىقتاپ بۇكتەلگەن شينەلدى موينىنان الىپ، جەرگە قويدى دەگەنشە سولدات جانى راقات تاۋىپ، تىنىشتانادى. مۇنى جاقسى بىلەم. سودان دا بولار سايابىرسۋعا بەرىلگەن العاشقى كوماندام كىلەڭ وسىلاي شىعادى. سولداتتار شينەلدى الىپ، وكوپتىڭ تۇبىنە تاستادى. ءجۇرۋدى كۇتىپ تۇرعاندا كەيبىرەۋلەرى توڭىپ قالسا كەرەك، شينەلدىڭ بۇكتەۋىن جازىپ، بىرەۋلەرى كيىپ، بىرەۋلەرى يىقتارىنا جامىلىپ الدى.
— سەن مەنى شالياپينگە تەڭەدىڭ-اۋ، ءا!
— نەسى بار، دۇرىس تەڭەۋ.
اڭگىمە توقتاپ قالدى.
— شابۋىل توقتالىپتى. سەنىڭ تىلەۋىڭدى بەردى. ال سەنىڭ باستىقتارىڭ نە دەپ جاتىر؟ — دەپ، مەن بالابيگە قارادىم.
ول ماعان جاۋاپ بەرىپ ۇلگىرگەن جوق. قۇلاعىنا كيىپ وتىرعان اپپارات گۋ-گۋ ەتتى.
— اللو! اللو! — دەپ قوقىبايەۆ ترۋبكاعا جارماستى.
ول سويلەسىپ ۇلگىرگەن جوق، جاۋدىڭ ارتيللەرياسى ءبىزدىڭ شەپتى اتقىلاي باستادى. ناق ءبىر شەگىنگەن كەزدە ءبارىن ولشەپ، ءپىشىپ كەتكەندەي-اق العاشقى اتقاندارى ءبىزدىڭ وكوپتىڭ وڭ جاڭ قاناتىن الا دالمە-دال ءتۇستى. ءبىر ءتاۋىرى ول جاقتا ادام سيرەك ەدى. دەگەنمەن وكوپتىڭ ەرنەۋىن وپىرىپ-وپىرىپ جىبەردى.
— اناۋ جاقتاعىلار مۇندا ىعىسسىن! امان با؟
— امان، شىعىن جوق.
سويتكەنشە بولمادى، وتكىنشى وق قيسىق جاۋعان كوكتەمگى اق جاۋىنداي بوپ، بىزدەن الىستاپ، ارتقا، ەڭىسكە قاراي كەتتى. توبەدەن، ءبىز تۇرعان جەردەن اسىپ، وق پەن سناريادتار ارتىمىزداعى قاباققا گۇرس-گۇرس ءتۇسىپ جاتتى.
قۇلاعىنداعى اپپاراتىن الماستان، اۋزىنداعى ترۋبكانى قولىمەن باسىپ، بالابي ماعان قارادى.
— نە بولعانىن كوردىڭىز عوي، جولداس لەيتەنانت، مەنىڭ باستىقتارىم وڭ جاقتاعى، تاس جول جاققا ساق بول، جاۋ تانك جىبەرۋى مۇمكىن دەپ جاتىر. كادىمگىدەي-اق قارسى شابۋىل باستالسا كەرەك.
بىزدەن الىستا، الگى ايتىلعان تاس جولدىڭ كۇنباتىس جاعىندا قىم-قيعاش اتىس بوپ كەتتى.
— ساق بولىڭدار، جاۋ قارسى شابۋىلعا شىقتى. وق دارىگە، گراناتالارعا ۇقىپتى بولىڭدار. جەتپەي قالىپ جۇرمەسىن. ماقساتسىز، بەلگىلى نىساناسىز ءبىر وق اتىلماسىن! — دەدىم وتدەلەنيە كومانديرىنە.
— ماقساتسىز، نىساناسىز وق اتىلماسىن! — دەپ بۇيرىقتى قايتالادى دا ولار ورىندارىنا كەتتى.
ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن اسىرا اتىلعان ارتيللەريا وقتارى ويدى جارىپ وتەتىن تاس جولدىڭ بويىنا بارىپ جەتتى دە، ەكىنشى قاباققا ءوتتى.
«تانك جىبەرەتىندەي بولسا، ادەيى جول بويىن تازالاپ جاتقانى-اۋ» دەگەن وي كەلدى. جولدىڭ ارعى جيەگىندەگى ءبىر ورىندى ۇزاق اتتى. سنارياد تۇسكەن جەرلەر شاحمات تاقتاسىنىڭ بەتىندەي بوپ، رەت-رەتىمەن ءارقايسىسى ءوز ورنىنا ءتۇسىپ جاتتى.
— مىنا يتتەردىڭ مەرگەنىن-اي! — دەپ قويدى ءنالقارا. — ءبىزدىڭ قارسى الدىمىزدا تۇرعان جاۋدىڭ تەڭىز جاعالاۋىنداعى جاياۋ اسكەرى دەپ ەستىپ ەدىم. مۇنىڭ ارتيللەرياسى تەڭىز ارتيللەرياسى بولسا كەرەك. تەڭىزشىلەر اتقىش كەلەدى. ءسىز ايتقانداي مەرگەن ەكەن وزدەرى! — دەدىم.
از تىنىستان سوڭ ءبىزدىڭ ارتيللەريا دا اتا باستادى. مەن ۇقپاي قالدىم. شابۋىل باستايتىن كىم؟ ءبىز بە، ولار ما؟ ەكى جاقتىڭ جاياۋ اسكەرى دە زۋىلداپ ۇشقان ارتيللەريا وعىنىڭ استىندا باس كوتەرە الماي، وكوپتارىندا جۇرەسىنەن بۇعىپ-بۇعىپ وتىر.
داۋىسى اۋپىلدەپ ۇرگەن كارى توبەتتىڭ ءۇنى ءتارىزدى ارتيللەريا وعىن ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن ۇستەمەلەپ جىبەردى-اي كەلىپ. وكوپتىڭ تۇبىنە بۇعا ءتۇسىپ، قۇلاقتى باسىپ وتىرا بەردىك. جارتى ساعاتتان اسا بەرگەندە جاۋ اتۋىن پىشاق كەسكەندەي تيا قويدى. مەن وكوپتان باسىمدى كوتەرىپ توڭىرەككە كوز تاستادىم. تاس جولدىڭ ۇستىندە ءبىر قيمىل بار ما دەپ قالدىم.
— جولداس بالابي قوقىبايەۆ، اناعان قارا تاس جولدىڭ ۇستىنە قارا، بوق دومالاتقان قوڭىزداي جوڭكىپ كەلە جاتقاندار نە پالە؟
— ويباي-اۋ، جولداس لەيتەنانت، مىناۋ ءدال ءوزى عوي! — دەپ ترۋبكانى الدى دا ايقاي سالدى. — وڭ جاقتا، تاس جولدىڭ ۇستىندە، مەن وتىرعان 179 بيىكتەن 1500 — 2000 مەتردەي جەردەن جاۋ تانكىسى كورىندى. ءبىزدىڭ تىلعا، سول جاق قاناتقا، تاس جولمەن كەلە جاتىر.
— تانك دەگەنىڭ نە؟ تانكتەر دە.
— تانكتەر، يە، تانكتەر، كوپ. بىلمەدىم.
— ورتا جاعىندا برونەماشينالار بار.
— ءبىر، ەكى، ءۇش، ءتورت...
— ون ەكى تانك، ەكى برونەماشينا.
مەن تانكتەردى ساناي باستادىم.
— ون بەس.
— ون بەس! — دەدى بالابي مەنىڭ ءسوزىمدى قايتالاپ. — ون بەس.
— بارلىعى ون جەتى.
— ار جاعىندا كىشكەنە برونەماشينالار كەلە جاتىر.
— بارلىعىن ايتام، بارلىعى ون جەتى.
— اعاجان-اي، ءسىزدىڭ قاسىڭىزعا كەلگەنىم قانداي وڭدى بولعان.
ول تەلەفون ترۋبكاسىن الاقانىمەن جاۋىپ، ماعان ءوزىنىڭ ريزاشىلىعىن ايتىپ قويدى.
— سەن ءسوزدى قوي، بوس ءسوزدى تاستا، حابارلا، ايت تەز! — دەپ قويامىن.
بالابي تاعى بىردەڭەلەردى حابارلاپ ۇلگەردى. ءبىراق ازىرشە بوس حابار بوپ قالدى. جاۋ ەمىن-ەركىن تاس جولمەن بىزدەن اسىپ وتە بەردى. ارت جاعىندا كەلە جاتقان ەكى تانك جولدىڭ جيەگىنە كەپ توقتادى دا، سوڭىندا شۇباپ كەلە جاتقان برونەماشينالارعا جول بەردى. ولار ءوتىپ كەتكەن بويدا، وزدەرى ورىندارىنان قوزعالماي باشنياسىن بىزگە، توبەنىڭ باسىنا قاراي بۇرىپ، وقتى تەگە باستادى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تىلىندە كادىمگىدەي «تاۋ» دەپ اتالاتىن بۇل تەبە تانك تۇرعان سايدان الدەقايدا جوعارى تۇر. ءبىزدىڭ وكوپتار قىردىڭ ناق جونىندا. وقتى قانشاما توگىپ، بوراتا اتقانمەن بىزگە داريتىن ءتۇرى جوق. كوپ بولسا وكوپتى ەڭىسكە قاراعان جاقتاۋىنا ءتيىپ، جەرگە ءسىڭىپ كەتىپ جاتىر، نەمەسە زۋ-زۋ ەتىپ باستان اسىپ كەتەدى.
ءبىر جاۋىنگەر جاۋعان وقتىڭ استىندا وتىرىپ، «قاراڭعى ءتۇن، تەك قانا زۋلايدى وق» دەگەندى وزىنشە وزگەرتىپ، «شۋاقتى كۇن، تەك قانا زۋلايدى وق» دەپ ماس ادامشا ءان سالا جونەلدى. ءبىز تىم-تىرىسپىز. وق اتىلىپ جاتىر. سولدات ءان سالىپ وتىر.
مەنىڭ سەرجانتتارىمنىڭ بىرەۋى قاسىما جۇگىرىپ كەلدى دە شىدامسىزدانىپ:
— جولداس لەيتەنانت، قول پۋلەمەتپەن باشنياسىن كوزدەپ اتساق قايتەدى؟ — دەپ سۇرادى.
— وقتى بوسقا شىعىن ەتەمىز. بۇل — ءبىر. ءوزىمىزدى كورسەتىپ الامىز — ەكى. ەشقانداي وق اتىلماسىن! ءقازىر ولار ەشتەڭەنى دە كورمەي بوس دولبارمەن اتىپ تۇر.
— ەشقانداي وق اتىلماسىن! — دەپ وكوپتى بويلاي، بىردەن-بىرگە كوماندا بەرىلدى.
— وق اتىلماسىن!
بىتىرلاتىپ اتقان جاۋ وعىنىڭ ءدۇمپۋىنىڭ استىمەن «وق اتىلماسىن» دەگەن ءسوز جۇگىرە جونەلدى.
جاۋ تانكتەرى بۇرىنعىداي ەمەس، كەزەكپەن نەمەسە ەكەۋى دە توقتاپ-توقتاپ، ىركىپ-ىركىپ اتاتىن بولدى. ونداعىسى ءبىزدىڭ «بار، جوعىمىزدى»، «ولى-تىرىلىگىمىزدى» بىلمەك بولار. ءبىز ونداي بەلگىنىڭ بىردە-بىرىن بەرمەدىك. اككى جاۋ سەنبەدى بىلەم. الدىڭعى تانك قوزعالىپ، جولدى بويلاي ءجۇردى دە، كىلت بۇرىلىپ ورگە قارسى سالدى.
— تانككە قارسى گراناتانى ازىرلەڭدەر! ءاربىر وتدەلەنيەدەن بىر-بىردەن ءۇش گراناتا! ءبارىن بىردەي ەمەس، كەزەكپەن، سولدان وڭعا قاراي تاستايسىڭدار. ءازىر بولىڭدار! بۋتىلكانى ەڭ سوڭىنان، تانك توقتاعانسىن تاستايسىڭدار!
— ەكى كوزىم قوزعالىپ كەلە جاتقان تانكتە. مامىرلاپ، جارتاسقا ورمەلەپ، ايۋ سياقتى قوربالاڭداپ كەلەدى.
تانك ەرگە قارسى سالىپ كەلدى دە، ورتاعا جەتكەن سوڭ قيالاي جونەلدى. بەت الىسىنا قاراعاندا توبەنىڭ باسىنا بىزدەن ەتىپ بارىپ شىعاتىن سىڭايى بار. مەنىڭشە ءوتىپ كەتەدى دەپ، جىبەرە بەرۋگە بولمايدى. قىرعا شىققان سوڭ وكوپتى كورەدى دە، كىلت بۇرىلىپ، ءبىزدى تەگىستەي باستايدى. مۇمكىن قادەرىنشە وعان جەتكىزبەگەن ءجون. تانك ءبىر بوكسەسىن بەرىپ، قاباتتاسا بەرگەندە:
— ال، ءبىرىنشى گراناتا! — دەدىم.
كوڭىلگە بولماسا وتە جاقسى تاستادى. ءبىراق بيىكتەۋ كەتىپ، ناق باشنيانىڭ استىنان ءتيدى. مەنىڭ ويىمشا الدىڭعى جاقتاعى تاباننان تيسە دەپ ەدىم. تانك قاتتى شايقالىپ، ەڭىسكە قاراي قۇلاپ كەتەردەي بولدى دا، قايتا تۇزەلدى. ءبىراق ورنىندا تۇرىپ قالدى. جولدىڭ ۇستىندە تۇرعان ەكىنشى «قوڭىز» دا بىزگە بۇرىلدى. الدىڭعى تانك باشنياسىن بىزگە، الگىندە عانا گراناتا تۇسكەن جاققا بۇرايىن دەپ ەدى، بۇرىلمادى. باشنيا بۇزىلعان ەكەن، گازدى قاتتى بەرىپ، ورنىنان سەلك ەتكىزىپ، جۇلقىنا قوزعالدى دا، ورگە ۇمتىلدى.
— ەكىنشى گراناتا! — دەدىم.
بۇل تۇپ-تۋرا جالپاق تاباننىڭ استىنا بارىپ ءتۇستى. ناق شەگى ءۇزىلىپ كەتكەن اڭ سياقتى مىقشىڭ ەتىپ، ءىشىن تارتىپ باردى دا، كىلت توقتادى.
— ءۇشىنشى گراناتا!
— بۇل تۇمسىعىن الا ءتيدى.
— بۋتىلكا! — دەدىم.
قالىڭ تەمىرگە جۇقا شىنى «شىڭعىر» ەتە ءتۇستى. تانكتى كوكالا ءتۇتىندى جالىن باستى. مەن وسىمەن ءىس بىتكەن ەكەن دەسەم، بۇزىلعان ليۋكتى اشىپ، ءۇش ادام تومەنگى تانككە قاراي جۇگىرىپ بارادى.
— ال اتىڭدار!
اۆتوماتتان، پۋلەمەتتەن وقتى ءبىر دۇركىن توگىپ جىبەردى. سوڭعى ەكەۋى مۇرتتاي ۇشتى دا، الدىڭعىسى ەكىنشى تانكتىڭ تاساسىنا بارىپ جاسىرىندى.
ەكىنشى تانك الدىندا الاۋلاپ جانىپ جاتقان سەرىگىن كورىپ، نە ىستەرىن بىلمەي تۇرىپ قالدى. وسى كەزدى پايدالانىپ قاسىما قول پۋلەمەتشى مەن مەرگەنىمدى شاقىرىپ الدىم.
— پۋلەمەتشى، سەن سول جاعىما، سابالاقوۆ جولداس، سەن وڭ جاعىما كەل! اڭدىپ وتىرايىق، مىنا تانكتاعىلار الگى قاشىپ بارىپ پانالاعان «قوياندى» قايتەر ەكەن، وزدەرى نە ىستەمەك؟
ءبىز كوز الماستان قاراپ وتىرمىز. ساناۋلى مينۋتتار ءوتىپ جاتىر. ءبىر ءسات بولسا دا توڭىرەك تىنا قالدى. كۇن تىمىرىق پا قالاي، ماڭدايدان تەر مونشاقتاپ اقتى. جەڭىممەن بەتىمدى ءسۇرتتىم. كوزىم اشىپ كەتتى. اششى تەر قۇيىلعان ەكەن. كوزىمدى جۇمىپ، قولىممەن ۋقالاپ، قايتا اشتىم. تانك ءالى تۇر.
جاۋ تانكى ءبىراز اڭىرىپ تۋردى دا، بىزگە قاراي زەڭبىرەكتەن، كىشى پۋلەمەتتەن وق اتتى. ولارى دارىعان جوق. ءبىز بيىكتەمىز. وقتى اتىپ-اتىپ، توقتاتا قويدى دا، تانكتىڭ ليۋگىن كوتەردى. الگى بىزدەن قاشقاندى مىنگىزىپ الماق. پۋلەمەتشىگە قاراپ:
— باشنيانى كوزدەپ ات، مىنگىزبە، باسىن كوتەرتپە! — دەدىم.
پۋلەمەت زىركىلدەپ الا جونەلدى. جەردەگى جاۋ تانككە ءمىنىپ ۇلگەرە المادى. تانك ليۋگىن قايتا جاپقان جوق. ءبىزدىڭ پۋلەمەت اتۋىن توقتاتپادى. ءبىر قاراسام، الگى سولدات قاراڭداپ، جولدىڭ جيەگىمەن كەيىن قاراي زىتىپ بارادى.
— ال كەتتى! — دەپ قالدىم سابالاقوۆقا.
ءدۇربىلى مىلتىقپەن كوزدەپ تۇرىپ، قاشقان «قوياندى» قاق ەكى جاۋىرىنىنىڭ اراسىنان تارتىپ جىبەردى. ويتكەنى باسىن جاسىرىپ، ارقاسى عانا قاراڭداپ بارا جاتتى. ول شالقالاپ بارىپ، ۇشىپ ءتۇستى.
— مىنە، اتىس دەپ وسىنى ايت! قاشقان كيىكتى ناق وسىلايشا اتۋشى ما ەدىڭىز؟
— ءبىر كىسىدەي-اق اتۋشى ەدىم.
— توقتاتىڭدار اتۋدى!
— توقتاتىڭدار! — دەپ بىردەن-بىرگە تاعى كەتتى كوماندا.
توڭىرەك تىم-تىرىس بولا قالدى. ليۋكتى اشىپ قويىپ، ويداعى تانك ءالى تۇر. ونىڭ بەر جاعىندا ورتەنگەن ءۇيدىڭ جۇرتىنداعى اڭقيعان ورىس پەشى ءتارىزدى بوپ، قاڭقايىپ «ولگەن» تانك جانە جاتىر. الدىندا ەكى ەلىك، جول بويىندا ءبىر ولىك. وسىنىڭ ءبارى ءفاشيستىڭ ىزاسىن كەلتىردى عوي دەيمىن، جالما-جان باشنياسىن جاپتى دا، ورگە، الگى قيراعان تانكتىڭ ارعى جاعىن الا اينالا ۇمتىلدى. بىزدەن الىستاۋ، تومەننەن قيالاي ءجۇرىپ، ەرگە ءبىر-اق شىقپاق بولدى. گراناتا جەتەتىن جەر ەمەس. ال ول بيىككە ءبىر شىعىپ السا، بىزگە تەڭدىك بەرمەۋى كادىك. دال بوپ قالدىم. نە ىستەۋ كەرەك؟ وسى كەزدە جاۋىنگەر ءنالقارا سابالاقوۆ وكوپتىڭ الدىندا جاتقان ءداۋ-داۋ قويتاستاردىڭ ءبىرىن ويعا قاراي يتەرىپ، دومالاتىپ جىبەردى. تەبە باسى كۇڭگىرلەپ، تاس دومالاي جونەلدى. ءدال بارىپ تانككە سوقتى. ونى ەلەڭ قىلعان جوق. قيراعان تانكتىڭ ارعى قاباتىنان ەتە بەرگەندە تاعى سونداي ەكى-ۇش تاس دومالاپ تانككە سوقتى. ەشتەڭە دە بولماعان سياقتى ەدى، ءبىراق تانك كىلت توقتادى. ليۋكتى كوتەرىپ جىبەردى دە، بىرەۋى باسىن قىلتيتىپ، اقسيا كۇلدى دە، جۇدىرىعىن كورسەتتى. وزىنشە ەندى «كورەسىنى كورسەتەمىن» دەپ كىجىندى.
مەن دە وعان جۇدىرىق كورسەتتىم دە: ات! — دەدىم.
ءنالقارا مىلتىعىن كەزەنگەنشە ول ليۋكتى قايتا جاۋىپ الدى.
ول ءبىزدى قورلاپ كەتتى. «تانككە تاس لاقتىرعان نەمەلەر، بالامىسىڭدار. ويتە بەرسەڭ سەندەرگە مۇقلاش بەرەم» دەگەندەي، وزىنشە ايبات كورسەتتى. ونداي تەمىر قۇرساۋلى تانكتە بولماسام دا، مەن دە وزىمشە سەس كورسەتتىم.
جۇدىرىققا جۇدىرىق كورسەتكەنىم بولماسا، ءبىزدىڭ حال ونشا ەمەس، ويتكەنى بىزدە ەندى تانككە قارسى جۇمسايتىن ۇلكەن گراناتا جوق. كىشكەنە قول گراناتالاردى جيناپ، بىر-بىرىنە ماتاستىرىپ قويدىق. باسقا ايلا جوق. تانك قايتا قوزعالىپ توبەگە قيالاپ كەلەدى.
وڭ جاقتاعى ويپاڭدا، جولدىڭ بويىندا قيان-كەسكى ۇرىس بوپ جاتسا كەرەك، قىم-قيعاش اتىس، ايقاي-شۋ. تاعى بىزگە قاراي جاقىنداپ كەلە جاتقانعا ۇقسايدى. كەيبىر داۋىس جاقىن، اپ-انىق ەستىلەدى. الگى تانك بولسا ءبىزدى الىستان وراعىتا ەتىپ، توبەنىڭ بيىگىنە جەتتى.
ەندى قايتەر ەكەن، ەگەر بىزگە قاراي بۇرىلسا، وكوپتى بويلاپ ءبىزدى باستان-اياق تاپتاپ، جانشىپ وتەدى. وعان جىبەرمەۋ كەرەك.
ءنالقاراعا، ۆزۆودتىڭ مەرگەنىنە بەرى قاراي بۇرىلعان بويدا ايداۋشىنىڭ، تانك كومانديرىنىڭ قاراپ وتىراتىن ساڭىلاۋىن كوزدەپ اتۋعا بۇيىردىم. بۇل ونشا سەنىمدى ايلا ەمەس. ساڭىلاۋعا ءدال تيگەنمەن وق وتپەۋى مۇمكىن. ساسقانىمنان جۇگىرىپ، وكوپتىڭ تانك كەلەتىن باسىنا كەلدىم. تانك كوپ بولسا، ءۇش-تورت ءجۇز مەتردەي جەردە ەكەن. ءبىزدىڭ كۇتكەنىمىزدەي، قىردىڭ ناق جالىنا جەتكەن بويدا، سولعا، بىزگە قاراي بۇرىپ جىبەردى دە، وقتى جاڭبىرشا بوراتىپ توگە سالدى. ءبىراق جۇرمەدى. قاسىما ءنالقارا دا كەلگەن ەكەن. بوراعان وقتان باسىن كوتەرىپ، كوزدەپ اتا المادى. تانك اتىپ تۋر. وكوپتى بويلاتىپ، ناسوسپەن سۋ جىبەرگەندەي بۇركىپ-بۇركىپ قويادى. ال جۇرسە بۇدان دا جامان بولعالى تۇر.
مۇندايدا وكوپتىڭ تەرەڭ قازىلعانى، ءوزىنىڭ تاۋ جىنىسىنان بەرىك بولعانى مۇنداي وندى بولار ما؟ بۇعىپ-بۇعىپ جاتىرمىز. ال قاشانعى جاتا بەرۋگە بولادى؟ تانك باسا-كوكتەپ وكوپقا قاراي جۇرسە نە بولادى. نە دە بولسا، امالىن الدىن الا ىستەگەن ءجون. الدەقالاي بىر-ەكى مينۋتتىڭ ىشىندە باسىڭا مىڭ سان وي تۇسەدى.
— جاۋىنگەر سابالاقوۆ، جاۋىنگەر ابىزوۆ! — دەدىم ايقايلاپ.
ەكەۋى دە جەر باۋىرلاپ باس كوتەرمەي جاتقان بويى كوردەن شىققان داۋىستاي ەتىپ:
— تىڭداپ تۇرمىز، جولداس لەيتەنانت! — دەدى.
— تىڭداپ جاتىرمىز دەڭدەر. ال ءقازىر ەكەۋىڭ اناۋ وق سايابىرسي قالعان بويدا وكوپتان قارعىپ شىعىڭدار دا، تانكتىڭ سىرتىن اينالىپ، بايلاۋلى قول گراناتتاردى تاستاڭدار! سونسىن بۋتىلكا لاقتىرىڭدار!
تانك ءبىراز اتىپ، تاعى توقتادى.
— جونەل! — دەدىم الگى ەكەۋىنە.
ەكەۋى دە وكوپتان ىرعي جونەلدى. تانككە ءبىر، ەڭبەكتەپ ويعا ءتۇسىپ بارا جاتقان ەكى جاۋىنگەرگە ءبىر قاراپ قويامىن. ءبىر ءتاۋىرى تانكتەگىلەر وكوپتان شىققان ەكى جاۋىنگەردى بايقاي الماي قالدى.
ايتەۋىر الگى ەكەۋى ءبىر شارۋا بىتىرەر، تانك بىزگە قارسى، ءبىزدىڭ جاتقان جەرىمىزدى جانىشتاي الماس دەگەن دەمەۋ وي كەلدى. وسى كەزدە ەسىمە تاعى دا بالابي تۇسە كەتتى. بۇرىلىپ قاراسام وكوپتىڭ ەرنەۋىنە جابىسىپ العان بويى، ناق ءبىر ءولىپ قالعان ادامداي بۇلك ەتپەيدى. قاسىنا جۇگىرىپ كەلدىم.
— ءاي، بالابي، ءتىرىمىسىڭ؟
— ازىرشە ءتىرىمىن، جولداس لەيتەنانت! باستىقتارىما بايانداپ جاتىرمىن.
— نەنى باياندادىڭ؟
— كورگەنىمدى، بىلگەنىمدى.
— نە كوردىڭ؟
— تانك، برونەماشينا. ارتيللەريا...
— ءاي، ايتپاقشى، سەندە گراناتا بار ما؟
شوشايتىپ ءبىر ساۋساعىن كورسەتتى. بۇل جالعىز گراناتا بار دەگەنى ەدى.
— ماعان بەر!
— الىڭىز! ءبىراق تاعى دا تانك كەلەرىن ۇمىتپاڭىز! قايتىپ ورالادى عوي باعاناعىلار.
— ولار قاشان ورالعانشا مىنا بىرەۋ جەپ بارا جاتىر.
ول جەردە جاتقان قاپشىعىنان تانككە قارسى لاقتىراتىن ۇلكەن گراناتا الىپ بەردى. وكوپتى بويلاپ، بىرەۋلەردىڭ اياعىن باسىپ، ۇستىنەن اتتاپ، تانك تۇرعان شەتتەگى تەرەڭ قازىلعان شۇقىرعا ءتۇستىم. وسى شاقتا جاقىن جەردەن قاتتى جارىلعان داۋىس شىقتى. باسىمدى كوتەرىپ قاراسام، تانكتىڭ استىنان قوپ-قويۋ قوڭىر شاڭ كوتەرىلدى. الگى ەكەۋى بايلاۋلى گراناتانى تاستاپ تا ۇلگەرگەن ەكەن دەدىم. بۋتىلكا تاستالعان جوق. ءبىراق تانك جىم بولدى. ەندى ءبىر قاراسام، جاۋىنگەر ابىزوۆتى، بەت-اۋزىن جوساداي قان باسىپ كەتكەن جاۋىنگەردى ارقالاپ ءنالقارا وكوپقا ءتۇسىپ جاتىر.
— نە بولدى؟
— جارالى بولدى. تانكتىڭ شارۋاسى ءبىتتى.
— نەگە جاقپادىڭدار؟
— مىناۋ جارالى بولعانسىن. وسى تانكتى قورعاپ بىرەۋلەر الىستان اتىپ تا جاتىر. سولاردىڭ وعى ءتيدى بىلەم بۇعان.
ابىزوۆتىڭ جاراسىن تاڭىپ، وكوپتىڭ تۇبىنە جاتقىزىپ تاستادىق.
— سەنىمدى بولادى، نە دە بولسا قاپى قالمايىق، دەپ تىم جاقىننان تاستادىق! — دەدى ءنالقارا.
— ءوزىم دە سولاي ەتەر دەپ ويلاپ ەدىم. دۇرىس بولعان.
— وڭ جاقتاعى قالىڭ اتىس بىزگە جاقىنداي ءتۇستى مە، قالاي؟
ۇندەمەدىم. الدەن ۋاقىتتا ءنالقاراعا قايتا بۇرىلدىم.
— مىنە سىزگە گراناتا، مىنا جەرگە وتىرىپ، تانكتى اڭدىڭىز. ءتىرىلىپ كەتىپ جۇرمەسىن. مۇنىڭ ىشىندە الگى جۇدىرىعىن كورسەتىپ، كۇلىپ جۇرگەن باتىر بار. ونى قولعا ءتىرى تۇسىرسە قانداي وڭدى بولار ەدى.
— بىلەم، بىلەم! — دەپ، ءنالقارا باسىن شۇلعىپ جاتىر.
— جولداس لەيتەنانت، ون جاقتا، ءبىزدىڭ ادامدار شەگىنىپ كەلەدى. سولاردىڭ شەگىنىسىن وقپەن دەمەسىن دەپ جاتىر! — دەپ ايقايلاعان ءبالابيدىڭ داۋسىن ەستىدىم.
قاراسام، شىنىندا دا توبەنىڭ بوكتەرىمەن ءبىزدىڭ اسكەر، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ پولكتىڭ جاۋىنگەرلەرى جوسىپ بارادى. جارالى بولعانداردى جەتەكتەپ، ارقالاپ، قولتىعىنان سۇيەمەلدەپ العان. ءتىپتى بىرەۋلەر پلاشش-پالاتكاعا سالىپ، سۇيرەپ بارا جاتىر. بۇل جاقتا ءبىزدىڭ باسىمىزعا تونگەن قاۋىپتەن دە كۇشتى قاتەر بولعانى كورىنەدى. جالما-جان ۆزۆودتىڭ بارلىق وعىن شەگىنۋشى توپتى اتىپ جاتقان جاۋعا قاراي بۇردىم. كىشكەنتاي ءۇش قول پۋلەمەت بەزىلدەپ، ءوزىمىزدىڭ ادامداردىڭ باسىنان اسىرا، قارسى جوتاداعى وق اتىپ جاتقان جاۋعا قاراي بۇركىپ تۇر.
شەگىنۋشىلەردىڭ ءبىرازى ءبىزدىڭ ارتىمىزداعى، سول جاعىمىزداعى ەسكى بەكىنىستەرگە كەلىپ توقتادى. شوعىرلانىپ، قارامىز كوبەيە ءتۇستى. اتىس سايابىرسي باستادى.
اناداي جەردە بەت-اۋزى قاپ-قارا قارا قوجالاق بوپ ءنالقارا وتىر. مەنىڭ ەسىمە بۇدان ءۇش كۇن بۇرىنعى شابۋىل كەزىندەگى ءبىر وقيعا ءتۇستى. بۇل وسى ءنالقارانىڭ ءبىر سوزىنە وراي اڭگىمە ەدى:
— العا، — دەپ ايقايلاپ قالدىم.
ۆزۆودتىڭ وڭ جاق قاناتىنان بىرەۋ كوتەرىلىپ باردى دا، قايتادان وققا ۇشقانداي جالپ ەتە ءتۇستى. ءوزىم بۇعىپ جاتقان بويى، بۇل كىم ەكەن دەپ قاراسام ءنالقارا. مەن ونى جارالى بولعان ەكەن دەپ ويلادىم. ۆزۆودتىڭ سول جاق قاناتىنا كوز ساپ، بايقاپ كورسەم ءبارى تىم-تىرىس جاتىر. ىزا بوپ كەتتىم:
— قىرىلىپ قالدىڭدار ما، العا! — ءوزىم ورنىمنان تۇردىم.
سول جاقتان ەر جۇرەك بىرەۋ تابىلا كەتتى!
— ۋرا! — دەپ بار داۋسىمەن ايقاي سالىپ، اۆتوماتىن كەزەنە ۇستاپ تۇرا جۇگىرە جونەلدى.
باسقالار وسىنى كۇتكەندەي-اق وسى ءبىر ادامنىڭ باس كوتەرۋىن تىلەگەندەي جانتالاسا جۇگىرىپ، جاۋدىڭ الدىڭعى شەبىنە قويىپ كەتتى. جاۋىنگەرلەر ميداي ارالاسىپ، ءبىر ءسات قويان-قولتىقتاسىپ كەتكەندەي بولدى دا، بەكىنىسكە ءتۇسىپ جوق بولدى. جان ۇشىرا جۇگىرگەن بويى جاۋ وكوبىنا مەن دە قويىپ كەتتىم. جاۋ جىلىسىپ كەتىپتى، ءبىزدىڭ جىگىتتەر ءالى دەمىگىن باسا الماي، ماڭدايلارى تەرشىپ، اۋىر-اۋىر دەم الىپ وتىر. جان-جاعىما قارادىم. ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ ۇزىن سانى تۇگەل سياقتى. مەنىڭ ويىمشا ءنالقارا باعانا جارالى بولىپ قالعان ءتارىزدى بولاتىن، مىنە قىزىق، ەكى بەتى نارتتاي بوپ قىزارىپ ءبىر جەردە ول دا وتىر.
ويلايمىن: مەنىڭ مىنا سولداتىم جىن با، پەرى مە؟ باعانا بۇل قۇلاپ قالعان جوق پا ەدى؟ ءوزىمنىڭ كۇدىگىمدى شەشكىم كەلگەندەي-اق:
— جاۋىنگەر سابالاقوۆ، مۇندا كەلىڭىز! — دەپ شاقىردىم.
ءنالقارا قاسىما جاقىن كەلىپ تۇرا قالدى.
— ءسىزدىڭ شاقىرۋىڭىزبەن كەلىپ تۇرعان جاۋىنگەر سابالاقوۆ!
— ءسىز الگىندە جارالانىپ قالعان جوق پا ەدىڭىز؟
— سول جاق جانباستان وڭباعانداي بىردەڭە سارت ەتە تۇسكەندە كادىمگىدەي-اق مۇرتتاي ۇشتىم. ءوز ويىمشا ەلدى دەگەن وسى ەكەن دەپ ويلادىم. بايقايمىن دەنى-باسىم ساۋ سياقتى. سول جاق جانباسىمدى سيپاپ كوردىم. باقسام مەنى ساقتاپ قالعان باياعى قول كۇرەگىم ەكەن. ءبىرى وتىرىك ەمەس. كادىمگى جاس بالانىڭ جۇدىرىعىنداي جارىقشاق ناق جانباستان قول كۇرەكتىڭ تۇسىنان سوعىپتى عوي. بۇل وسىمەن ەكىنشى، الدە ءۇشىنشى رەت وسى كۇرەكتىڭ قاقپايىمەن اجالدان، ناعىز اۋزىن اشقان اجالدان امان قالعانىم. سودان دا كۇرەكتى ءوز باسىم جاي ءبىر كۇرەك دەمەي، ناعىز التىن كۇرەك دەيمىن.
ءنالقارا ماعان جاڭاعى جارىقشاق تيگەن جەردى كورسەتتى. شىنىندا دا كۇرەكتىڭ ورتا جاعىن ويسىراتىپ، توت باسقان جەرىن جىلتىراتىپ جالاپ ءوتىپتى. ول جارىقشاق كۇرەككە سوقپاي، قارا سانعا تيسە ءنالقارا ءبىر اياقتان ايىرىلاتىن ەكەن.
بۇرىنعى ەكەۋىنىڭ قانداي جاعدايدا، قالاي بولعانىن بىلمەيمىن. وسى وقيعادان كەيىن ءنالقارا ءوزىنىڭ جانىنا بايلاپ جۇرەتىن كىشكەنە قول كۇرەگىن «التىن كۇرەگىم» دەپ اتايتىن بولدى. سولدات ءومىرىنىڭ بۇل دا ءبىر اڭىزدى شاعى ەدى. ءقازىر دە سول التىن كۇرەگىمەن وكوپتىڭ ەرنەۋىن تەگىستەپ، جوندەپ وتىر ەكەن.
14
وسى ءبىر سۋىق حاباردى كەيىنىرەك ەستىدىم. ءبىزدىڭ پولك، وسى ءبىز تۇرعان جەر قورشاۋدا قاپتى. جاۋىنگەرلەرگە ايتپادىم. ۇرەي تۋىپ كەتەر دەپ سەكەم الدىم.
شىن ايتسام، بۇل مەنىڭ سوناۋ 1941 جىلدان بەرى ەستىمەگەن ءسوزىم. بۇل كەيدە ءولىم تىرناعىنا ىلىنگەن، ەندى ەلۋ مەن جاۋعا بەرىلۋدەن باسقا جول جوق دەگەندى دە كورسەتەدى. ال قورشاۋدى تاس-تالقان ەتەتىن دە كۇش بار. ەندى ءبىز سونى كۇتەمىز.
وسى حاباردىڭ الدىندا عانا پولك تۋىن جارتىلاي اشىپ، قولتىعىنا قىسقان كۇيى بەس-التى اۆتوماتشى ءبىزدىڭ بەكىنىسكە كەلىپ جايعاستى. پولك تۋى جۇرگەن جەردە سول پولكتىڭ شتاب باستىعى جۇرەتىنىن جاقسى بىلەم.ءبىراق ۆەتكوۆتى كورە المادىم. ارتىنشا ەڭگەزەردەي ەكى جىگىت، ءبىرى ءوزىمىزدىڭ تەمىربەك، پلاشش-پالاتكاعا سالىپ، بىرەۋدى كوتەرىپ كەلدى. ولار دا وكوپقا ءتۇستى.
— تەمىربەك، بۇل كىم؟ — دەپ قاسىنا جۇگىرىپ كەلدىم.
ول جاۋاپ بەرىپ ۇلگىرگەن جوق. قاراسام اندرەي اكيموۆيچ ەكەن. كوزىن جۇمىڭقىراپ، اۋىر دەم اپ جاتىر.
— جاراسىن تاڭدىڭدار ما، اۋىر ەمەس پە؟ — دەپ سۇرادىم.
ول مەنى داۋىسىمنان تانىدى عوي دەيمىن، اقىرىن عانا كوزىن اشىپ، «جاقىن كەل» دەگەندەي باسىن يزەدى. قاسىنا كەلدىم.
— ەشقانداي، ەشقانداي دا ۇرەي ساسۋ بولماسىن! ەڭ كەرەگى، ەڭ باستىسى وسى! ءقازىر-اق شىعامىز.
— جوق، ءبىز ۇرەيلەنبەيمىز. ءسىزدى سانباتقا قالاي جەتكىزەمىز؟
— مەن تۋرالى قام جەمەڭدەر. جارام ونشا اۋىر ەمەس. اياعىمدى، ءبىر اياعىمدى جۇلىپ كەتتى-اۋ دەيمىن. ەندى مەنى قوزعاماڭدار!
— ول اۋرۋ ەمەس پە ەكەن؟ سانباتقا جىبەرەيىك.
— سانبات قايدا، ونى كىم بىلەدى؟ — دەدى تەمىربەك.
— جاڭا اناۋ الگى سانيتار ەلەبايەۆ جاقسىلاپ تاڭدى بىلەم، ءوزىنىڭ دە قولى جەڭىل عوي دەيمىن، كوڭىلگە بولماسا جانىم جاي تاۋىپ قالدى. سەندەر ۇرەيلەنبەڭدەر! ايتپاقشى، مىنا ءبىر تانك نە عىپ تۇر؟ ەرتەرەك كوزىن جويىڭدار!
— ىستەن شىعارىلعان، جولداس مايور!
— ەكيپاجى قايدا؟
— شىقپايدى، ىشىندە وتىر.
— وندا اياۋدىڭ كەرەگى جوق. ورتەپ جىبەرىڭدەر. قورشاۋ سىعىلا تۇسسە، وزدەرىڭە جامان بولادى.
— قورشاۋ دەدىڭىز بە؟ — دەدى ءنالقارا سەلك ەتە ءتۇسىپ.
— جاپ اۋزىڭدى! — دەدىم وعان.
— يە، باعانادان بەرى نە دەپ جاتىرمىن. ءالى تۇسىنگەن جوقپىسىڭ، ءبىز ءقازىر قورشاۋدا تۇرمىز.ۇرەي بولماسىن دەگەندە سونى ايتقانمىن. مەن تۋرالى قام جەمەڭدەر! بىرىنشىدەن، تانكتى قۇرتىڭدار! جاعىڭدار! و دا بولسا جاۋعا ايبار بولسىن! ءوق-دارىنى ۇنەمدەڭدەر! جەتپەي قالىپ «جۇرمەسىن. تاماق ىشتىڭدەر مە؟ ۇرەيسىز... ۇرەيسىز... سابىر، سابىر كەرەك. بوسقا قىرىلىپ كەتپەڭدەر. سابىرلى، باتىل بولىڭدار.
— جوق، ءالى اسحانا جوق. ۇرەي بولمايدى.
مەن مايور ۆەتكوۆتىڭ وڭىنە قايتا قارادىم. شىندىعىندا جاراسى اۋىر بولار. قالىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن. كوزى جىلتىراپ ارەڭ كورىنەدى. ەرنى كەزەرگەن. استىڭعى ەرنىن جىمىرىپ تىستەنىپ العان. سونىڭ وزىندە «سەندەر تاماق ىشتىڭدەر مە؟» دەپ ءبىزدىڭ قامىمىزدى جەپ جاتىر.
— اسحانا بولماۋى دا مۇمكىن. وسىنداي تولاستا قاتىرىلعان نان بولسا دا، بىردەڭە جەپ الىڭدار! — دەپ قويادى مايور.
مايور بەت-اۋزىن تىجىرايتىپ، زورلانا سويلەدى. شاماسى جاراسى قاتتى اۋىرىپ كەتتى-اۋ دەيمىن. «شارشادىم» دەگەندەي قولىن ءبىر سىلتەپ، كوزىن قايتا جۇمدى. قولىن سىلتەگەنى ءبىر جاعىنان الگى ايتقاندارىن ورىنداۋعا بەرگەن بەلگى سياقتى ەدى. مەن وتدەلەنيە كومانديرىنە تۇرعان تانكتىڭ كوزىن جويۋعا بۇيرىق بەردىم.
— ىشىندە وتىرعاندارعا سەزدىرمەڭدەر! جاڭا كەلگەندەردەن بۋتىلكا الىڭدار! ورتەپ جىبەرىڭدەر، تەز ورتەڭدەر!
سەرجانتتىڭ ءوزى كەتتى.
ەندى ءبىر قاراسام تانك ارت جاعىنان لاۋلاپ، جانا باستاعان ەكەن. قايتەر ەكەن دەپ، قاراپ قالدىم. ءبىر كەزدە ليۋك اشىلدى. بىرەۋ قارعىپ ءتۇسىپ، جۇگىرە جونەلدى. ەكىنشىسى باسىن قىلتيتىپ، ءبىر كورسەتتى دە قايتا جاسىرىندى. جۇگىرىپ بارا جاتقاندى ءبىزدىڭ جاقتان بىرەۋ اتىپ جىبەردى. كىم دە بولسا مەرگەن ەكەن، مۇرتتاي ۇشىردى. ەكىنشىسى شىعىپ، تۇپ-تۋرا بىزگە قاراي جۇگىردى. ەكى قولىن ەربەڭدەتىپ، جوعارى كوتەرگەن بويى، ءوزى تىنىمسىز ايقايلاپ كەلەدى.
— رۋس، رۋس، نە، نە، نەۋبەي... زداي-ۋس، زداي-ۋس!
— اتپاڭدار! — دەدىم.
— رۋس، رۋس!
الگى جۇگىرگەن بويى وكوپقا كەپ قويىپ كەتتى. كەلە سالىپ تانككە قاراپ ءبىر ساۋساعىن كورسەتتى. ىشىندە تاعى بىرەۋ بارىن ۇقتىم. ءبىراق ول شىعا قويمادى. تانك لاۋلاپ جاتىر. شىداي المادى عوي دەيمىن. ءبىر كەزدە ول دا باسىن شىعارىپ، اشىق تۇرعان ليۋكتەن سەكىرىپ جەرگە ءتۇستى. ەسى اۋىسىپ قالعان ادامشا بۇرىلىپ الدى دا، ەڭىسكە قاراي جۇگىرە جونەلدى.
ويدى، ساعانى قۋالاي باياۋ جەل سوعىپ تۇرعان. الگىنىڭ ءۇستى-باسى الاۋلاپ، جىلجىپ بارا جاتقان ۇلكەن شار سياقتى ما، الدە جەلكىلدەپ كورىنگەن القىزىل تۋ سياقتى بوپ كەتتى.
ءنالقارا اتايىن دەپ وقتالىپ ەدى، اتقىزبادىم.
— ءوزى-اق ولەدى. وقتى شىعىن ەتپەڭىز!
الگى نەمىس تانكيسى جۇگىرىپ بارادى. ۇزاعان سايىن، جۇگىرگەن سايىن ءۇستىن باسقان جالىن قوماقتانىپ، قىزىل ءتىلى سۇيرەڭدەپ، ۇلعايا تۇسكەن. ءوزى جالىننىڭ ورتاسىندا، ەكى قولىن ورىنسىز وڭدى-سولدى ەربەڭدەتىپ، بوستان-بوسقا بۇلعايدى كەپ، بۇلعايدى. ەسى شىعىپ كەتتى مە، ەسىرىك بولدى ما، كىم ءبىلسىن. مەنىڭ جانىما قاشىپ كەپ تىعىلعان نەمىس كوز الماستان، ەسى شىعىپ الگىگە قاراپ وتىر.
سۇيرەڭدەگەن قىزىل جالىن ءبىر كەزدە جالپ ەتىپ، توقتاي قالدى. اققۋدىڭ قاناتىنداي توڭكەرىلە ءتۇسىپ، جالت ەتتى دە، قايتادان قوماقتانا باستادى. باقسام، العاشقى شىعىپ، قاشىپ بارا جاتقانىندا وققا ۇشقان سولداتتىڭ ۇستىنە بارىپ قۇلاعان ەكەن. ەكەۋى قۇشاقتاسىپ، ايقاسقان بويى جانا بەردى. جالىن ۇلعايا بەردى. قاسىمداعىعا ەندى ءبىر قاراسام، بەتىن باسىپ جىلاپ وتىر ەكەن. مەنىڭ قاراعانىمدى، كوز جاسىن كورگەنىمدى سەزە قويدى دا، ەكى ساۋساعىن بىرىكتىرىپ، ءارى ەكەۋىنىڭ ۇزىندىعىن بىردەي ەتىپ، الگى جانىپ جاتقان ەكەۋىن نۇسقادى. مۇنىسىنان الگى ەكەۋىنىڭ نە تۇيدەي قۇرداس، نە تۋىس، نە ەگىز ەكەنىن ۇقتىم.
مەنىڭ ەسىمە 1941 جىلى پسكوۆ تۇبىندە ءبىر ۆزۆودتا قىزمەت ەتەتىن ەگىز جىگىتتىڭ قۇشاقتاسىپ جاتىپ ولگەنى ءتۋستى. الدىمەن بىرىنە وق ءتيدى، قۇلاپ ءتۋستى. ەكىنشىسى بارىپ باسىن سۇيەپ، جاراسىن تاڭىپ جاتقاندا وعان دا وق ءتيدى. ەكەۋى ومىرگە قۇشاقتاسىپ كەلدى دە، قۇشاقتاسقان كۇيى كەتتى. كوپ بولسا بۇل دا سونداي بولار.
تاس جولعا جەتپەي، ەكى نەمىس ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاپ جانىپ جاتتى. مەن دە ول ەكەۋىن نۇسقاپ:
— گيتلەر، گيتلەر! — دەدىم. (ونداعىم بارىنە گيتلەر كىنالى دەمەك ەدىم).
— گيتلەر، گيتلەر! — دەپ ول دا بىردەڭەنى ايتتى دا، وڭ قولىنىڭ سۇق ساۋساعىمەن ءوزىنىڭ باسىن تۇرتكىلەپ، شەكەسىن شۇقىپ-شۇقىپ قويدى. مۇنىسى «گيتلەر — اقىماق، ەسسىز» دەگەنى بولار. ءوزى دوستارىن اياپ وتىر. كوزىندە مولتىلدەگەن جاس ىركىلىپ تۇر.
— گيتلەر، گيتلەر! — دەپ باسىن شايقادى. كوزىندەگى جاسى لىپ ەتىپ، جەرگە، وكوپتىڭ ىشىندەگى قۇمعا ءتۇستى دە، ءسىڭىپ كەتتى. — گيتلەر، توج، گيتلەر توج، توج گاريت...
ەندى ءبىر قاراسام الگى ەكەۋىنىڭ ورنىندا جاققان وتتىڭ ورنى ءتارىزدى كىشكەنە عانا بوپ، قارايعان تومپەشىك قاپتى.
تۇتقىنعا قايتا بۇرىلدىم. ناق مەنىڭ وزىنە نازار سالۋىمدى كۇتىپ وتىرعانداي، جالما-جان قوينىنا قولىن سالدى دا، ودان پارتمونەتىن الدى. الگىنىڭ ىشىنەن ءبىر ادامنىڭ سۋرەتىن الىپ كورسەتتى.
— وتتەس، وتتەس... كومۋنەس...
— سەنىڭ اكەڭ نە قىلعان كوممۋنيست؟ سەن كەشە، بۇگىن، اناۋ تانكىڭ جانىپ كەتكەنشە ءبىزدى اتتىڭ ەمەس پە؟
— ات دەدى، اتتىم.
— كوممۋنيست كوممۋنيستى اتا ما ەكەن؟
— اتپايدى. وتتەس كومۋنەس...
ونىڭ اكەسى كوممۋنيست تە شىعار. ءبىراق ءقازىر ونى تەكسەرىپ، ۇشتىعىنا شىعاتىن ۋاقىت ەمەس. بايقايمىن، باعاناعى، ءبىزدىڭ تىلعا قاراي كەتكەن تانكتەر قايتا ورالعان جوق. ولار دا مىنا ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا تۇرعان ەكى تانكتەي بوپ ءبىر جەرلەردە شوڭقيىپ-شوڭقيىپ تۇرعان بولار. ال وسى ويىما، وپتيميستىك بولجاۋىما قاراماستان جاعداي شيەلەنىسىپ بارا جاتقانعا ۇقسايدى. باسقانى بىلاي قويعاندا ءبىز جارالانعان مايور ۆەتكوۆتى، جاۋىنگەر ابىزوۆتى قايدا، كىمگە جىبەرۋدى بىلمەي قالدىق. مايور اۋىر دەم الىپ، ءبىزدىڭ وكوپتا جاتىر. وزىنە قيىن ەكەنىنە، جاراسىنىڭ قاتتى اۋىرىپ جاتقانىنا قاراماي، بىزگە اقىل ايتىپ، كەڭەس بەرىپ جاتىر.
— كۇشتى بەكەر شىعىنعا ۇشىراتپاڭدار! ادام كەرەك بولادى. ءوق-دارىنى ۇنەمدەڭدەر! پولكتىڭ تۋىن قورعاپ قالۋدى وسى بەكىنىستە جاتقان سەندەرگە تاپسىرامىن. بۇل ناعىز ۇلكەن تاپسىرما، ماڭىزدى ءىس!
ءبارى دە جاندى، ءماندى ءسوز. پولك تۋىن ساقتاۋ بىزگە تاپسىرىلسا، ول اسا زور مىندەت. بۇل تۋدى مەن تالاي كورگەنمىن، كۇزەتكەنمىن. سوندا بىزگە كوميسسار پولك تۋى دەگەن پولكتىڭ جۇرەگى، سونىڭ كادىمگىدەي سوعاتىن جۇرەگى دەپ تۇسىندىرگەن. پولك تۋى — پولكتىڭ ءومىرى، تاريحى. ونىڭ بار ەكەنىن راستايتىن، كىم ەكەنىن انىقتايتىن پاسپورتى. پولك تۋىن جوعالتۋ دەگەن پولكتى تۇگەل جوعالتۋمەن بىردەي. پولك تۋىن جاۋ قولىنا بەرىپ قويۋ — بۇكىل پولكتى تۇتقىنعا بەرگەنمەن پارا-پار. ال وسىنداي قاسيەتتى تۋدى ساقتاۋ ءۇشىن، ونى جوعالتپاي، جاۋعا بەرمەي قالۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن قارۋلى ادام، مىلتىق اتا الاتىن جاۋىنگەر-نايزا قاجەت. قارۋلى جاۋىنگەردىڭ ءوق-دارىسى، قارسى كۇرەسەتىن قاجەتتى وعى بولماسا ودان نە پايدا! وسىنى ويلاعان كەزدە دەمىڭدى ىشىڭە تارتىپ، تىنىسىن. تارىلا تۇسكەندەي بولادى. ويتكەنى ءوق-دارى شامالى. گراناتا دەگەن اتىمەن جوق. ەكى قول پۋلەمەت پەن ون بەس اۆتومات، مىلتىق، بار. ءبىزدىڭ قاتارىمىزعا كەلىپ جاڭا ورنالاسقانداردىڭ نەسى بار، نەسى جوعى بىزگە بەيمالىم.
ءبىز پولك تۋىن ساقتاۋعا، قورعاۋعا ءتيىسپىز. وسىنى ويلادىم. ءوز ۆزۆودىمنىڭ جاعدايىن مايور ۆەتكوۆكە ايتقانمەن ودان كەلەتىن پايدا نە؟ ءوزى جارالى بولىپ، حال ۇستىندە جاتقان ادامدى بوس قيناعاننان باسقا نە تۇسەدى ودان؟ قولدا بار كۇشتى، ادامدى، ءوق-دارىنى دۇرىس پايدالانعان ءجون. ەڭ ۇلكەن امال — ولىسپەي بەرىسپەۋ قاجەت. پولكتىڭ وسى تۋى 1942 جىلى ءبىر رەت ناق وسىنداي قاۋىپتە قالعاندا پوليترۋك مالىك عابدۋللين باستاعان اۆتوماتشىلاردىڭ قانداي ەرلىكپەن قورعاعانىن تالاي-تالاي ەستىگەنبىز.
پولك تۋىن قورعاۋ بۇكىل پولكتىڭ ارىن، نامىسىن، داڭقىن قورعاۋ.
ويلاپ-ويلاپ بۋگەيەۆتەن كومەك سۇراۋدى ورىندى كوردىم.
جاعدايدى بايانداۋعا جانە مايور ۆەتكوۆتىڭ بەرگەن بۇيرىعىنىڭ ءمانىن تۇسىندىرۋگە روتا كومانديرىنە ارناۋلى بايلانىسشى جىبەردىم. بايلانىسشى كەشىكپەي قايتا ورالدى. بۋگەيەۆ ونىمەن بىرگە كەلدى. پۋلەمەتشىلەر ۆزۆودىن الا كەپتى. بۇل كوڭىلگە بولماسا سەنىمدى كومەك. ناق ءبىر وسىلاردىڭ كەلۋىن كۇتكەندەي-اق جاۋدىڭ قالىڭ شابۋىلى باستالدى. شاماسى، ءبىزدى قورشاۋعا العان توپتىڭ ءبىر بولەگىنە قاتتى قىسىم بولعان-اۋ دەپ ءتۇيدىم. ويتكەنى ويپاڭمەن شەگىنىپ كەتە بەرگىسى كەلمەي، ءبىز جاتقان قىراتقا، بيىككە ۇمتىلدى. قىسىم بولعانمەن ونشا كۇشتى دە ەمەس بولار. ءبىز تۇرعان بيىكتى قولىنا السا، جاۋ اناۋ-مىناۋ كۇشكە بوي بەرمەي كەتۋى دە عاجاپ ەمەس. جاۋعا وسى بيىكتى بەرمەسەك، ءبارىن دە بەرمەيمىز دەگەن ءبىر سەنىمدى وي تاعى تۋدى.
مايور ۆەتكوۆكە، روتا كومانديرى بۋگەيەۆكە الدىمىزداعى ويدان ءۇش باعىتقا قاراي شابۋىلداۋشى توپتىڭ كورىنگەنىن ايتتىم.
— اتپاڭدار! — دەگەن كەلتە عانا بۇيرىق بەرىلدى.
باقىلاپ وتىرمىن. ناعىز شابۋىل ەندى باستالعانداي كورىندى. پۋلەمەتشىلەر مەن مينومەتشىلەردى ارتقا تاستاپ، جاياۋ اسكەر وقشاۋلانىپ العا شىقتى. ولار جۇگىرە باسىپ، جاتىپ-تۇرىپ وزەكتەن ءوتتى. ەكىنشى ءبىر جاعى بەتكەيدىڭ ناق ەتەگىنە كەپ جاتتى. ەندى جاياۋ اسكەردىڭ ورتا جاعى كوتەرىلدى. ول دا العاشقى توپقا تەڭەسە كەلىپ ورنالاستى. ءۇشىنشى توپ تا جۇگىرە كەلىپ، الدىڭعىلاردىڭ قاتارىنا كەلدى. شاماسى ءبىر باتالونداي اسكەر ءبىزدىڭ ەكى ۆزۆودتىڭ قارسى الدىنا، بيىكتىڭ ناق ەتەگىنە كەلىپ جاتتى.
جاۋدىڭ ءبىر باتالونداي اسكەرى ءبىزدىڭ قارسى الدىمىزداعى سايدان ءوتىپ، ناق باۋرايعا كەلىپ جاتتى! — دەپ حابارلادىم ۆەتكوۆقا.
— ءالى دە سابىر ەت! ەندى قايتەر ەكەن، باقىلاي بەر؟
تولاس كوپكە بارمادى. پۋلەمەتشىلەر مەن مينومەتشىلەر بۇدان از بۇرىن وزدەرىنىڭ بەكىنىسى بولعان پۋشكين تاۋىنىڭ ءبىز جاتقان توبەسىن وقتىڭ استىنا الدى كەپ. وق تا، مينا دا جاۋىپ كەتتى. ءبىز ساسىپ قالدىق. وقتى ۇنەمدەيمىز دەپ قىرىلىپ كەتۋىمىز كادىك. ەكى پۋلەمەت پەن مەرگەن جىگىتتەرگە جاۋدىڭ پۋلەمەتشىلەرى مەن مينومەتشىلەرىن اتۋعا كوماندا بەردىم. ويىمدى ۆەتكوۆ تە ۇناتتى، ءبىز دە اتا باستادىق. جاۋ جاعى باسىم جاتىر. بەت قاراتپايدى. ۇستى-ۇستىنە توپەلەپ، باس كوتەرگىزبەيدى. وسى ءبىر قالىڭ وقتىڭ استىمەن جاياۋ اسكەر قايتا كوتەرىلىپ، العا جىلجيدى. وسى ەكى ورتادا بىزدەن تالاي ادام جارالى بولدى. تۇتقىنعا تۇسكەن نەمىس تانكيستى دە جارالانعان. وڭ جاق يىعىن سول قولىمەن شەڭگەلدەپ ۇستاعان بويى دوڭبەكشىپ جاتىر. ءوزىمىزدىڭ جارالى بولعان جىگىتتەرگە العاشقى جاردەم كورسەتىپ جۇرگەن جاۋىنگەر-سانيتارعا:
— مىنانىڭ دا جاراسىن بايلا! — دەدىم.
جاۋدىڭ جاياۋ اسكەرلەرى بيىككە ورمەلەپ كەلەدى. بەكىنىستىڭ ءىشى كوكپەڭبەك شاڭ-توزاڭ بوپ كەتتى. ايقايلاعان، ىڭىرسىعان نەشە ءتۇرلى داۋىستار شىعادى. جاۋ جاقىنداي ءتۇستى. جاقىنداتىپ الدىم دا:
— اتىڭدار! — دەدىم.
وق قىم-قيعاش جاۋىپ كەتتى. بيىكتىڭ بەلدەۋىنە تالاي ادامىن تاستاپ، جاۋ شەگىنىپ، بۇرىنعى ورنىنا قايتا بارىپ جاتتى.
— اتىستى توقتاتىڭدار!
ءبىز اتىستى توقتاتقان بويدا نەمىستەر قايتادان اتا باستادى. تاعى دا الگى پۋلەمەتتەر مەن مينومەتتەردەن اتتى. دەمەك، ءبىز جاقتان توبەنى الۋدان ءالى ءۇمىتىن ۇزگەن جوق. شابۋىل قايتا باستالدى.
ءبىز تاعى كۇتتىك جاۋدى. ول تاعى شاپتى.
وسى ءبىر كوكتەمنىڭ ۇزاق كۇنىن پايدالانىپ ءبىز جاتقان بيىككە جاۋ ءۇش رەت شابۋىل جاسادى. سوڭعى شابۋىل كەزىندە ءبىزدىڭ جارتىدان استام ادام قاتاردان شىقتى. جاۋ دا كوپ شىعىنعا ۇشىرادى. ءبىراق بيىكتى الا المادى. كەشكە قاراي جاۋدىڭ ارت جاعىنان ءبىزدىڭ ديۆيزيانىڭ 19 پولكى شابۋىل جاساپ، بىزبەن كەپ جالعاستى. جاۋدىڭ ايلالى، زۇلىم قورشاۋى ۇزاققا بارمادى، وزدەرى ءۇشىن ولجا دا بولعان جوق. پايداسىز قورشاۋ جاساپ، كوپتەگەن ادامىنان ايرىلدى، قالعاندارى توز-توز بوپ، بەيبەرەكەت شەگىندى. بىزدەن دە شىعىن از بولعان جوق.
جاۋ ءبىزدى الا المادى. ءبىز بەكىنگەن بيىكتى بەرمەدىك. جاۋ باسقا باعىتپەن بەيبەرەكەت شەگىنە ءتۇستى. قاشقان جاۋدى قۋۋدى قويا تۇرىپ، الدىمەن جارالىلاردى جونەلتتىك. تۇتقىنداردى دا جىبەردىك.
ءوزىمىزدىڭ جىگىتتەر كەلدى. كوپتەن كورىسپەگەن، ابدەن ساعىنعان تۋىسقاندارشا بىر-بىرىمىزبەن قۇشاقتاسىپ كورىستىك. ءسۇيىسىپ جاتىرمىز. اڭ-تاڭ بوپ ءبىر-بىرىمىزدىڭ بەتىمىزگە قارايمىز. كورەرگە ءتۇر جوق. بەت-اۋىز ساعال-ساعال، جىلتىراپ كوز عانا كورىنەدى. باسىم اينالىپ، كوز الدىم تۇنىپ تۇر. بايقايمىن تانىس جىگىتتەردىڭ ءبىرازى-اق كورىنبەيدى. پولك تۋىن شتاب باستىعىنىڭ ورىنباسارىنا تاپسىردىق. ويتكەنى مايور ۆەتكوۆ گوسپيتالگە كەتىپ بارا جاتقاندا:
— ساعان كوپ راقمەت ايتامىن! تۋدى مەنىڭ ورىنباسارىما تاپسىرارسىڭ! — دەپ ەدى.
كوكتەم كۇنى قانتالاپ باتتى. كوكجيەكتەگى قارا سۇر بۇلتتار كۇننىڭ كەشكى نۇرىمەن قوڭىرقاي قىزعىلت تۇسكە بوياندى، اق شاربى جيەكتەرى كوكتەمدە ەرىپ جاتقان كوپىرشىك ۇلپا قار ءتارىزدى بوپ، ۇلپىلدەك قىزىل ورامالدىڭ جيەگىنە ۇقساپ ول دا قىزاردى. كەيدە وسى كورىنىستەر اق ۇلپا قاردىڭ ۇستىنە شاشىلعان قان سياقتى بوپ، الاۋ تارتىپ، شىمقايلانىپ كەتەدى. كوكتەم كۇنى باتىپ بارادى. مەن وعان قاراپ تۇرمىن. ءوز ويىمشا باسقالار ءتارىزدى مەنىڭ دە بەت-اۋزىم ساعال-ساعال، باتتاسقان كىر، توپىراق، شاڭ-توزاڭ بولسا كەرەك. كيىمىمنەن، تۇلعامنان، داۋىسىمنان تانىماسا مەنى ەشكىم تانىماس تا ەدى. ەرىنىم كەزەرىپ، جارىلىپ كەتسە كەرەك، قايتا-قايتا تىلىممەن جالايمىن. اۋزىما شاقىرلاعان قۇم مەن توپىراق تولادى. بايقاماي ەرىنىمدى تاعى جالاپ، ءتىسىمنىڭ اراسىندا شاقىرلاعان قۇمدى قايتا تۇكىرىپ تاستايمىن. تاماعىم قۇرعاپ، جۇتىندىرمايدى. شاڭ-توزاڭ باسقان بەتىم دە قىزىنىپ، دۋ-دۋ ەتەدى. باسىم مەڭ-زەڭ. قۋلاعىم شۋىلدايدى، ءالى اتىس بوپ جاتقانداي-اق الاقتاپ، جان-جاعىما قارادىم. باتىس جاقتاعى قىزىل جولاق بولماسا، باسقا جاققا قويۋ قاراڭعىلىق ءتۇسىپتى.
سولداتتار كۇن ۇزاققا ءنار تاتپادى. اسحانا جاڭا عانا كەلگەن ەكەن، باقىراشتاردى سالدىرلاتىپ، ەكى سولدات ساياعا قاراي جونەلدى. ەكەۋىنىڭ قولىندا تورت-تورتتەن سەگىز كوتەلوك بار ەكەن. ەندى عانا ويىما ءتۇستى. ۆزۆودتاعى وتىز شاقتى ادامنان سەگىز-اق ادام قالعانى عوي. باسقالارى ولگەن، جارالانعان. كوپتەن بەرگى ءارى اعا، ءارى جولداس ءنالقارا دا جوق. جاۋدىڭ ءۇشىنشى، سوڭعى شابۋىلى كەزىندە جارالى بولعان ەكەن.
بايقاماي ەرىنىمدى تاعى دا جالاپ قالدىم. تىسىم-تىسىمە تيگەندە قۇم شىقىر-شىقىر ەتتى. تۇكىرىگىمدى جۇتا الماي، تاعى تاستادىم. تاماعىم قۇرعاپ قالعان ەكەن، جۇتىنا المادىم.
ءبىر مەزەت ەسىم اۋىپ كەتكەندەي بولدى. تۇرعان جەرىم توڭكەرىلىپ كەتكەن ەكەن دەپ ويلادىم. اياعىم اسپانعا قاراپ قالعانداي سەزىندىم. قولىممەن قارمانىپ، وكوپتىڭ جيەگىن تىرنالاي بەردىم. كوزىمدى جۇمدىم. قايتا اشتىم. بۋىندارىم قۇرىسىپ قالعان ەكەن، ورنىمنان قوزعالا المادىم. ماعان بىردەڭە كەرەك سياقتى. سۇراعىم كەلەدى. ەسىمە تۇسىرە المادىم.
ارسا-ارسا بوپ بۇزىلعان، قۇلاعان وكوپتىڭ جيەگىنە سۇيەنىپ وتىرا كەتتىم. كوز الدىم تۇنىپ، قاراۋىتىپ كەتتى. وكوپتىڭ ەرنەۋىنە جارماسىپ، توپىراعىن قولىممەن تىرناپ، ورنىمنان قايتا تۇردىم. كوزىمدى جۇمىپ، وكوپتىڭ ەرنەۋىنەن ۇستاپ، ولاي-بۇلاي ءجۇردىم. قۇلاعىم بۇرىنعىدان بەتەر شۋلاپ كەتتى. تىزەم دىرىلدەپ، وكوپتىڭ جاقتاۋىنا سۇيەنىپ، قايتا وتىردىم. كۇندىزگى قاۋىرت كەزدىڭ اۋىرلىعى ەندى، ارقانى ازداپ تا بولسا جايباراقاتتىققا سالعان كەزدە سەزىلدى بىلەم. قۇلاقتىڭ شۋىلى، بەتتىڭ الاۋى، باستىڭ اۋىرعانى، شەكە تامىردىڭ زىركىلدەپ قاتتى سوققانى باسىلمادى.
— جولداس لەيتەنانت، سۋ ىشەسىز بە؟ — دەگەن داۋىستى ەستىگەندە بارىپ، باعانادان بەرى نە كەرەك ەتىپ تۇرعانىم ەسىمە ءتۇستى.
الگىنى ايتقان سولدات جوق بوپ كەتتى.
قولىمدى سوزا بەردىم. سولدات قولىما تاستاي سۋىق، بىردەڭەنى ۇستاتا بەردى.
— بۇل نە، بۇل؟ — دەدىم.
كوز الدىم تۇمان. ەشتەڭە كورمەيمىن.
— سۋ عوي، سۋ، سۋ قۇيعان قۇتى.
ساۋساقتارىم دىرىلدەپ، قولىممەن قارمانىپ، قۇتىنى الدىم دا، تىعىنى الىنعان ەكەن، اۋزىنان جۇتا باستادىم. سۋ ساپ-سالقىن ەكەن. كۇنى بويى وكوپتىڭ تۇبىندە، سىز دا دىمقىل، سالقىن توپىراقتىڭ استىنا كومۋلى جاتقان قۇتىداعى سۋ بولار-اۋ، تاس بۇلاقتى جارىپ شىققانداي. ءوزى ماعان بالمۇزداقتاي ءتاتتى كورىندى. مۇزدايلىعىنا قاراماي سىلقىلداتىپ جۇتا بەردىم، جۇتا بەردىم الگى قۇتىدان. كونىم ابدەن كەپكەن ەكەن، ناق ءبىر ءزامزام سۋىن ىشكەندەي قۇنىعىپ، راقاتتانا جۇتتىم. قۇتىداعى سۋ مۇلدەم تاۋسىلعاندا بارىپ، ءبىر-اق دەم الدىم. «ۋھ» دەپ كۇرسىنگەن بويدا ماڭدايىمنان مۇپ-مۇزداي سالقىن تەر بۇرق ەتە ءتۇستى. جاڭا عانا قۇنىعا ىشكەن سالقىن سۋ تاباندا ماڭدايدان قايتا شىققانداي بولدى. ءبىر ءسات كوز الدىم شىراداي جانىپ سالا بەردى. بوس قۇتىنى قولىما ۇستاپ، الگى جاۋىنگەرگە ۇسىنا بەرىپ:
— راقمەت ساعان، راقمەت، سۋىڭ سالقىن ەكەن. قايدان، قايدان الدىڭ بۇل سۋدى؟ — دەدىم.
— شولدەگەندە ءىشسىن دەپ ادەيى سىزگە دەپ، باعانا ءنالقارا اعا مۇزداي جەردەگى سالقىن قۇمعا كومىپ كەتكەن ەدى. ارپالىستا ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى. ەسىمە جاڭا ءتۇستى. ءبارىبىر سىزگە بۇيىردى.
جانى اشىر جاقسى اعانىڭ ەسىمىن قايتا ەستىدىم. الگى سۋدى ءوز قولىنان ىشكەندەي-اق ونىڭ قىزىل كۇرەڭ سۇيكىمدى دە مەيىرىمدى وڭىنە قاراعىم كەلدى، كۇلە قاراعىم كەلدى. ءبىراق امال جوق، ول مەنىڭ قاسىمدا ەمەس ەدى. ول كۇندىزگى ۇرىستىڭ كەزىندە جارالانعان. جاراسىنىڭ قانداي ەكەنىن دە، قالاي جارالانعانىن دا ەسىمە تۇسىرە المادىم. ەسىمە ونىڭ ءوزى ايتا بەرەتىن «التىن كۇرەگى» ءتۇستى. «وسى كۇرەك مەنى ءۇش رەت ولىمنەن الىپ قالدى». دەپ جانىنا بايلاپ جۇرگەن قول كۇرەگىن ماقتانىش ەتۋشى ەدى. ونىسى بۇل جولى ساقتاي الماعان ەكەن-اۋ.
التىن كۇرەك قاشانعى ساقتاسىن. جاۋ ونىڭ كۇرەك بايلاعان جەرىن دالدەپ جاتا ما؟
ەسىمدى جيعانمەن قۇلاعىم شۋىلداپ، باسىم مەڭ-زەڭ بوپ تۇر. سونىڭ وزىندە ءوز ويىما ءوزىمنىڭ كۇلكىم كەلەدى. ءيا، التىن كۇرەك ونى قاشانعى ساقتاسىن. مىنا نازاروۆ كەيدە، وزىنشە كوڭىلدى جۇرگەن شاعىندا ءوزىنىڭ كاسكاسىن «التىن قالپاعىم» دەپ قوياتىن. ونىڭ ايتۋىنشا كاسكاسىنا تالاي وق ءتيىپ، تەسە الماي تايىپ كەتكەن. تالاي جارىقشاق كاسكاسىنا ءتيىپ، جان-جاققا، بىت-شىت بولىپ ۇشىپ كەتكەن. ءبىر ساتتە دەيدى ول: «الىستان السىرەپ كەلگەن اداسقان وق ناق قارىنىما، كىندىكتىڭ تۇبىنەن تيگەنى بار ەمەس پە، ءولدىم دەپ ءىشىمدى ۇستاي بەردىم. قاراسام تۇك تە جوق. سويتسەم، بەلدىگىمنىڭ دوعاسىنا ءتيىپتى دە، ار جاققا وتە الماي، ءىلىنىپتى دە قاپتى. مىنە، نانباساڭىز، قاراڭىز!» دەپ ءبىر رەتتە نەمىس ۆينتوۆكاسىنىڭ جالعىز وعىن كورسەتكەنى بار.
نازاروۆقا سالساڭ ونىڭ بەلدىگىنىڭ سارى جەزدەن جاساعان دوعاسى دا التىن. ءبىراق، بۇگىنگى شايقاستا «التىن كۇرەك»، «التىن قالپاق»، «التىن دوعا» تۇگىل، ودان دا زور، كىلەڭ كوك تەمىردەن جاساعان تانكتىڭ ءوزى ەشكىمگە تۇلعا بولا المادى. تانكتەر جانىپ كەتتى. زەڭبىرەكتەر قيراپ قالدى.
قۇلاعىم دىڭ-دىڭ ەتەدى. ءنالقارا جايىن سۇراپ بىلگىم كەلدى. ەسىمە «التىن قالپاقتى» نازاروۆ ءتۇستى. قاسىمداعى جاۋىنگەرگە قارادىم.
— نازاروۆ قايدا؟
— اناۋ وتىر، شاقىرايىن با، جولداس لەيتەنانت؟
— قايدا، كانى؟
— اناۋ، ءانى.
كوزىمدى ارەڭ اشىپ، الگى جاۋىنگەر كورسەتكەن جاققا قارادىم. كوز الدىمدا ادام ەمەس، بالشىقتان جاساپ قويعان اشەيىن ءبىر قوجالاق ءمۇسىن تۇر.
— كانى، نازاروۆ قايسى؟
— اناۋ وتىر عوي.
— دەنى ساۋ ما، جارالى ەمەس پە؟
— جوق، ساۋ. ونى التىن قالپاعى تاعى دا ساقتاپ قاپتى.
— ءاي، التىن قالپاقتى جىگىت، بەرى كەل!
قاڭعالاقتاي باسىپ، قاسىما نازاروۆ كەلدى.
— جولداس گۆارديا لەيتەنانتى...
— توقتا، امان قالدىڭ با؟
— ساپ-ساۋمىن، جولداس لەيتەنانت؟
بەتىنە قارادىم. كوزىم بۇلدىراپ تۇرعان ماعان بولماسا، نازاروۆتىڭ ەكى كوزى جىلتىراپ، سوناۋ ءبىر قاراڭعى تۇكپىردە السىرەپ جانعان قوس شىراق ءتارىزدى ارەڭ-ارەڭ كورىنەدى. وزىنشە ايتسام «التىن قالپاعى» كوزىنە قاراي ءبۇتىن قاباعىن جاۋىپ تومەن ءتۇسىپ كەتكەن. بەتى ساعال-ساعال. جوعارىدان تومەن قاراي اققان تەردىڭ ايعىز-ايعىز ءىزى جاتىر. ەرنى كەزەرگەن، تۇرىڭكى كەلگەن جاعى ءتىلىم-تىلىم.
نازاروۆتىڭ بەتىنە ۇزاق قارادىم. مەنىڭ ءوز ءتۇرىم دە ءقايبىر جەتىسىپ تۇر دەيسىز؟ وسى نازاروۆتىڭ سيقى ءتارىزدى بولار. مەن ونى اياپ كەتتىم. ەسىمە بۇدان بۇرىنعى وقيعالارى دا ءتۇستى. ءبىراق سونىڭ وزىندە مەن ونى اياپ كەتتىم.
— بۇل جولى سەنى نە ساقتاپ قالدى؟ — دەدىم ءسال عانا ەزۋ تارتىپ، جىلىلىق كورسەتپەك بولعانداي. ءبىراق ويلايمىن اۋزىم ىربيىپ، ءتىسىم اقسيىپ، ءتۇرىم توعايداعى قامىس اراسىنان كورىنگەن ءمالىن ءتارىزدى ماسقاراداي شىعار.
— بۇل جولى، جولداس لەيتەنانت، ناق التىن قالپاقتىڭ ءوزى ساقتادى. وق پەن جارىقشاق توبەگە تىقىلداپ، كادىمگى جاڭبىرشا جاۋدى ەمەس پە! بۇرىن ويناپ ايتۋشى ەدىم، بۇل جولى بۇل شىن «التىن قالپاق» بولدى.
ول كاسكاسىن قولىنا الىپ تىزەسىنە قويدى. شاشىنىڭ استىڭعى جاعى، ماڭدايىنىڭ جوعارى جاعى ءبىر ەلىدەي اپپاق اق جولاق ەكەن. ونىسى كوزىم بۇلدىراپ وتىرعان ماعان ادەپكىدە ماڭدايدان شارت بايلاپ العان اق داكەگە ۇقسادى.
— جارىقشاق دەگەندەرىڭىز، ءتىپتى بەلدىكتىڭ دوعاسى ەمەس، شينەلدىڭ تۇيمەسىنە ءتيىپ تە توقتادى عوي. ادام ولمەيىن دەسە قيىن ەكەن، جولداس لەيتەنانت!
داۋىسى بۇرىنعىدان دا جارقىنداۋ شىقتى. اياپ كەتتىم ونى. ءبىر جاعىنان ءوزىمدى ايايتىن ەشكىم بولماعانسىن ايادىم.
— سەبەپكەر «التىن قالپاعىڭ» با، نەمەسە بەلدىگىڭنىڭ التىن دوعاسى ما، شينەلىڭنىڭ التىن تۇيمەسى مە، ايتەۋىر نە دە بولسا امان قالعانىڭ وڭدى بولعان ەكەن. بۇگىنگى ۇرىستان جارالانباي قالعانىنا قاراعاندا تۇلا بويىڭنىڭ ءبارى التىنمەن اپتالعان، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن بولار.
— ونداي ارتىق التىنىمدى الىپ قويدىڭىز عوي! — دەدى.
مەنىڭ دە ەسىمە ساپ ەتە ءتۇستى. ءالى ۇمىتپاي ءجۇر ەكەن. ادەپكىدە ءمۇدىرىپ قالدىم. جاۋاپ تۇسپەدى ويىما.
— يە، سەن ونى ءالى ۇمىتقان جوق پا ەدىڭ؟
قالتامنان ورامال الىپ بەت-اۋزىمدى ءسۇرتتىم.
نازاروۆ ۇندەمەدى.
— سەن ونىڭ نەسىن ۇمىتپاي ءجۇرسىڭ؟
— ۇمىتتىم.
— يە، ۇمىت. مەن ساعان سوندا-اق ايتقانمىن. «بۇلىنگەن ەلدەن بۇلدىرگى الما» دەپ اتالارىمىز دۇرىس ايتقان. سەنىڭ ول جيناعاندارىڭ التىن ەمەس، كوزدىڭ جاسى عوي. سەنىڭ ول التىنىڭنان مىنا باسىڭداعى شويىن قالپاعىن، جەز دوعاڭ، تەمىر تۇيمەڭ ارتىق.
جاڭا ىشكەن سالقىن سۋدان با، ەسىم كىرىپ، كادىمگىدەي سەرگىپ قالدىم. كەش ءتۇسىپ كەلەدى. وكوپتىڭ ءىشى دە سالقىن تارتتى.
— سەن مىنا مەنىڭ قاسىما كەلىپ وتىر.
ول كەلىپ جانىما وتىردى.
— ەرتەدە، — دەدىم ءتىلىم كۇرمەلىپ، داۋىسىم ارەڭ شىقتى، — جاۋگەرشىلىككە ۇشىراپ، ەل كوشىپ، ەر قىرىلىپ، حالىق باسىنا اشتىق-جالاڭاشتىق تۇسكەن كەزدە ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ايتقان ەكەن «التىن، كۇمىس تاس ەكەن، ارپا، بيداي اس ەكەن» دەپ. سولار ايتقانداي سەنىڭ سول ارقالاپ جۇرگەندەرىن، تاس ەدى عوي.
نازاروۆ ۇندەگەن جوق. مۇنىسى ماعان ۇنامادى.
— سەن وتكەندى ۇمىتساڭ، مەن ايىبىڭدى كەشەم! — دەدىم.
— ۇمىتتىم دەدىم عوي.
زورلانىپ شىقتى داۋىسى.
— وندا مەن ايىبىڭدى كەشتىم.
قاراڭعى ءتۇستى. ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدى ارەڭ كورىپ وتىرمىز.
— ءنالقارا سابالاقوۆتىڭ قالاي جارالانعانىن كوردىڭ بە؟
— كورگەنى نە، ءوزىم جارتى جولعا دەيىن شىعارىپ سالدىم. جولدا سانيتار قىز قارسى كەزدەستى. سوعان تاپسىرىپ قايتتىم. راقمەتىن ايتىپ، جىلاپ ايىرىلىستى.
— وڭدى بولعان ەكەن. جاراسى اۋىر ەمەس پە؟
— ونشا اۋىر ەمەس. ءوز اياعىنان كەتتى.
مەنىڭ باسىمدا «ءوز اياعىنان كەتتى» دەگەن ءسوز كوپكە دەيىن ىزىڭدادى دا تۇردى. دەمەك، جاراسى جەڭىل، كەشىكپەي قايتا ورالادى.
— سەنىڭ اناۋ ايىبىڭدى ايتقان ءنالقارا ەمەس. ول ونداي ادام ەمەس. ەشكىم ماعان ەشقانداي سىبىس جەتكىزگەن جوق. سەن مۇنى دا ءبىلىپ قوي. ءبىل دە، ءبارىن ۇمىت.
— ۇمىتتىم دەدىم عوي، جولداس لەيتەنانت.
— دۇرىس وندا، جاقسىلاپ دەم ال! ايتپاقشى، بەت-قول شاياتىن سۋ بار ما؟
— بار، — دەپ قۇتىدان قولىما سۋ قۇيدى.
بەتى-قولىمدى جۋدىم.
— راقمەت ساعان، ەندى جاقسىلاپ دەم ال! — دەدىم.
ول كەتىپ قالدى. وكوپتىڭ ءتۇپ جاعىنان الدەكىمنىڭ ىڭىلداپ سالعان باياۋ ءانى ەستىلدى:
قاراڭعى ءتۇن،
تەك قانا زۋلايدى وق ماڭايدا!
وسى اۋەندى تىڭداپ وتىرىپ، قالعىپ كەتتىم. ءان باسىلماعانداي قۇلاقتا ىزىڭدادى دا تۇردى.
15
ءبىر تاۋلىككە سوزىلعان تولاسسىز شايقاس ەسەڭگىرەتىپ كەتىپتى. ءتۇنى بويى باۋىرىم قالشىلداپ، تۋلا بويىم دىرىلدەپ شىقتى. جوندەپ ۇيىقتاي المادىم. كوزىمدى جۇمسام-اق ەلەس باسىپ كەتەدى. اتىلعان وق، جارىلعان سنارياد، جانىپ جاتقان تانك، ولگەن ادام، جارالى جاۋىنگەر، ايقاي-شۋ؛ ءبارى كوز الدىمدا تۇرىپ الادى. كوزىمدى اشسام توڭىرەك قاپ-قاراڭعى، تۇپ-تۇنىق. كوزىمدى قايتا جۇمامىن. كىرپىگىمدى ىلەيىن دەسەم الگى ەلەستەر كوز الدىما قايتا كەلەدى. مۇنىسى نەسى؟ مەن بۇدان بۇرىن مۇنداي ۇرىس، مۇنداي سۇرەڭ كورمەگەن بە ەدىم؟ جوق، ولاي ەمەس، شارشاعان شىعارمىن. ويتكەنى كەشەگى شايقاس قاتتى بولدى. جەڭىسكە جەتىپ، الدىنان التىن كۇرەك جەلى سوعىپ تۇرعان ارميانىڭ كىشكەنە دە بولسا ءبىر بولەگىنىڭ قورشاۋدا قالۋى، وعان ءقاۋىپ ءتونىپ، جويىلىپ كەتە جازداۋى جاي عانا نارسە ەمەس، كوكىرەگىنە جەڭىس جەلى تولعان ۇمىتكەر، تالاپتى، العا باسقانداردىڭ ابىرويى مەن نامىسىنىڭ شايقاسى، جۇيكە مەن جان شايقاسى بولاتىن.
كىم بار، جوعىن ەندى عانا ەسىمە تۇسىرە باستادى. كوپ شىعىن بار. جەڭىس تاعى بار.
رامازاننىڭ دا كەشەگى ۇرىستا، جاۋدىڭ ءبىزدى قورشاۋعا العان، ءسويتىپ، جويىپ جىبەرمەك بولعان كەزىندەگى شايقاستا قايتىس بولعانىن كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ ەستىدىم. ەر جىگىت، جاقسى جىگىت ۇرىس دالاسىندا ولگەن ەكەن. ەندى ونى قايدا، قالاي ءولىپتى دەپ قازبالاپ جاتۋدىڭ ورنى بار ما؟ قورشاۋدان بوساپ، ەسىمىزدى جيار-جيماستان جارالىلاردى سانباتقا جونەلتتىم. ال ولگەندەردى قارا جەردىڭ سۋىق باۋىرىنا سالدىق. تاۋ بوكتەرىندە بورسىقتىڭ ىنىنەن شىققان جاس توپىراق سياقتى تومپايىپ-تومپايىپ، ءار جەردە ءبىر قابىر قالدى. سونىڭ ءبىرى — بايان تارتاتىن ءانشى، كومپوزيتور جىگىتتىڭ ديۆيزيا جاۋىنگەرلەرى ءوزىنىڭ دوسى ساناعان، اركىم وزىنە جاقىن تارتقان، جولداس ساناعان رامازاننىڭ قابىرى. ونى جەرلەۋ كەزىندە قاسىندا بولدىم. جۇزىنەن قانى قاشىپ، اپپاق شۇبەرەكتەي بوپ كەتىپتى. استىڭعى ەرنىن جىمىرا تىستەنىپ العان. ءبىراق، جۇزىندە مۇڭ كىرەۋكەسى، قايعى-قاسىرەت ءىزى كورىنبەدى. قاتتى شارشاپ-شالدىعا كەلىپ، ابدەن شولدەپ ۇيىقتاعان جولاۋشى ءتارىزدى ەكەن. جۇرت توپىراق سالىپ جاتقاندا ەسىمە قايدان ساپ ەتە قالعانىن بىلمەيمىن، پلانشەتىمنەن ءبىر پاراق اق قاعازدى جىرتىپ الدىم دا، قارا قارىنداشپەن بىلاي دەپ جازدىم:
حابارسىز كەتتى دەي كورمە،
ءولدى ول پۋشكين تاۋىندا.
اتاقسىز كەتتى دەي كورمە،
كەتكەن جوق كەگى جاۋىندا.
مۇنى جازارىمدى جازسام دا نە ىستەرىمدى بىلمەي، اڭىرىپ قالدىم. نە ەتسەم ەكەن؟ شينەلىنىڭ قالتاسىنا سالايىن با، الدە حاتپەن قوسىپ، ەلىنە، اعايىن-تۋىسىنا جىبەرەيىن بە؟ قولىمداعى ءبىر جاپىراق قاعازدى بىرەسە بۇكتەپ، بىرەسە قايتا جايىپ، از اڭىردىم. نەدە بولسا قابىرعا تاستاعىم كەلدى. بىرگە جاتسىن، بىرگە قالسىن. وسىمەن بىرگە كومەيگە ءسوز دە كەلدى:
— ارداقتى ءانشى اعا، ساعان تۋعان جەردىڭ توپىراعى بۇيىرمادى. مىنا ءبىراز ءسوز بەن ءبىر جاپىراق اق قاعاز تۋعان جەرىن كوكشەدە وسكەن اق قايىڭنىڭ جالعىز جاپىراعىنداي بوپ، سەنىمەن بىرگە جاتسىن! — دەپ، قاعازدى قايتادان ءتورت بۇكتەپ، ءالى بەتى جابىلماعان قابىردىڭ ىشىنە لاقتىرىپ جىبەردىم.
ءتورت بۇكتەلگەندە جاس بالانىڭ الاقانىنداي عانا بولعان اق قاعاز اعاشتان ءۇزىلىپ تۇسكەن كۇزگى جاپىراقتاي پاتپەلەك ويناپ، قاناتى دىرىلدەپ ۇياسىنا قونعان اق كوگەرشىن ءتارىزدى سۋسىلداپ بارىپ، ولگەن سولداتتىڭ كوكىرەگىنە ءتۇستى. كوزىمە جاس كەلدى. كوز جاسىمدى ەشكىمگە كورسەتكىم كەلمەگەندەي تەرىس اينالا بەردىم.
— وتدەلەنيە، زالپوم پلي! — دەگەن كىشى سەرجانتتىڭ شىڭكىلدەك داۋسى شىقتى.
مىلتىق اتىلدى. اسپانعا اتىلعان مىلتىقتىڭ وقتارى شىڭىلداپ الىس كەتتى. الدەكىم راكەتنيسادان اتقان ەكەن. وقتار كورىنبەي كەتسە دە، قىزىل راكەتا اسپاندا شارىقتاپ ءبىراز تۇردى دا بيىكتە ءسوندى.
قابىردىڭ بەتىن اسىعىس جاۋىپ، باتىسقا قاراي ءجۇرىپ كەتتىك. تاۋ باۋرايىندا تومپايىپ جاس قابىر قالا بەردى. ءومىر دەگەن قىزىق ەكەن-اۋ دەپ ويلايمىن. بۇدان از-اق بۇرىن قاسىمىزدا جۇرگەن ادام عايىپ بولدى. كوزدەن كەتكەنى كوڭىلدەن كەتكەنى ەكەن عوي... سۋىق جەردىڭ قوينىندا جاتقان ازامات جايلى «سونداي ءبىر جىگىت بولىپ ەدى» دەيتىن ەلەس بار. بۇدان باسقاسى ءالى كۇڭگىرت، كەشكە قاراي قالىڭ بۇلتقا باتقان كۇن سياقتى سۇرقاي.
ارتىما قارامادىم. كەشەگى قان تەگىس بولعان قوڭىر توبەنىڭ باۋىرىنان، پۋشكين تاۋلارىنىڭ ءبىر سىلەمىنەن الىستاپ بارامىن. العاشقىدا باسىما ەشتەڭە تۇسپەدى. الگىدەگى اتىلعان مىلتىق داۋسىنان قۇلاعىم قايتا شۋىلداپ كەلەدى. ەداۋىر جۇردىك. ويىمدى جيناپ، تاعى كەشەگى ۇرىستى، جاڭا جەرلەنگەن رامازاندى ەسىمە الدىم. ۇزاعان سايىن ەسىمە الگى ءبىر كەزدەگى جالعىز شۋماق ولەڭنىڭ جالعاسى ءتۇسىپ، مازالاي بەردى. ىشىمنەن كۇبىرلەپ كەلەم. وتىرا قالىپ جازعىم كەلەدى. وتىرۋ قايدا؟ باتىسقا قاراي، قاشقان جاۋدىڭ سوڭىنا تۇسكەن، دۇربەلەڭ كەتىپ بارا جاتقان قالىڭ قولدىڭ قيمىلى سەنى وتىرعىزۋ تۇگىل، جان-جاعىنا دۇرىستاپ زەر سالعىزار دا ەمەس. ساي-سالامەن، ورمان اراسىمەن، تاۋ قيالارىمەن جوسىلىپ، ءۇردىس كەلەمىز. ءبارىبىر ويلاپ كەلەم. مەنىڭ ويىمدى بۇزعان ءوزىمنىڭ قاراۋىمداعى از ادامنىڭ ءبىرى، ورىمدەي جاس سولداتتىڭ سىڭعىرلاعان بالا داۋسى ەدى:
— جولداس لەيتەنانت، مىنا ءبىر قاعازدار باعاناعى جەرلەنگەن سولداتتاردىڭ دوكۋمەنتتەرى ەدى. كىمگە بەر دەپ بۇيىراسىز؟ — دەدى.
— دوكۋمەنتتەردى، وردەندەر مەن مەدالداردى روتا ستارشيناسىنا بەر، ال جەكە حاتتار بولسا، ونى كەشكە قاراي پوچتاعا تاپسىر!
— سىرتىندا كونۆەرتى دە، ادرەسى دە جوق ءبىر حات بار. ونى قايتەم؟
— كىمنىڭ حاتى ەكەنى بەلگىلى مە؟
— سوڭعى جەرلەنگەن، الگى ءان شىعاراتىن رامازان اعايدىڭ ءتوس قالتاسىنان الدىق.
— ماعان بەرە تۇرشى! — دەپ قولىمدى سوزدىم.
ونداعى ويىم قازىرگى قيالىما، ول تۋرالى ويىما دانەكەر، سۇيەۋ بولار بىردەڭە ىزدەۋ جانە ادرەسىن تاۋىپ جونىنە جىبەرۋ ەدى. ءبىراق حاتتان ونداي ەشتەڭە تابا المادىم. حات ۇيگە، سەمياعا جازىلعان، اناعا ارنالعان حات ەكەن. دەگەنمەن مەنى تاڭ قالدىرعان جايلار بولدى. ول حاتىن «ارداقتى انام» دەپ باستاپتى. بۇل كىم؟ «ارداقتى انا» دەپ كىمدى ايتىپ وتىر ول؟
ارينە، رامازاننىڭ بارلىق ءومىر تاريحىن جاقسى بىلەتىن مەن سياقتى ادامنىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا بۇل سۇراقتى قويعان بولار ەدى.
ارداقتى انا! زەينەپ پە، سابيرا ما؟ مۇنىڭ ەكەۋى دە انا، قوس انا، ءبىر بالانىڭ ەكى اناسى، جىگىتتىڭ ەكى اناسى بولعان. ەكى بىردەي انا ۇلىم دەگەن ارىس ەدى ول ءبىر. قايسىسىنا، قاي اناعا جازدى ەكەن؟ بۇل باياعى، ميلقايداردىڭ اۋىلىندا قالعان، جەتى جاسىنان كورمەگەن، ءوڭى-تۇسىن ۇمىتىپ قالعان، ءبىراق اق ءسۇتىن بەرگەن، تۋعان اناسى سابيرا ما، جوق الدە تۋماسا دا تۋعانداي بوپ، اسىراعان، وسىرگەن، ءوز ۇلىنداي تاربيە، ءتالىم بەرگەن زەينەپ پە؟
مۇنىڭ ەكەۋى دە رامازاننىڭ «ارداقتى انام» دەپ ايتۋىنا تۇراتىن جاندار. سابيرا باۋىرىنا باسىپ وتىرعان جالعىز ۇلى، تۇلا بويى تۇڭعىشى رامازاننان ايرىلىپ قالسا، وعان ەڭ الدىمەن زامان، ۋاقىت، سول كەزدەگى تۇرمىس-جاعداي كىنالى بولاتىن. تۋعان انانى جوقتاتپاي، وگەي شەشە ەكەنىن بىلدىرمەي بىلسە دە، ءوز بالاسىنداي باۋىرىنا باسقان، ماڭدايىنان سيپاعان، مەيىرىمدى انا زەينەپتىڭ كىناسى بار ما ەدى؟
جورىقتا ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، حاتقا باستان-اياق كوز جۇگىرتىپ ءوتتىم. حات زەينەپكە، كوكشەتاۋعا، ونىڭ ىشىندە بۇلاندىداعى قۇدىقاعاشتا تۇراتىن ەكىنشى اناسىنا جازىلعان ەكەن.
«...ارداقتى انام، كىشكەنتاي الماشىم، ساعىندىم-اۋ سەندەردى، ساعىندىم، قاتتى ساعىنىپ ءجۇرمىن. جورىق كەزىندە، شابۋىلعا شىققاندا قاتتى شولدەيمىن. سول كەزدە سەندەردى ەسىمە اپ، ويلايمىن، وزىمشە سەندەردى كەزەكپە-كەزەك قۇشاقتاپ سۇيەمىن. ءشولىم باسىلىپ، سۋسىنىم قانعانداي بولادى، كوزىم شىراداي جانادى.
باتىسقا قاراي، سەندەردەن ۇزاپ بارامىز. ءبىراق ءبىزدىڭ الىستاعانىمىز ۇيگە باراتىن، تۋعان جەرگە ورالاتىن كۇندى جاقىنداتقانىمىز عوي. سول كۇندى كۇتە بەرىڭدەر!
سەندەردى كوپ ويلايمىن. اپا، جايلارىڭ قانداي، تۇرمىس قالاي، الماش قالاي ءوسىپ كەلەدى، مۋزىكانت بولا الا ما، وقۋدى قالاي وقيدى؟ مىنە، وسىنىڭ ءبارى مەنى ويلانتادى، تولعاتپادى. كەيدە ويلايمىن، سوعىس بولىپ جاتقانى بولماسا، ەل جايى جامان ەمەس شىعار دەيمىن.
ەل ءىشى ءقازىر مولشىلىق قوي. سوعىس بىتكەسىن بۇل قيىندىقتى دا ۇمىتامىز. الدا جاقسى كۇندەر بولادى.
اپا، الماش ەكەۋىڭ اندا-ساندا اكەيدىڭ مولاسىنا بارىپ، باسىنداعى قۇلپىتاستىڭ شاڭ-توزاڭىن ءسۇرتىپ، تازالاپ تۇرىڭدار! ءولى دە بولسا اكە، ءولى دە بولسا ارۋاق: ەرجان اشتان ولسە دە، ارتىنا ۇرپاعىن تاستاپ، بالاسىن ءتىرى قالدىرىپ كەتكەنىن ەل-جۇرت ءبىلسىن. سوعىسقا كەتەردىڭ الدىندا تاپقان-تايانعانىمدى جيناپ، تىراشتانىپ ءجۇرىپ، باسىنا قۇلپىتاس قويعانىمدا دا، مەن وسىنى ويلاعان ەدىم.
وي دەمەكشى، اپاشىم-اۋ، ويىم، ارمانىم كوپ ءالى. ەڭ الدىمەن سەنى باقىتتى ەتسەم دەيمىن. قارتايعان كەزىڭدە ەش نارسەگە الاڭداماي، الىم-بەرىم ءومىر كەشسەڭ جەتەر ەدى-اۋ! الماشتى الماتىعا، ءوزىمنىڭ قولىما الىپ وقىتسام دەيمىن. ول مۋزىكالىق جوعارى ءبىلىم السا قانداي وڭدى بولار ەدى. الماش تاماشا مۋزىكانت بولىپ، مەن شىعارعان اندەردى ويناپ وتىرسا، مەن ونى تىڭداپ وتىرسام. توبەم كوككە جەتپەس پە ەدى؟ نەمەسە، ول رويالمەن مەنى سۇيەمەلدەپ وتىرسا، مەن بايانمەن اندەرىمدى ورىنداسام قانداي جاراسىپ تۇرار ەدى؟ باقىت دەگەن سول دا، قۋانىش دەگەن وسى دا. ءبىز ومىردەن وسىنداي كىشكەنە عانا نارسەلەر كۇتكەن جاندارمىز.
سىرىمدى سەن ەكەۋىڭە ايتپاعاندا كىمگە ايتامىن؟ اپا-اۋ، الماش-اۋ، مەندە بۇدان باسقا دا ارمان، قيال بار. وسى سوعىستان امان قايتسام، ەڭ الدىمەن ەرلىك تۋرالى، ءولىم مەن ءومىر، ول ەكەۋىنىڭ بىتىسپەس ايقاسى، ماڭگىلىك كۇرەسى، ءومىردىڭ جەڭىمپاز كۇشى جايلى ۇلكەن ءبىر شىعارما، وپەرا ما، سيمفونيا ما جازسام دەپ ارماندايمىن. بۇدان سوڭ ءوزىمنىڭ ارۋاقتى بابام ءبىرجان اندەرىنىڭ سارىنىمەن ءبىر وپەرا جازسام دەيمىن.
ال وسىنداي ارمانىمدى ورىنداۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن سەن ەكەۋىڭدى امان-ساۋ كورۋىم كەرەك. قازىرگى ەڭ باستى ماسەلە وتاندى، ەلدى ساقتاۋ. ءبىزدىڭ مۇنداعى تابىسىمىزدى،. جەڭىسپەن العا كەتىپ بارا جاتقانىمىزدى وزدەرىن گازەتتەردەن، راديودان، كۇندەلىكتى حاباردان ءبىلىپ وتىرعان شىعارسىڭدار! ونى قايتالاعىم كەلمەيدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا العا باسىپ بارامىز. جاۋ ولىسپەي بەرىسپەستەي قارسىلىقتار كورسەتەدى.
اپا، ءقازىر ءبىز پۋشكين تاۋلارى دەگەن الاسالاۋ، شاعىن ءبىر تاۋدىڭ تۇبىندە تۋرمىز. كۇندە ەرتە تۇرىپ الگى تاۋدىڭ باسىنا، ءتۇر-تۇلعاسىنا قارايمىن. ويتكەنى، كوكتىگى قالىڭ قاراعايى — ءتىپتى تاعى ءبىراز پوشىمى اۋماعان ءبىزدىڭ كوكشە! مۇنىڭ پۋشكين تاۋلارى دەپ اتالاتىن سەبەبى — ءبىر كەزدە وسىندا پۋشكين تۇرىپتى. كەيىن اقىن ولگەنسىن، كۇيەۋىن ازا تۇتىپ، وسى جەردە ەكى جىلداي ناتاليا گونچاروۆا، — پۋشكيننىڭ ايەلى تۇرعان. ودان سوڭ اقىننىڭ بالاسى گريگوريي پۋشكين دە وسىندا تۇرىپتى. ولاردىڭ وسىندا ءۇي-جايى، جەرى بولعان...
ءبىزدىڭ كوكشەگە كوپ ۇقساس. سول ۇقساستىقتى ەسىمە السام ويىما تاعى دا سەندەر، الماش ەكەۋىڭ تۇسەسىڭدەر. كوكشەنى كورگەندەي بوپ، ەت-باۋىرىم ەزىلىپ، ەگىلە كوپ قارايمىن...
قاراعان سايىن ەسىمە تاعى دا سەندەر تۇسەسىڭدەر. بۇل سول الگى ايتقان ساعىنىشتىڭ بەلگىسى بولار.
كورىسكەنشە ساۋ-سالامات بولىڭدار!
حات جازۋشى بالاڭ رامازان ەرجان ۇلى ەلەبايەۆ».
كەشەگى بولعان قىرعىن ۇرىستىڭ الدىنداعى تولاستا جازسا كەرەك، رامازان حاتتى ەداۋىر ۇزاق جازىپتى.
حاتتى جاس سولداتقا قايتا بەرىپ جاتىپ:
— ادرەسىن جازدىم. بۇل حاتتى دا جونەلتە بەر! — دەدىم.
مۇنى ايتارىمدى ايتسام دا، سول حاتتىڭ اياعىنا كوكەيدە كەلە جاتقان ويىمدى، باعاناعى جالعىز شۋماق ولەڭدى قوسا جازعىم كەلدى. ءبىراق جازبادىم، جازۋعا ۋاقىت تا بولمادى.
حابارسىز كەتتى دەي كورمە،
ءولدى ول پۋشكين تاۋىندا.
اتاقسىز كەتتى دەي كورمە،
كەتكەن جوق كەگى جاۋىندا.
جورىقتامىز. وسى جالعىز شۋماقتى قايتالاپ، كۇبىرلەپ قويام.
ءجۇرىپ كەلەمىز. قارسى الدىمىزدان كوكتەمنىڭ مايدا قوڭىر جەلى ەسىپ تۇر. ناعىز كوكتەم جەلى جۇمساق بەتتى وپكەندەي جايلى، جەڭىل جەل. ءبىزدىڭ جاقتا، قاراتاۋ، سىر بويىندا بۇل جەلدى «التىن كۇرەك» دەپ اتايدى. التىن كۇرەك دەسە التىن كۇرەك. بۇل جەلدەن سوڭ جەردە قار مەن مۇز تۇگىل، تون مەن سىزدىڭ ءوزى قالمايدى. التىن كۇرەك — كوكتەمنىڭ، ناعىز كوكتەمنىڭ باسى، بۇدان سوڭ قاراتاۋ ەلى قوسقا شىعادى. ونىڭ الدىندا ءبىر قازانعا قىرىق ءتۇرلى ءدام تاستاپ، ناۋرىز كوجە بەرەدى، شۇلەن تارقاتادى. قىس قامىن جاساپ ەگىن ەگەدى. التىن كۇرەكتەن سوڭ ەل ەتەگىن، كەڭگە سالىپ، جايراڭداي باستايدى. ويتكەنى بۇدان سوڭ كوكتەم كەلەدى، ارتىنان جاز شىعادى.
التىن كۇرەك سوعىپ تۇر. كوڭىلگە بولماسا تاڭەرتەڭگىدەن دە جىلىلاۋ، ءتىپتى ىستىق جەل سوقتى. پۋشكين تاۋلارى قىس قىسپاعىنان، توڭ شەڭبەرىنەن بوسانىپ، جاڭا عانا بۋسانعانداي، كوگىلدىر تارتىپ مۇنارى كوبەيە ءتۇسىپ، الىس قاپ بارادى.
التىن كۇرەك ناق ماڭداي الدىمىزدان سوعىپ تۇر. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن وسى ءبىر ىستىق جەل كوڭىلىمدى وسىرە تۇسكەندەي قيالداپ كەلەم. مىنا جەل ماعان كوكتەم جەلى، ءوز اۋىلىمداعى التىن كۇرەك بولۋمەن قاتار، جەڭىس جەلى ءتارىزدى بوپ ەسەدى. ءبىر ءسات شالقىپ كەتتىم. ماڭدايىم ءجىپسىپ، ارقام شىپ-شىپ تەرلەپ، بويىم جادىراي باستادى. ماڭدايىمدى ءسۇرتىپ توڭىرەككە كوز تاستادىم. ارتىنشا جاڭا ءبىر كوڭىلسىزدىك باستى. ونى ەسىمە الدىم. ءانشى اعا، جاقسى دوس رامازاننىڭ بەتىن سۋىق توپىراق بۇركەدى، ول ءولدى. ەندى مىناۋ جەڭىس جەلى سوعىپ تۇر. ول وسى جەڭىل، جۇرەكتى قىتىقتاعان ىستىق جەلدى جۇتا المادى. ول مايدان دالاسىندا ەرلىك قازاعا ۇشىرادى. ارتىنشا التىن كۇرەك سوقتى.
پۋشكين تاۋلارىنىڭ باۋىرىندا قالعان جاس قابىر كىشكەنە دە بولسا، الىستان قاراۋىتادى. جولدا، تاۋ بوكتەرىندە كەتىپ بارا جاتقان بەيساۋات جولاۋشى نازارىن وزىنە اۋدارا الار ما؟ اتتەڭ، ۋاقىت تىعىز، ءجۇرىس قاۋىرت بولدى. ولاي بولماعاندا باسىنا كوك تاس، قۇلپىتاس بولماسا دا، جاي ءبىر تاقتايدان، اشەيىن ءبىر تەمىردەن بەلگى قويىپ، وعان مىناداي ءسوز جازسا قانداي بولار ەدى: «ءاي، جولاۋشى! توقتا، ازامات، مىنا جەردەن وتەردە بۇرىلماي كەتپە! موينىڭدى بۇرىپ، بەيىت باسىنا توقتاپ، باسىڭنان باس كيىمىڭدى ال، تىزەڭدى بۇك، مىنا جەردە وتاندى قورعاعان، ەلدى قورعاعان جاقسى ازامات، ەر جىگىت جاتىر. ول وسى تۇرعان سەنىڭ، بالا-شاعا، قاتىن-قالاش، تۋعان-تۋىسىڭ، ءۇرىم-بۇتاعىڭ ءۇشىن جانىن قيدى. اقىن جاندى ءانشى ازامات ەدى. قۇيقىلجىتىپ ادەمى دە، اسەم دە ءان شىعاراتىن. ونىڭ كوكىرەگى تولعان ارمان، تولعان قيال، تولعان ءۇمىت ەدى. ونىڭ ءبارىن ول ساعان، ماعان، وعان مۇرا ەتىپ، مۇرات تۇت دەپ ادەيى تاستاپ كەتتى. توقتاعاندا الدىمەن وسىنى ەسىڭە ال! ول جەر سۇلۋى — كوكشەتاۋدا تۋعان ەدى. ول سونداي ءبىر سۇلۋ جەر پۋشكين تاۋىندا ءولدى. سەن ونى ايا! سەن ونى قۇرمەتتە! قايىرىلا كەت، كوكتەم بولسا باسىنا ءبىر شوق، ەڭ بولماسا ءبىر تال دالا گۇلىن تاستاي كەت! جاز بولسا، اق قايىڭنىڭ سارعىش تارتقان التىن تۇستەس جاپىراعىن تاستا! قۇز بولسا، ءبىر ۋىس توپىراق تاستاپ، قابىردى جاڭارتا كەت! ال، قىس بولسا، باسىنا قاراعايدىڭ ماڭگى كوك ءبىر تال بۇتاعىن يە كەت، ءۇزىپ تاستاي سال! ال، ءتىپتى ەشتەڭە تابا الماساڭ، قولىڭا ەشتەڭە تۇسپەسە، جانىنا جاقىن كەپ، تىزەڭدى بۇك، باس كيىمىڭدى الىپ، باسىڭدى تومەن ي! ول جاتقان باۋىرى سۋىق قارا جەردىڭ سىزىنا تىزەڭدى تيگىزىپ، از دا بولسا سابىر ەتىپ، ءۇنسىز وتىر. قايدا، كىمگە، نەگە باس ءيىپ، كىمنىڭ الدىندا تىزەڭدى بۇگىپ وتىرعانىڭ سوندا عانا ەسىنە تۇسەدى. قىسقاسىن ايتسام، جولاۋشى ازامات، ۋاقىتىڭدى قيىپ، قايىرىلا كەت!... ول دا سەن سياقتى جەر بەتىندە قالبالاقتاپ ءجۇرۋدى جاقسى كورەتىن. ونىڭ دا جار ءسۇيىپ، بالا ءوسىرىپ، ارتىنا ۇرپاق قالدىرعىسى كەلەتىن. ول دا باسقالار سياقتى ۇزاق ءومىر ءسۇرىپ، كوپتى كورگىسى، ءار نارسەنى بىلگىسى كەلەتىن. قايىرىلا كەت، جالعىزسىراپ جاتپاسىن، قايىرىلا كەت! تىزەڭدى بۇك، باسىڭدى ي! جەر بەتىندەگى سەن سياقتى قىبىرلاپ، تىرلىك ەتىپ جۇرگەن پەندەلەردىڭ باعىنا، بولاشاعىنا، سونىڭ ءۇرىم-بۇتاعىنا بولا جانىن قيعان ازاماتقا، ونىڭ جالعىز زيراتىنا زەر سالا كەت!
ەي، جولاۋشى، ەي، ازامات، توقتا! سەنىڭ جۇرەگىڭ بۇلكىلدەپ سوعىپ تۇر ما؟ يە، سونداي بۇلكىلدەپ سوعاتىن جىلى جۇرەك مىنا قابىردا جاتقان جاۋىنگەردە دە بولاتىن. سەنىڭ قانىڭ ىستىق پا، ناق سونداي ىستىق قان مىنا جاتقان جىگىتتىڭ دە تامىرىندا تىنىمسىز جۇرەتىن. ونىڭ جۇرەگى توقتادى، قانى توگىلدى. ءبىراق، سونىڭ ەسەسىنە سەنىڭ جۇرەگىڭ سوعادى، سەنىڭ بويىڭدا ىستىق قان بار. مۇنى دا ءبىلىپ قوي! ءبىلىپ قويماي، وسى زيراتتىڭ قاسىنان وتكەندە ءبارىن ەسىنە ءتۇسىر! تاۋبەگە كەل! تاۋەپ ەت! باسىڭدى ءيىپ ءتاجىم ەت!»
وسىلايشا جازىپ كەتسەم دەپ ەدىم. وعان ۋاقىت بولدى ما؟ جالعىز بۇل عانا ەمەس، وسى سوعىستا، وتاندى، ەلدى قورعاۋدا شىبىن جانىن پيدا ەتكەن ءاربىر سولداتتىڭ قابىرىنىڭ باسىندا وسىنداي سوزدەر جازىلسا ارتىق بولار ما ەدى. جوق، ارتىق ەمەس، قايتا جاراسىپ تۋرار ەدى، وعان ۋاقىت بولدى ما؟ ءبىراق ءاربىر جاس، ءاربىر سانالى ازامات مۇنداي ءسوزدى ءوز كوكىرەگىنىڭ كوزىنە جازسا ارتىق ەمەس. كوڭىل كوزىندە تۇرعان وسىنداي سوزدەر مىناداي قابىرعا كەزىككەندە ەسىنە ەرىكسىز تۇسەدى. بۇعان دا كەلىستىم، كوكىرەككە، كوڭىل كوزىنە جازايىق!
اسىعىسپىز. قاشقان جاۋدى كىم قۋادى؟ ولگەننىڭ كەگىن كىم الادى؟ مىنا شاقتىڭ باستى سۇراعى مىنە، وسى عوي.
جاۋ جارالى بولعان اڭ سەكىلدى، جولعا قانىن تامشىلاتىپ، ەداۋىر الىس كەتىپتى. جارالى اڭ ادەتتە قاتەرلى دە، ەلەرمەن كەلەدى. ءجۇرىپ كەلەمىز. اركىمنىڭ وزىنە بەرىلگەن بەلگىلى باعىتى بار. سول باعىتتى بەتكە ۇستاپ ءجۇرىپ كەلەمىز. الدىمىزدا وتانىمىزدىڭ شەكاراسى، ليتۆالىق، لاتىش، ەستون تۋىسقاندار بىزگە ءوز ەركىمەن قوسىلعانعا دەيىنگى شەكارا بار. ءبىرىنشى مەجە سول شەكارا. سوندا بارىپ ءبىر-اق توقتاماقپىز. جاۋدىڭ دا وعان دەيىن بەكىنەتىندەي نيەتى جوق سياقتى. بوراننان ىققان مالداي بوپ جوسىپ بارادى.
كارتاعا قارادىم. بۇرىنعى شەكارانىڭ ەكى جاق بەتىندە ەسكى بەكىنىستەر بار ەكەن. جاۋدىڭ ەندىگى توقتار جەرى سول بولار دەيمىن. شەكارا بولعاندا ول ءسىزدىڭ ءۇي مەن ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ شەكاراسى ەمەس. وتاننىڭ شەكاراسى. تۋعان جەردىڭ جات جەرمەن شەكاراسى. ول ءبىر قاسيەتى مول، اتا قونىستىڭ، ەلدىكتىڭ شەكاراسى.
توپتىڭ ورتا شەنىندە، ءبىر بۇيىرىممەن كەلە جاتىرمىن. ويلاپ كەلەم. ەسىمنەن ەڭ سوڭعى كومگەن سولدات — رامازان شىعار ەمەس. اسىرەسە، ونىڭ قابىرىنا تاستاعان جالعىز شۋماق سولدات ولەڭىنىڭ جالعاسىن ىزدەپ كەلەم. ويىما باسقا ەشتەڭە تۇسپەيدى. سونى قايتا-قايتا ايتامىن. ءبىر كەزدە جولدارىن اۋىستىرىپ:
حابارسىز كەتتى دەي كورمە،
كەتكەن جوق كەگى جاۋىندا.
اتاقسىز كەتتى دەي كورمە،
جاتىر ول پۋشكين تاۋىندا! —
دەپ قايتالادىم.
مۇنىم وزىمە ۇناپ كەتتى. ىشتەن ايتىپ، ەرمەك سياقتى ىڭىلداپ ءجۇرۋ ءۇشىن دە كەرەك پە دەپ قالدىم. ولەڭ — ەرمەك، ولەڭ — سەرىك، ولەڭ — سۇيەۋ. جالعىز شۋماق ولەڭدى قايتا-قايتا ايتامىن. ىشتەن ايتام. كوكىرەگىم كۇڭگىرلەيدى. سول كۇڭگىر ماعان ۇنايدى. الگى جولداردى ىشىمنەن تاعى ايتتىم.
بۇل ءبىر اقىندىقتان تۋعان ولەڭ ەمەس، قايتا امالسىزدىقتان، كوكەيدە سايراعان، ءبىراق ءتىل جەتكىزىپ ايتا الماعان ويدى جەتكىزەمىن دەگەن شاراسىزدىقتان تۋعان شۋماق. مەنىڭ حالقىم، اتا-بابام تابيعاتىندا اقىن بولعان. قىسىلشاڭ جەردە ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراستىرىپ، وعان ۇيقاس تاۋىپ «ءاۋ» دەپ جونەلمەيتىن قازاق از. حات تانىعان قازاق ەڭ الدىمەن ەكى اۋىز ولەڭ جازىپ ماداقتانادى. سۇيگەن قىزىنا دەگەن كوڭىل كۇيىن، سۇيىسپەندىك سىرىن ولەڭمەن ايتپاعان قازاق تاعى جوق. مەن سول قازاقتىڭ ۇرپاعىمىن. اتادان بالاعا قالعان كارى ارۋاقتىڭ سول مۇراسى مەندە دە بار ەكەن. ءبىر-اق شۋماق ولەڭ جازدىم. ەندى سونىڭ اياعىن ىزدەپ كەلەم. ونىڭ جالعاسى دا مىنا كەلە جاتقان جورىق ءتارىزدى ۇزاق ەكەن، الىس كورىندى. ورمان كەزىپ، باتپاقتى باسىپ، بەلدەردەن استىق. مەجەلى جەر، دىتكە العان شەكارا ءالى جوق.
التىن كۇرەك باسەڭدەگەن جوق. جىلى جەل تەرشىگەن ماڭدايدى سيپاپ قۇرعاتادى. جەل قۇرعاتقان بەتتە تۇتىگىپ سور قالادى. بەتىڭدى سيپاي قالساڭ، الاقانىڭ تۇز بوپ شىعا كەلەدى.
كۇن كوتەرىلىپ، ءوز بيىگىنە شىقتى. التىن كۇرەك باسىلعان جوق. ءبىر كەزدە:
— شەپ قۇرىپ، جاتىڭدار! — دەگەن كوماندا بەرىلدى.
— شەپ قۇرىپ، جاتىڭدار! — دەپ بىردەن-بىرگە قايتالاپ، توپتان توپقا حابار بەرىلدى.
جەتكەن جەرىمىزگە جاتا-جاتا قالدىق.
الدەكىم كورشى روتا، ۆزۆودتىڭ بىرىنەن عوي دەيمىن، بۇرىنعى شەكارانى كورگەندە جاتقان جەرىنەن قايتا تۇرىپ، ەكى قولىن ەربەڭدەتىپ:
— ۋرا، جولداستار، شەكارانى قارا، شەكارانى! — دەدى.
ەكى قولىن توبەسىنەن جوعارى كوتەرىپ، العا قاراي ۇمىتىلىپ باردى دا، قالپاقتاي ۇشتى. شاماسى، جاۋدىڭ مەرگەنى باسىپ سالدى عوي دەيمىن.
كەيدە قۋانىشتىڭ ءوزىڭ ايقايلاماي، جاۋعا جاريا ەتپەي-اق، ىشتەن، جۇرەكتەن سەزىنگەن دە ابزال عوي دەيمىن.
جاتقان بويدا الدىما، جاۋ وسى جاقتا بولار دەگەن باعىتقا قارادىم. ەشكىم كورىنبەدى. ءبىراق اسكەر تىلىمەن ايتقاندا، «ءبىر بروسوكتاي» جەردە ءبىر جاعىنا قاراي ءسال عانا قيسايىپ، ەسكى شەكارانىڭ قارا الا اعاشى تۇر ەكەن. كوزىمە وتتاي باسىلدى. 1941 جىلى دا ناق وسىنداي اعاشتىڭ تۇبىندە از ايالداپ، شىعىسقا قاراي شەگىنگەنىم بار. مىنە، ەندى، 1944 جىلى سونداي اعاشتىڭ تۇبىنە قايتا كەپ ايالدادىم. بۇل جولعى باعىتىم باتىس. ءبىر مەزەت، ناق ءبىر سوعىس بىتكەندەي، مەجەلى جەرگە جەتكەندەي جاقسى سەزىم بيلەدى. التىن كۇرەكتىڭ جىلى لەبىن سۋداي ءسىمىرىپ جۇتا بەردىم.
بۇل جەردە سوناۋ جىلدارى قاراۋىل تۇرعان. وسى جەردىڭ ءاربىر تالىن، بۇتاسىن، سايى مەن ساعاسىن، ويى-قىرىن كۇزەتىپ، ارناۋلى سولدات تۇرعان. كۇندىز دەمەي، ءتۇن دەمەن كۇزەتكەن. قىرىقتان جوعارى اسقان اياز دا، شىلدەنىڭ ىستىعىندا دا بۇل جەردەن مىلتىقتى كولدەنەڭ ۇستاعان جاۋىنگەر كەتكەن ەمەس. ءبىر كەز وسىلايشا قاسيەتپەن كۇزەتىلگەن جەردىڭ ءقازىر جاۋ شاۋىپ كەتكەن اۋىلدىڭ جۇرتتا قالعان سىرىعىنداي بوپ قاڭقيىپ قالعانى كوڭىلگە تاعى ءبىر جابىرقاۋ اكەلگەنى بار. دەگەنمەن، وسىدان ءارى تەرەڭدەپ ويلاماۋعا بەكىندىم. بولمادى. قيالدى باسقا باعىتقا، ەسكى سارىنعا جەتەلەي ءتۇستىم. ونىڭ جالعىز شۋماق ولەڭىم عوي.
ويىما جالعىز شۋماق ولەڭىم تۇسكەندە كوڭىل تاعى جابىرقاپ، باسقا سارىنعا قايتا ءتۇستىم. پلانشەتكادان اق قاعاز الىپ، قايتا-قايتا ءوشىرىپ، جازا بەردىم. تاڭەرتەڭنەن بەرى قيناعان ويدىڭ ءتۇيىنى مىناداي بوپ شىقتى؛ ونى مەن اباي سازىمەن، تاتيانا سالعان انمەن ايتتىم. ويتكەنى جامان دا بولسا، بۇل دا پۋشكين اتىنا بايلانىستى، پۋشكين تاۋلارىنىڭ باۋىرىندا تۋعان ەدى:
حابارسىز كەتتى دەي كورمە،
ءولدى ول پۋشكين تاۋىندا.
اتاقسىز كەتتى دەي كورمە،
كەتكەن جوق كەگى جاۋىندا.
حابارسىز كەتتى دەي كورمە،
ءبىر كەتكەسىن ول كەلمەس،
اتاقسىز كەتتى دەي كورمە،
ەر جىگىتتىڭ اتى ولمەس.
حابارسىز كەتتى دەي كورمە،
جۇرەكتەن تيگەن جالعىز وق.
اتاقسىز كەتتى دەي كورمە،
قاپىدا بوسقا ولگەن جوق.
حابارسىز كەتتى دەي كورمە،
ودان جامان ات بولماس،
اتاقسىز كەتتى دەي كورمە،
ودان وتكەن دات بولماس.
حابارسىز كەتتى دەي كورمە،
كەتكەن جوق، كەگى جاۋىندا،
اتاقسىز كەتتى دەي كورمە،
جاتىر ول پۋشكين تاۋىندا...
وزىنە لايىق سازىن تاپقاسىن بۇرىنعىدان بەتەر قايتالاپ، ىشىمنەن سان رەت ايتتىم. ءاربىر شۋماقتى جەكە-جەكە قايتالادىم.
بۇل بەس شۋماق، جيىرما جول ولەڭ مەنىڭ مايداندا شىعارعان العاشقى تۆورچەستۆوم بولعاسىن شىعار، وزىمە اسا قىزىقتى دا، تاپقىرلىق تا بوپ كورىندى. قايتالاي بەردىم. كەيدە دىبىسىمدى شىعارىپ، ىڭىلداپ قويامىن. كوكتەم جەلىنە قاراي كوكىرەگىن اشىپ تاستاپ، جەڭىستەن كەيىن اۋىلىنا، تۋعان جەرىنە قايتىپ كەلە جاتقان سولدات ءتارىزدى ءبىر كوڭىلدىلىك بيلەپ كەتتى بىلەم. باسىنان ءتۇسىپ، ولەڭدى قايتا باستادىم. تاپ-تازا ەتىپ باسقا قاعازعا كوشىرىپ قويعىم كەلدى.
تالاي قاعازدى شيمايلاپ، تالايىن سان رەت جىرتىپ، اقىرىندا ءبىر بەت اق قاعازعا، تاپ-تازا، قولمەن تىزگەن مونشاقتاي ەتىپ، وسى بەس شۋماق ولەڭدى كوشىردىم.
ەتپەتتەپ جاتىپ جازدىم. ارىپتەر ءتىزىلىپ ادەمى جازىلدى. ءوز جازۋىما ءوزىم قىزىعام. ماعان سوعىس الدىندا ءبىر قىزدىڭ ايتقانى بار: حاتتى سۋرەت سالعانداي ەتىپ، ادەمى جازادى ەكەنسىز، سوعان قاراعاندا اقىلىڭىز از بولار دەگەن-دى. شىنىندا دا مەنىڭ اقىلىم شامالى بولسا كەرەك، جازبايمىن، سۋرەت سالامىن، تىزەمىن. ءاربىر ارىپتەن سوڭ، قولىمدى كوتەرىپ قويىپ، جازعان ءاربىر ءارىبىمدى قىزىقتاپ، وزىمە-وزىم تامسانىپ قويامىن. الگى قىزدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا اقىلدى ادام ويىنداعىسىن ايتىپ ۇلگىرە الماي، ءوزىن-وزى تەجەۋگە شاماسى كەلمەي، توپەپ جازسا كەرەك. ءارپىن ەمەس، ويىن ساناپ جازعانسىن، جازۋى قيسىق-قىڭىر ءتۇسىپ، قولى تانىعىسىز بولادى-مىس. ءسويتىپ، سول قىز دانىشپان مەن اقىماقتى قولىنان، جازۋىنان اجىراتاتىن ەدى. ال، سول قىزدىڭ، ەڭ العاشقى رەت مەن حات جازعان قىزدىڭ ايتقانى راس بولسا، ول ءبىلىپ ايتسا، مەن اقىماقپىن. بىرىنەن سوڭ ءبىرى توگىلىپ، وزىنەن-وزى قۇيىلىپ جاتقان ويىن قالامى مەن قاعازىنا سىيعىزا الماي، تىشقاننىڭ ىزىندەي يرەكتەر سالاتىن دانىشپان قاشان بولار ەكەنمىن دەپ قويامىن. جوق، ول مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى. ويتكەنى مەنىڭ تىم ادەمى جازعىم كەلەدى. ءوزىم اق كوڭىلمىن. ەشكىمدى شاتاستىرعىم، باسىن قاتىرعىم كەلمەيدى. جازعان حاتىمدى الىپ، نە جازعانىمدى شىعارا الماي، ەجىكتەپ، ەجەلەپ وتىرسا و دا قورلىق. مەنىڭ اقىلىمنان پايدا كورۋدىڭ ورنىنا، قولىمدى تاني الماي، ازاپ شەگىپ وتىرسا، مەنىڭ دانىشپاندىعىمنان نە پايدا؟ مەنىڭ ءبىر دوسىمنىڭ جازعانىن وزىنەن باسقا ەشكىم تانىمايتىن. ال ول دانىشپان، مەن اقىماق بولسام، وندا دانىشپاندىق دەگەننىڭ ءوزى تىم قۇپيا سىرلى، ەشكىم ەشتەڭەسىن ۇقپايتىن قاراڭعى نارسە بولعانى ما؟ الدە اقىلدىلىق پەن اقىماقتىق اراسى قارىس سۇيەم عانا نارسە مە؟ جازعاندارىنىڭ تۇسىنىكسىزدىگى بولماسا، الگى دوستىڭ ءوز باسىنىڭ مەنەن ارتىق ەشتەڭەسى كورىنبەيدى.
اق قاعازعا قولمەن تىزگەن مارجانداي ەتىپ، ادەمىلەپ كوشىردىم دە، ءوز جازعانىمدى ءوزىم قايتا-قايتا وقىپ، اياتتاي-اق جاتتاي باستادىم. «حابارسىز كەتتى دەي كورمە»، — دەپ باستالاتىن ءاربىر شۋماقتىڭ باستالۋى دا ماعان ادەمى كورىنەدى. وسى مەن ەستىپ ءجۇرىپ اقىن بوپ كەتپەسەم بە ەكەن دەيمىن. ءبىراق جازۋى ادەمى، اقىماق ادام اقىن بولا الا ما ەكەن؟ اقىماقتىڭ اقىن بولعانى قانداي بولادى ەكەن، ونى دا بايقاپ كورگىم كەلەدى. ءوز ولەڭىمدى ءوزىم جاتتاپ، وزىمشە ءماز بوپ جاتىرمىن.
اقىندىق جايىندا دا ازداعان تۇسىنىگىم بار. مەنىڭ بىلۋىمشە اقىن باسقا ادامنىڭ ءتىل جەتكىزىپ ايتا المايتىن نارسەسىن ايتاتىن، بىرەۋلەردىڭ كوكىرەگىندە سايراپ تۇرعان، ءبىراق سوزىمەن ايتىپ بەرە المايتىن ويىن ءتۇيىپ بەرە الاتىن ادام. اقىن ءسوزى جۇرەكتى جىلىتاتىن، بويدى بيلەيتىن ءسوز. ول ءسوزدىڭ التىنى مەن كۇمىسىن قولمەن تەرگەندەي ەتىپ، ويىمەن تەرەتىن زەرگەر. يە، وتە دۇرىس وي. ءدال ءتۇسىپ ايتتىم. اقىن — ءسوز زەرگەرى. سوزدەن، كادىمگى قاراپايىم سوزدەردەن تەرەڭ دە، سىرلى دا، اسەم دە وي تىزبەكتەرىن جاسايدى. اقىن دا زەرگەر سياقتى بەدەر تاپقىش، ورنەك وياتىن، ادام كوزىنىڭ نۇرىن كەلتىرەتىن، جۇرەكتى دىرىلدەتىپ، بويدى الاتىن اسەم زاتتار سوعادى. اقىن ارمانشىل، قيالشىل، جۇيرىك ويدىڭ تۇلپارى، ەڭ بولماعاندا جەل قۋىق بايتالداي «ال» دەگەندە اعا جونەلەتىن، شىعا شاباتىن جۇيرىك، ەڭ بولماعاندا «لىپ» ەتپە، ۇشقىر: «ونداي بولۋ» ماعان قيىن. قولدان كەلمەيدى...
مەنىڭ جاس بالانىڭ ويى سياقتى جۇيەسىز، ءبىراق وزىنشە ءتاتتى ويىمدى بۇزعان روتا كومانديرىنىڭ كەزەكتى، جاڭا كومانداسى بولدى.
— بروسكوم ۆپەرەد! — دەپ ول سول جاقتان ايقاي سالدى.
مەن ونىڭ كومانداسىن وزىمشە قايتالاپ:
— وريەنتير نومەر ودين، — بىۆشيي پوگرانيچنىي ستولب! بروسكوم ۆپەرەد! — دەپ مەن دە ايقاي سالدىم.
ەڭ الدىمەن ءوزىم تۇرىپ، جان ۇشىرا جۇگىرە جونەلدىم. جولدا ەكى-ۇش رەت جاتىپ تۇرىپ، جۇگىرىپ كەلدىم دە ەسكى شەكاراداعى قارا الا اعاشتىڭ دىڭگەگىن قۇشا، تۇبىنە جالپ ەتىپ قۇلاي كەتتىم. الىستان كورىنگەندە جىڭىشكە بولعانمەن اعاش ادەمى جونىلعان. جۇپ-جۋان، مۇعال ەكەن. كۇتىمسىزدىكتەن ءبىر جاعىنا قاراي ازداپ قيسايعانى بولماسا، ءتۇپ جاعى تاسپەن، قالىڭ سەمەنتپەن شەگەندەلگەن كورىنەدى، ءالى بەرىك تۇر. مويىلداي قارا بوياۋمەن، كۇمىستەي اق سىرمەن سىرلانعان ەكەن. بوياۋى ءالى رەڭىن بەرمەگەن. توڭىرەگىندەگى بۇرىنعى ەسكى ىزدەردى، سۇرلەۋدى ءشوپ باسىپ كەتىپتى.
بۇرىنعى شەكارا وسى. ءبىر كەزدە ناق ءقازىر مەنىڭ بۇلكىلدەپ تىنىشسىز سوققان جۇرەگىمنىڭ استىندا ساۋىرى دىرىلدەپ جاتقان ءبىر بۇرشەك سۋىق جەردىڭ ءاربىر ۋىس توپىراعى قاسيەتتى قانمەن، ءازىز جانمەن، اق نيەتپەن كۇزەتىلگەن. بۇل جەر مەنىڭ اتا-بابام كوپ ىزدەپ سارساڭ بولعان كادىمگى «جەرۇيىقتىڭ» شەكاراسى. يە، تاڭدانباي-اق قويىڭىز. ويتكەنى جەرۇيىق دەگەن ول اركىمنىڭ تۋعان جەرى، كادىمگى تۋعان جەر. ارينە، ادام دەگەن قىزىق تا، كەيدە مۇلدە تۇسىنىكسىز دە جاندار. ونىڭ ىشىندە الگى ءبىر ءوزىمىزدىڭ اسان دەگەن اتامىز بار عوي، ول بارىنەن وتكەن قىزىق ادام بولعان! ول قىزىق بولماسا جەلىدە جاتقان، ەش نارسەدەن بەيحابار كۇيسەپ جاتقان بوز ماياعا، جەلماياعا ءمىنىپ اپ، دۇنيەنى شار كەزىپ، جەرۇيىقتى ىزدەر مە ەدى؟ «مەن! — دەپتى ول، — مەن ءوز ۇرپاعىما قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقا سالاتىن زامان ورناتام، بەيبىت قونىس، باي جايلاۋ تابام. ونىڭ اتى — جەرۇيىق. سول جەرۇيىقتى تاپپاي قويمايمىن». سونىمەن الگى شال ساقالى جەلپەڭدەپ جەلمايامەن جەلە بەرگەن، جەلە بەرگەن. ارينە، نيەتى دۇرىس. ونىڭ وسىلايشا جەلمايانىڭ ەكى ەمشەگىنەن ءسۇتىن اعىزىپ، اڭىراتا، بوزداتا ءجۇرىپ بارماعان جەرى دە جوق.
اسانقايعى، ونىڭ جەلماياسى جايلى اڭىزدى سوناۋ كىشكەنە كۇننەن بىلەمىن. ءبىزدىڭ اۋىل كۇزدە قاراتاۋدان ءتۇسىپ، قىستاۋ ءۇشىن كوكشە قۇمعا كەلەتىن. قۇمنىڭ بەتىندە قولدىڭ باسىنداي، بالانىڭ جۇدىرىعىنداي بوپ، دومالاق اق بالشىق، تاسقا اينالا قويماعان بور توپىراق، بالىق سۇيەكتەرى جاتاتىن. سونى كورسەتىپ:
— كوكە، مىناۋ نە؟ — دەگەنىمىزدە.
— بۇل اسانقايعىنىڭ جەلماياسىنىڭ ءسۇتى عوي، — دەيتىن.
ءبىز اڭ-تاڭ بولامىز. اكەمىز شىن نيەتىمەن:
— بۇل اسانقايعى مىنگەن جەلمايانىڭ سۇتىنە يلەنىپ قالعان قۇم، توپىراق. اسان ەلىن باقىتتى ەتۋ ءۇشىن جايلى دا، جاقسى دا قونىس ىزدەپ، جەر-كوكتى كەزگەن. ول ەل ءۇشىن جاس بوتالاعان ماياسىنىڭ بوتاسىن تاستاپ، ءوزىن مىنگەن. سودان جەلىنى سىزداعان مايا اسان اسىندا اڭىراپ، ەمشەگىنەن جىپ-جىلى، اق ءسۇت سورعالاپ ءجۇرىپتى. مىناۋ سول سۇتكە يلەنگەن بالشىق. بۇل قاسيەتتى، كيەلى نارسە. ءبىزدىڭ جەرىمىزدەگى كوپ قاسيەت وسى اسان اتىنا، ونىڭ ەمشەگىنەن ءسۇت اققان جەلماياسىنا بايلانىستى.
مىنە مەن ءقازىر سول اساننىڭ جەلماياسى اق ءسۇتىن توگىپ وتكەن كوكشەقۇم ءتارىزدى جەردى قۇشاقتاپ جاتىرمىن. بۇل دا جەر. ءسۇت توگىلمەسە دە قان توگىلگەنى ايان. بۇل قان، تالاي قان، ادام قانى توگىلگەن جەر. دەمەك، مۇنىڭ دا اسان اتامنىڭ جەلماياسىنىڭ اق ءسۇتى توگىلگەن سىندى قاسيەتى بار. سونىمەن اسان ءبارىبىر ءوزى تۋعان جەردەن ارتىق، ودان باسقا ەشتەڭە تابا الماعان. اساننىڭ كوپ جىل، كوپ ۋاقىت بوسقا ارام تەر بولعانىن ايتا وتىرىپ، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ شالدارى: «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن جەر ءوزىمىزدىڭ وسى تۋعان جەرىمىز عوي» دەپ وتىراتىن. مەنىڭشە دە، بۇدان باسقا جەر جوق. جەرۇيىق — دەگەن بەكەرشىلىك، بوس اۋرە. ونداي جەر بولعان ەمەس، بولمايدى دا، — بۇل ادامعا، ادام بالاسىنا دەگەن جاقسى نيەتتەن، يگى تىلەكتەن تۋعان ارمان. بۇدان گورى وسى جەر، وسى قارا الا اعاشتىڭ تۇبىندەگى ساسىعان، قان ءيىسى شىققان، تەر توگىلگەن، قارىستاي قارا قۇيقاسىن تالاي رەت وق تەسكەن اياداي جەردىڭ وزىندە تىنىس العان، كوڭىرسىگەن توپىراعىن يىسكەگەن الدەقايدا ارتىق.
ەگەر سەنىڭ وسىلايشا ايتۋعا باتىلدىعىڭ جەتسە، بۇل جەر، وسى جاتقان جەرىڭ كادىمگى جەرۇيىقتىڭ شەكاراسى.
ويتكەنى جەرۇيىقتىڭ شەتى اركىمنىڭ ءوز ءۇيىنىڭ وشاعىنىڭ باسىنان باستالاتىنىن بىلگەن ارتىق. جەرۇيىق — مىنا مەن جاتقان جەردەن، قارا الا اعاشتىڭ تۇبىنەن باستالادى دا، اققولتىقتاعى ءبىزدىڭ ۇيگە دەيىن بارادى، ودان سوڭ ءارى قاراي سوزىلا بەرەدى. مەنىڭ جەرۇيىق جايلى تۇسىنىگىم وسىنداي. مەن جاسىرا المايمىن، مەن اسان شالدىڭ ۇرپاعىمىن. ءبىراق اساننىڭ ءدال ءوزى ەمەسپىن. يە، اسان ەمەسپىن. ال اساننىڭ وتە اق كوڭىل، حالقى ءۇشىن جانىن بەرگەن ادام ەكەنىن دە جاقسى بىلەم. جەرۇيىق دەگەن سول اساننىڭ وزىنەن باستاپ اركىمنىڭ ەڭ العاشقى رەت جالاڭاش جاتقان، يت كويلەگىن جىرتقان، ءالى قىتىعى كەتپەگەن تابانىمەن توپىراعىن باسقان جەرى.
باسىم مىڭ-دىڭ. ولەڭىم بار، شەكاراعا جەتكەنىم بار. ءبارى ارالاسىپ جاتىر. ايتەۋىر ويىم الەم-تاپىرىق.
كەلەسى بۇيرىقتى كۇتىپ، ەسكى شەكاراداعى قارا الا اعاشتىڭ تۇبىندە جاتا بەردىم. الدىمدا ناعىز شەكارا بار. تۋىسقان لاتىش حالقىنىڭ اتا-مەكەن جەرى بار. ناق سول جاقتان، سول لاتىش جەرىنەن، الدە تەڭىزدەن بىزگە قاراي، قارسى الدىمىزدان التىن كۇرەك سوعىپ تۇر. ءبىزدىڭ ەلدىڭ ىرىمىندا بۇل قاسيەتى مول جاقسى جەل. بۇل كوكتەمنىڭ، ناعىز كوكتەمنىڭ جەلى، ناق قازىرگى مەنىڭ ويىمشا جەڭىس جەلى، جەڭىس حابارشىسى.
بەتىمدى، موينىمدى، كويلەگىمنىڭ جاعاسىنان ەنىپ، بۇكىل دەنەمدى مايدا دا جۇمساق جەل قىتىقتايدى، ايمالاپ سۇيەدى. بۇل الگى ايتقان التىن كۇرەك جەلى، قاسيەتتى جەل، كوكتەم جەلى، جەڭىس جەلى.
بۇل ءبىزدىڭ قارسى الدىمىزدان، ناق ماڭدايدان التىن كۇرەك سوعىپ تۇرعان شاق ەدى.
التىن كۇرەك! بۇل مەنىڭ ساقامنىڭ تايكەسىنەن ەمەس، ناق الشىسىنان تۇرعان شاعى. التىن كۇرەك، التىن كۇرەك! بۇل مەنىڭ سوناۋ ءسابي كەزىمنەن تانىس، قۇلاعىما العاشقى سىڭگەن سوزدەردىڭ ءبىرى. بۇل مەنىڭ «اقسۇيەك»، «قوزى»، «قىز دوپ»، «بوتا»، «لەكەش»، «تاقيا تەپپەك»، «اڭگىرتاياق»، «لاق»، «سوقىر تەكە»، «نان»، «قۇما دوپ» جانە اسىق ويىندارىنىڭ نەشە تۇرلەرىمەن بىرگە بىلگەن ءسوزىم. سودان دا ول مەنىڭ جۇرەگىمدى ەرەكشە لۇپىلدەتەدى. ساقام كۇلىمدەپ، الشىسىنان تۇر.
ءقازىر قارا الا اعاشتىڭ تۇبىندە ەتپەتتەپ جاتىرمىن. بۇيرەگىم بۇلكىلدەپ جۇرەگىم دۇك-دۇك سوعادى. سول ءبىر ساعات تىلىندەي تىنىمسىز سوققان جۇرەگىمنىڭ استىندا وت ورنىنداي قارا جەر جاتىر. ماعان سول جەردىڭ دە جۇرەگى ءدىرىل قاعىپ، تىنىمسىز، تولاسسىز سوعاتىن ءتارىزدى. جەر جۇرەگىنىڭ دۇرسىلىمەن بىرگە مەنىڭ دە جۇرەگىم بۇلكىلدەيدى. ەكەۋى بىرگە، ءبىر ىرعاقپەن سوعادى. مەنىڭ كەلىپ جەتكەن جەرىم، مەنىڭ كەلىپ جاتقان جەرىم — جەرۇيىق. بۇدان ارتىق جەرۇيىقتى ىزدەۋ، ارينە، ابەس، تالاي-تالاي قان توگىلىپ، قارا قۇيقاسى قانمەن سۋارىلعان، نەلەر-نەلەر تەر توگىلىپ، كەرە قارىس قىرتىسى تەرگە قانعان، وق پەن وتقا بىردەي پىسكەن ايازداي جەردىڭ بەتىن ايمالاپ سوققان التىن كۇرەك مەنىڭ دە جۇرەگىمدى تولاسسىز ويلانتادى.
مۇنى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ، ءبىزدىڭ جەردىڭ التىن كۇرەگى دەۋ از. بۇل مەنىڭشە، زاماننىڭ، ۋاقىتتىڭ، مەرەيدىڭ، جەڭىستىڭ التىن كۇرەگى!
سوق، سوعا ءتۇس، التىن كۇرەك!
16
بۇرىنعى شەكارانىڭ بەلگىسى بولعان قارا الا اعاشتىڭ تۇبىندە ەداۋىر جاتتىم. ماڭدايداعى اششى تەر باسىلىپ تۇزدى سورعا اينالعان. ماڭدايىمدى سيپاسام الاقانىما سور ۇگىلىپ تۇسەدى. تىنىس الدىق. ءبىراق ءبىزدىڭ جاق تىم-تىرىس. قارسى جاقتا دا ءۇن جوق. ال سول جاق قاناتتا، بىزدەن الىسىراق وتەتىن ۇلكەن قارا جولدىڭ بويىندا كادىمگىدەي-اق شايقاسىپ جاتىر.
ءار جاقتان، الىس-جاقىنعى وتكەن-كەتكەن جىرىندى ويلاردان قيالىم بىت-شىت بولدى. قۇلاعىم تۇرىك. اتىس بوپ جاتقان جاقتى تىڭداپ جاتىرمىن. ويلايمىن، بىزگە نە بۇيرىق، نە كوماندا جوعى قالاي؟ ءبىزدى ۇمىتىپ كەتتى مە ەكەن. ءبىز مىنا جاقتان تىقسىرساق، قاۋ-قاۋلاپ العا باسىپ ءوتۋمىز كەرەك قوي. الدە ءبىزدىڭ الدىمىزدا جاتقان جاۋ كۇشىن شىعىنسىز-اق، شابۋىلسىز-اق اناۋ جاقتىڭ دا دۇمپۋىمەن كوتەرىپ تاستاماق پا ەكەن. مۇنىڭ ءبارى باسشىلاردىڭ ويلايتىن ءىسى. مەن سول باسشىلاردىڭ ويىن ۇقپاقپىن. دامەم زور. ونىڭ ماعان نە قاجەتى بار ەكەن؟
ويىم تاعى دا ءۇزىلىپ كەتتى. سول جاق قاناتتان، ءتىپتى جاقىن جەردەن جاۋ مەن ءبىزدىڭ ورتامىزداعى اشىق الاڭدى بويلاتىپ بىرەۋلەر پۋلەمەتتەن وق اتتى. «سەندەردىڭ جاتقان جەرلەرىڭنىڭ شەگى وسى عوي» دەگەندەي ناق ورتانى قاق جارىپ، وتپەن ۇزىن جول سالىپ ءوتتى. ءبىز كوتەرىلە قالساق، ول الگىندەي ەتىپ اتسا، ەڭ الدىمەن ءبىزدى جايپاپ سالادى. بۇل كىم، ءبىزدىڭ جىگىتتەر مە، الدە جاۋ ما؟
— مىناۋ اتىپ جاتقان كىم؟ بىلىڭدەر! كىمدەر؟
سول جاق قاناتقا قاراي ايقاي سالدىم.
جاتقان تىركەس بويىنشا بىردەن-بىرگە قايتالاپ، الگى سۇراۋ ۇزاپ بارا جاتتى. جاۋاپ تەز قايتتى. ءبىزدىڭ ادامدار ەكەن. جاۋعا الىستان ايبات كورسەتىپ، وزدەرىنشە «كەتىڭدەر» دەپ جاتقانى ەكەن.
وقتارى دالاعا كەتىپ جاتىر. ارىرەك، ءجۇز-جۇز ەلۋ مەتردەي باتىسقا قاراي اتسىن!
قولما-قول بەرگەن زاتتاي-اق، اۋىزبا-اۋىز، بىردەن-بىرگە حابارلانىپ جاتىر.
از تولاستان سوڭ وق قايتا اتىلدى. بۇرىنعىدان الدەقايدا ءارى ءتۇسىپ جاتتى. العاشقىدان الدەقايدا دالىرەك، ناق جاۋ جاتقان بەكىنىسكە اتىلدى. مۇنىمەن تۇرماي ءبىزدىڭ ارتىمىزدان، بۇدان از بۇرىن بەكىنىسىمىز بولعان پۋشكين تاۋلارى جاقتان باستان اسىرا زۋلاتىپ، ءبىر دۇركىن قىپ-قىزىل وتتى توگە سالدى. «كاتيۋشادان» اتتى. ءبىر اق دۇركىن اتۋدىڭ ءوزى جەتكىلىكتى بولعانى سونشا، قارسى الدىمىز جالىنداعان ءورت بوپ، كوپكە دەيىن جانىپ جاتتى.
— وتە ءدال اتتى! — دەپ ءبىر سولدات موينىن سوزىپ العا قاراپ قويدى.
— قانشا باتىر بولسا دا، مىنالاردىڭ شتانباۋلارى ءۇزىلىپ كەتكەن بولار! — دەپ بىرەۋى راحاتتانا كۇلدى.
— مىنا «كاتيۋشانىڭ» اتقىشتارى ءبىزدىڭ ءنالقاراشا اتاتىن مەرگەندەر ەكەن! — دەپ بىرەۋ تاعى دا ريزا بوپ جاتتى جانە ءقازىر قاتارىمىزدا جوق اتاقتى مەرگەننىڭ ەسىمىن اتادى.
بۇل كىم دەسەم نازاروۆ ەكەن.
— ءاي، سەن نە دەپ ءماز بوپ جاتىرسىڭ؟ — دەپ كۇلە سويلەدىم.
— كادىمگى ءبىزدىڭ ءنال اعاشى اتادى ەكەن دەپ، مىنا «كاتيۋشالاردىڭ» اتقىشتىعىنا مۇلدە قاتتى ريزا بوپ جاتىرمىن دا...
— وتە جاقسى اتادى، — دەپ ونى ماقۇلداپ قويدىم.
نازاروۆ ءار نارسەنى وزىنشە ۇيرەنىپ، سوعىستاعى ايلا، الدىن الا جاسالاتىن قيمىلداردىڭ ءبارىنىڭ مانىنە، ارتيللەريا اتقانسىن ارتىنشا نە بولاتىنىنا ابدەن قانىعىپ العان اككى جاۋىنگەر. ول الگى اتىلعان «كاتيۋشا» وعىنان جانىپ جاتقان جەرگە قاراپ جاتتى دا، الدەن ۋاقىتتا ماعان قاراپ:
— اناۋ جانىپ جاتقان وت باسىلعان بويدا بۇل جەردەن ءبىز دە كوتەرىلەتىن بولارمىز، جولداس لەيتەنانت.
— ونى قايدان بىلە قويدىڭ؟
— الگى پۋلەمەت، مىناۋ «كاتيۋشا» بىزگە جول اشىپ جاتپاعاندا نە ىستەپ جاتىر دەيسىز، جولداس لەيتەنانت.
— ويىڭ دۇرىس. كورەمىز ەندى نە بولارىن...
مەن ويىمدى ايتىپ ۇلگەرگەن جوقپىن. جاقىننان گۇرىلدەگەن داۋىس شىقتى. جان-جاعىما، ودان سوڭ اسپانعا قارادىم. ءار توبى ۇش-ۇشتەن ەكى توپ سامولەت تومەن ۇشىپ كەلەدى ەكەن. تومەن كەلەدى. ءبىزدىڭ شتۋرموۆيكتەر ەكەنى داۋسىنان-اق بەلگىلى. نەمىستەر مۇنى «ۇشاتىن تانك» دەپ اتاعان. سىرتىنىڭ ءبارى كوكپەڭبەك قاتتى تەمىردەن جاسالعان، اناۋ-مىناۋ وق الا المايتىن ايبىندى سامولەت.
اسپانعا قارادىم. جوعارىدا الگىلەردى قورعاپ، ءبىر توپ يسترەبيتەلدەر اينالىپ ءجۇر ەكەن.
ىىىتۋرموۆيكتەر جاۋدىڭ العى شەبىنەن وتىڭكىرەپ بارىپ، قيعاشتاي بۇرىلدى. الدىڭعى سامولەت بىرىنەن سوڭ ءبىرىن توعىتىپ، ەكى-ۇش بومبا تاستاپ جىبەردى. الگى باستاۋشىنىڭ ارتىن الا، وڭ جاعىمەن سول جاعىندا كەلە جاتقان ەكەۋى دە الگى شەپكە بومبالارىن تاستاپ-تاستاپ ءوتتى. بۇدان سوڭ كەلگەن ەكىنشى توپ تا العاشقى ۇشەۋدىڭ ىستەگەنىن دالمە-دال قايتالاپ ءوتتى.
ءبىزدىڭ اۆياسيا ناق 1941 جىلعى نەمىستىڭ ءوز سامولەتتەرى سياقتى ەمىن-ەركىن قيمىلداۋعا بەت الدى. ءبىزدىڭ ءوز شەبىمىزگە قاراي وتىڭكىرەپ كەپ، قايتا بۇرىلدى. الگى ءبىر ادىسپەن قايتا بومبالادى. وسىلايشا ەكى بولىنگەن التى سامولەت جاۋدىڭ العى شەبىنە، تانكتەرى مەن اۆتوكولوننالارىنا الدەنەشە ءشۇيىلىپ، ابدەن تالقانداپ ءوتتى.
جاياۋ اسكەرلەر ءماز بوپ، قۋانىپ قالدى. ويتكەنى وسىلايشا ابدەن جاۋدىڭ ەسىن شىعارىپ، كۇشىن جويىپ، ىدىراتىپ العان سوڭ بارىپ، جاياۋ اسكەرگە بىزگە بۇيرىق بەرىلدى.
— العا، العا!
بۇل جان-جاقتان ەستىلىپ جاتتى.
— وڭنان سولعا قاراي كەزەكپەن العا! — دەپ مەن دە كوماندا بەردىم.
ۆزۆودتاعى از ادام جاتىپ-تۇرىپ، الما-كەزەك جاۋدىڭ العى شەبىنە جاقىنداي ءتۇستى. الدىمىز تىم-تىرىس. قارسى اتىلعان ءبىر وق جوق. الدانىپ قالۋعا بولمايدى. جاۋ ءبىزدى جاقىن كەلتىرىپ اپ، جايپاپ سالۋعا ازىرلەنىپ جاتقان بولار.
— كەزەكپەن، بىرتىندەپ، العا! — دەپ قويامىن.
الدىمىزداعى بەكىنىستىڭ جيەگى كورىنىپ جاتىر. جاۋىنگەرلەر جىعىلىپ-تۇرىپ، العا جىلجىپ كەلەدى. جىم-جىلاس. ءالى سەنبەيمىن. مۇمكىن ەمەس. بەكىنىستە جاۋ بار.
ەندى ءبىر ۇمتىلعاندا جاۋدىڭ بەكىنىسىنە تۇستىك. سوندا بارىپ، سول جاقتان بىرەۋلەر اتىس باستادى. ءبىز كەلىپ تۇسكەن وكوپتان اۋىر جارالى بولعان تورت-بەس سولدات قارۋىن تاستاپ قولىن كوتەردى.
وكوپتى الىپ بولعانسىن جان-جاعىما قاراسام الگىندە اتقان «كاتيۋشا»، ودان كەيىنگى التى سامولەت بەكىنىستى جىم-جىلاس قىپ، تۇگەلدەي تەگىستەپ كەتىپتى.
— مىنە، سوعىستا بىلەتىن جىگىتتەر وسىلاي ەتەدى! — دەپ بىرەۋلەر ماقتانىپ جاتىر.
— وي، جىگىتتەر ەكەن!
— كەشەگى ءبىزدى قورشاپ الماق بولعان مىقتىلار قايدا ەكەن؟
— مىنە، ولاردىڭ كوبى مىنا جەردە جاتىر! — دەپ كوپ جەرى جەرمەن-جەكسەن بوپ تەگىستەلىپ كەتكەن وكوپتى كورسەتتىم.
كورشىلەر جاقتا ەداۋىر اتىس بوپ جاتتى. جاۋ تاس جولعا قوسىلاتىن ۇلكەن قارا جولدىڭ بويىن بەرمەۋگە جانتالاسىپ جاتسا كەرەك. بۇل كەزدە ءبىز الدىمىزداعى جازىقتان ءوتىپ، ءبىر شوق ورماننىڭ اراسىنا ەندىك. الدىمىزدا ون شاقتى ءۇيلى حۋتور تۇر. جان جوقتاي؛ ەشكىم كورىنبەيدى. ايالداپ الايىق، اڭىسىن اڭدايىق دەپ ءبىراز توقتادىق. ءبىز توقتاپ تۇرعاندا كورشىلەر حۋتورعا قاراي مىلتىق اتتى. ولاردى بايقاۋ ءۇشىن كىم بار، كىم جوعىن ءبىلۋ ءۇشىن اتقان بولار. جاۋاپ بولمادى.
— العا، حۋتورعا قاراي جۇگىرەمىز. قارسى مىلتىق اتىلسا جەتكەن جەرلەرىڭە جاتا قالىڭدار! — دەپ ءتۇسىندىردىم دە، حۋتورعا قاراي ءوزىم باستاپ جۇگىرە جونەلدىم.
ءبىزدى كورە سالىپ، الگى مىلتىق اتقاندار دا لاپ قويدى. ءارى جاقىن تۇرعان، ءارى بۇرىن جۇگىرگەن ءبىز بۇرىن جەتتىك. حۋتوردا جاۋ جوق ەكەن. ءبىر ۇيدەن جالعىز ولمەلى شال شىقتى. قارتتىقتان ارەڭ سويلەيدى. اۋزىندا ءتىسى جوق. سوندا دا بولسا ءبىزدى كورە ساپ، وزىنشە ءماز بوپ كۇلدى. قىپ-قىزىل يەگى كورىنىپ تۇر. وزىنشە ءماز. كۇلەدى، بار بولعانى:
— جاقسى، جاقسى! — دەي بەرەدى.
— نەنى جاقسى دەپ تۇرسىز؟ — دەدىم.
— مىنا سەندەر جاقسى. اناۋ اتاتىن، وت شاشاتىن جاقسى. سامولەت بارىنەن جاقسى.
— ونىڭ جاقسى ەكەنىن ءسىز قايدان بىلەسىز؟
— بۇگىن اتتى ما، اتتى. سامولەت كەلدى مە، كەلدى. سونسىن نەمىستەر ءبارىن تاستاپ قاشتى.
— حۋتوردىڭ ءوز ادامدارى قايدا؟
— ولاردىڭ ءبىرازىن، جاستارىن وزدەرىمەن بىرگە ايداپ اكەتتى. قارتتار، كەمپىرلەر، بالالار ورمانعا جاسىرىندى. ەندى ولار سەندەردى كورگەنسىن قايتىپ ورالادى. مەنىڭ دە كەمپىرىم كەلەدى. سەندەر ماعان قوناق بولاسىڭدار...
— ال ءسىز نە عىپ ورمانعا كەتپەدىڭىز؟
— ءالىم جوق. ءبارىبىر ولەمىن. ودان دا وسىندا ولە سالايىن دەدىم.
— ءبىزدى قوناق ەتكەندە نە بەرەسىز؟ — دەدىم كۇلىپ.
— نەمىستەن قالعان، جاسىرىپ قالعان ونى-مۇنىم بار. جۇرىڭدەر، ۇيگە ەنىڭدەر.
— ءبىز كوپپىز، ءبىر ۇيگە سىيمايمىز.
— مىنا كورشى بار. ول دا كەلەدى.
كەش باتىپ بارا جاتتى. الگى بىزدەن سوڭ كەلگەندەردىڭ دە وسىندا تۇنەپ شىقپاق ويى بار ەكەن. بوس ۇيلەرگە ەنە باستادى.
ەكى ۇيگە ءبولىنىپ ءبىز دە جايعاستىق. ۆزۆودتىڭ جارتىسىمەن شالدىڭ ۇيىنە ەندىم. الدىمەن بۋگەيەۆكە شابارمان جىبەردىم. وندا قايدا ەكەنىمىزدى حابارلادىق. ولار دا الىس ەمەس ەكەن. وسى حۋتورعا تۇنەپ شىعۋعا رۇقسات الدىم. ءبارىمىز جاقسى جايعاستىق.
توڭىرەككە قاراۋىل قويدىق. كەشكى استان سوڭ بىردەن تىنىعۋعا جاتتىق. ۇلكەن پەشتىڭ ۇستىندە شال جاتىر. تۇنىمەن دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي الماي شىققان بولار، تاڭسارىدەن پەشتەن ءتۇسىپ، قولدان جاساعان ارقالىعى جوق، تايپاق ورىندىققا وتىرىپ اپتى. مەن دە ەرتە تۇردىم. قاتتى ۇيىقتاعان بولارمىن، ۇيقىم جاقسى قانىپتى.
— شالا ۇيىقتادىڭ با، ەرتە تۇرىپسىز.
— شالدىڭ ۇيقىسى شالا كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە ءوزىمىزدىڭ ادامداردى ولمەي، ءتىرى كورگەنىمە قۋانىپ، جۇرەگىم ءلۇپ-لۇپ ەتەدى. ەندى ولە سالسام دا بولادى.
— جوق، ونىڭىز بولمايدى. قايتا جاسارىپ، ۇزاق ءومىر سۇرۋگە ءتيىسسىز. ءسىز نە كوردىم دەپ ولەسىز؟ الدا ءالى قىزىقتى، سوعىسسىز، تاماشا ءومىر بولادى.
— بولسا بولار. ءبىراق مەنىڭ دە وزىمشە كورگەن قىزىعىم مول. ماعان سول كورگەندەرىم، ەندى كورگەندەرىم جەتەدى ەمەس پە؟
شال كوزىن سىعىرايتىپ ماعان قارادى. جيرەن ساقالىن قايتا-قايتا سيپاپ قويدى.
— مەنىڭ كورگەنىم كوپ. ال ەستىگەن، بىلگەنىم ونان دا كوپ.
قارت تاعى دا از توقتاپ ماعان قارادى. وسىنىڭ اڭگىمە تىڭداۋعا زاۋقى بار ما ەكەن دەگەندەي سىناي قاراپ، ىقىلاسىمدى بايقاعان سوڭ ءسوزىن قايتا باستادى.
— مەن ورىس-جاپون سوعىسىن كوردىم بە، كوردىم. ورىس-گەرمان سوعىسىنا قاتىستىم با، قاتىستىم. مۇنى ءبىرىنشى «ميروۆوي» دەپ اتاعان. پاتشا تاقتان قۇلادى. بۇل ريەۆوليۋسيا. ازامات سوعىسىنا تاعى قاتىستىم. مىنا سوعىسىڭدى، ەكىنشى «ميروۆويدى» ءوز كوزىممەن كورىپ وتىرمىن.
شال ساۋساقتارىن سانادى.
— ءبىر، ەكى، ءۇش، ءتورت، بەس، ال مىنا سوعىسپەن التى سوعىس كوردىم. ءبىر ادامنىڭ ومىرىندە بۇل از با ەكەن؟
— از ەمەس، قايتا كوپ.
سوزىنە قوشتاۋ تاپقانسىن شال شەشىلەيىن دەدى.
— مەنىڭ اتا-بابام ورىس-فرانسۋز، ورىس-تۇرىك سوعىسىنا، سۋۆوروۆ، كۋتۋزوۆ باستاعان سوعىستارعا قاتىستى.
ءبىر بابام پۋشكيننىڭ ۇلكەن بالاسى، پولكوۆنيك الەكساندر الەكساندروۆيچ پۋشكيننىڭ اتشىسى، كۇتۋشىسى بوپ ءجۇرىپ بولگاريادا ءولدى. پولكوۆنيك پۋشكين قايتىپ كەپ، وسىندا، مىنا پسكوۆ ماڭىندا باياعى سۋۆوروۆشا ابدەن قارتايىپ ءولدى. ول ءوزى گريشا پۋشكيننەن گورى اقىلدى، قايىرىمى مول ادام بولعان دەپ كەيىنگىلەر ايتىپ وتىرۋشى ەدى...
جاۋىنگەرلەر ۇيىقتاپ جاتىر. شالمەن ەكەۋمىز جاي عانا سىبىرلاسا سويلەسىپ وتىرمىز. مەنىڭ ەسىمە پۋشكين اتىمەن بايلانىستى وسى وڭىردەگى ءبىراز جايلار ءتۇستى. پۋشكيننىڭ وسى ايماقتا وزىنە ءتيىستى جەرى، جايى بولعان. ول ءوزىنىڭ ەڭ جاقسى، اتاقتى شىعارمالارىن وسى ماڭعا ميحايلوۆسكييگە، تريگورسكييگە، وستروۆقا، وپاچكاعا كەلىپ جازعان. بۇرىنعى تريگورسكييدىڭ كەيىن «پۋشكين» اتانۋى دا وسىدان. كەشە عانا قىرعىن سوعىس بولىپ، تالاي ادامدى، تاماشا ەر جىگىتتەردى جەرلەپ كەتكەن تاۋدىڭ دا «پۋشكين تاۋلارى» اتانۋى وسىدان ەكەنىن بىلەمىن. سول تاۋدىڭ باۋرايىندا رامازان دا قالدى.
— گريگوريي پۋشكين ۇرپاقتارىنا ءوزىم دە قىزمەت ەتتىم. ءبىز سول پۋشكيندەرگە قىزمەت كورسەتكەن تۇقىمنان بولامىز. سوڭىمىزدى ايتىپ، كەيدە ماقتانىپ قويامىز... ءبىز اناۋ-مىناۋ ءبىر پومەششيككە ەمەس، اقىنعا، حالىق ادامىنا قىزمەت ەتتىك.
قارت تىزەلەرى دىرىلدەپ ورنىنان تۇرىپ، پەشكە، ءوزىنىڭ جاتاتىن جەرىنە شىقتى. قولدارى قالتىراپ، سىرتىن كادىمگى ساقتيانمەن قاپتاعان بىرنەشە ەسكى كىتاپتار اكەپ بەردى.
— مىنە، بۇل اكەسى جايلى گريشا پۋشكيننىڭ جيناعان قاعازدارى. مەندە بىر-ەكەۋى قاپتى. نەمىستەرگە كورسەتپەي پەشتىڭ قۋىسىنا تىعىپ قويعانمىن.
— مىنە ۇلى ادامنىڭ ءىزى تۇسكەن وسى تريگورسكيي (پۋشكين تاۋلارى) ماڭىنا ءبىزدىڭ ىستىق قانىمىز بەن اششى تەرىمىز از توگىلگەن جوق.
اڭگىمەلەسىپ وتىرعان قارتقا وسى جايدى ايتىپ ەدىم:
— ارۋاق ريزا بولسىن! — دەپ شوقىنىپ الدى.
مەن حاتتى ىشىمنەن وقىپ وتىرمىن. شال مەنىڭ بەتىمە قادالا قاراپ وتىر. حاتتىڭ ءبىر جەرىنە كەلگەندە مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردىم. ناق ءبىر «سەن نەگە كۇلەسىڭ؟» دەگەندەي، جاقىن جەردەن گۇرس ەتىپ مىلتىق اتىلدى. ەزۋدەگى كۇلكىنى تەز عانا جيىپ اپ، قۇلاعىمدى توستىم. مىلتىق تاعى اتىلدى.
— ۆزۆود، ۆستات، ۆ رۋجە!
— بۇل ەڭ شۇعىل كوماندانىڭ ءبىرى. شىرت ۇيقىدا ماۋجىراپ جاتقان جاۋىنگەرلەر اپىل-قۇپىل ورىندارىنان تۇرىپ، كوزىن اشقان بويدا قارۋلارىنا ۇمتىلدى. اپ-ساتتە قولعا قارۋ ۇستاپ، سىرتقا شىقتىق. كۇن شىعىپ كەلەدى. توڭىرەك تىپ-تىنىش، تۇنىپ تۇر. الدەن ۋاقىتتا مىلتىق تاعى اتىلدى. بايقاسام كورشى ۇيدەن، ءبىزدىڭ ءبىر توپ جىگىتتەر جاتقان جەردەن شىققان ءتارىزدى. الگى ۇيگە جۇگىرىپ كەپ، ەسىكتى جۇلقىپ اشتىم. ەكى جىگىت قولىنا اۆتومات ۇستاپ اناداي بۇرىشتا تۇر. بىرەۋى ءبىزدىڭ نازاروۆ، بىرەۋىن تانىمادىم.
— ءاي، بۇلارىڭ نە؟
— بۇل، انشەيىن ويىن عوي، جولداس لەيتەنانت.
— وسىنداي ويىن بولا ما ەكەن، مەن ۆزۆودتى تۇگەل تۇرعىزدىم. جاۋ كەلىپ قالعان ەكەن دەسەم، بۇل نە؟
— ويىن ەدى، جولداس لەيتەنانت!
ەكەۋى دە اۆتوماتىن ءتۇسىرىپ ورتاعا جاقىن كەلدى. مەن توڭىرەككە كوز سالدىم. ىشكى ەسىك اشىق. ەكىنشى بولمەنىڭ بۇرىشىندا گيتلەردىڭ اينەككە سالعان كىشكەنە پورترەتى تۇر. الگى ەكەۋى باسەكەلەسىپ سونى اتىپ جاتىر ەكەن.
— كىم تيگىزەر ەكەن دەپ، ەرەگىسىپ ەدىك، — دەدى بوتەن جاۋىنگەر كۇلىمسىرەپ.
— ەكەۋىڭ دە تيگىزە المادىڭدار ما؟
— تيگىزدىك. ءبىراق كوزىنە تيگىزە المادىق.'
— نازاروۆ، ءقازىر بار دا ۆزۆودتى تارات. دەم السىن، — الگى جاس جىگىتكە قايتا قاراپ، — سوندا ەكەۋىڭ دە اتىپ، كوزىنە تيگىزە المادىڭدار ما؟ ال باسەكەگە نە تىكتىڭدەر؟
— ەشتەڭە دە تىكپەدىك.
— وندا ونىڭ نەسى قىزىق؟ ءقازىر جاۋىنگەرلەر ۇيىقتاپ جاتىر. جولداستاردى اياۋ قاجەت.
جالعىز ءبىز ەمەس، حۋتورداعى تۇنەگەن جاۋىنگەرلەردىڭ ءبارى دە تۇرىپتى. قارۋلارىن ۇستاپ سىرتقا شىققان. ءبارىبىر بولار ءىس بولعان ەكەن دەپ، گيتلەردىڭ الگى پورترەتىن سىرتقا الا شىقتىم.
— جاۋىنگەر نازاروۆ، مىنا نىسانانى وسىدان ەكى ءجۇز ادىم جەرگە، بيىكتەۋ جەرگە اپارىپ قويىپ كەل!
نازاروۆ پورترەتتى قولىنا سۇيرەتە ۇستاپ، ادىمداپ بارادى. ول ەكى ءجۇز ادىم جەرگە نىسانانى قويىپ قايتتى.
— ال ەندى باسەكەلەسۋگە بولادى.
— شارتى قالاي؟
— ءبىر وقپەن ناق كوزدەن تيگىزگەن وزادى.
— بايگە نە؟
قاپەلىمدە اۋزىما ەشتەڭە تۇسپەدى. ويلاعان، ازىرلەگەن دايىن نارسە دە جوق ەدى. سوندا دا بولسا اۋزىما قالاي تۇسكەنىن بىلمەي قالدىم.
— كىمدە-كىم ناق كوزىنە ءدال تيگىزسە، وعان پۋشكيننىڭ ءبىر تومدىق ولەڭدەر جيناعى بەرىلەدى.
— دۇرىس ەكەن.
— مەنىڭ الگى ەكى تومىمنىڭ ءبىرىن تىگىپ تۇرعان جوقسىز با، جولداس كوماندير؟ — دەپ قاسىما الگى شال كەلدى.
— گيتلەردى ناق كوزدەن اتىپ ولتىرەتىن مىنالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ مەرگەن بالاڭىزعا قياسىز دا؟
— قيسام قيايىن.
شالدىڭ رۇقساتىن الدىم.
— ال كانى كىم شىعادى؟
ساپتاعىلار ءبىرازعا دەيىن ءۇنسىز قالدى.
— مەن! — دەدى ەكىنشىسى.
وسىلايشا قول كوتەرۋشىلەر كوبەيە ءتۇستى.
كەزەكپەن نىسانانى اتا باستادى. ءاربىر وقتان سوڭ تەكسەرىپ وتىردى. ون شاقتى ادام اتتى، ەشكىم دە ءدال كوزدەن تيگىزە المادى. جاۋىنگەرلەر كوپتەپ جينالىپ تا قالدى. الدەن ۋاقىتتا توپتان ءجۇزى تانىس ءبىر جاس جىگىت شىعا كەپ:
— جولداس گۆارديا لەيتەنانتى دوسوۆ، ماعان ءبىر كەزەك بەرىڭىزشى! — دەدى.
قاراسام بايلانىسشى سولدات بالابي قوقىبايەۆ.
— ءاي، سەنبىسىڭ؟
— ءيا، مەنمىن، جولداس گۆارديا لەيتەنانتى دوسوۆ. ءوزىڭىز مەنى كىلەڭ وسىلاي اتا دەپ ۇيرەتكەنسىز. ەسىڭىزدە بار ما؟
— بار. ال، العا شىق، جولداس گۆارديا سولداتى بايلانىسشى قوقىبايەۆ!
ول كۇلىپ العا شىقتى. قولىندا قارۋى جوق.
— مىلتىعىڭ قايدا، جاۋىنگەر قوقىبايەۆ؟
— اينالايىن اعاتاي، جولداس گۆارديا لەيتەنانتى دوسوۆ، مۇمكىن بولسا ماعان كەشەگى سولدات ءنالقارا سابالاقوۆتىڭ مىلتىعىن بەرىڭىزشى!
— جاۋىنگەر سابالاقوۆتىڭ مىلتىعى قايدا؟ — دەپ ءوزىمنىڭ ۆزۆودىما قارادىم.
ءبىر سولدات توپتان شىعىپ، قولىما ۇستاتا بەردى، مەن ونى قوقىبايەۆقا بەردىم. اۋزىن بىردەڭە دەپ كۇبىر-كۇبىر ەتكىزدى دە، ءبىر تىزەرلەپ وتىرعان بويى باسىپ سالدى. نىسانا سولق ەتىپ، قۇلاپ كەتە جازدادى دا، تۇرىپ قالدى.
وقتىڭ ناتيجەسىن كورۋگە بارعان سولدات ەكى قولىن كوككە كوتەرىپ، ايقاي سالدى:
— ناق كوزىنەن، وڭ جاق كوزىنەن ءتيىپتى!
نىسانانى الىپ كەلدى. وڭ كوزدىڭ ناق قاراشىعىنىڭ ورتاسىنان تەسىپ وتكەن ەكەن. قوقىبايەۆ وزىنشە كوتەرىلىپ، اسقاقتاپ قالدى. شال ۇيىنە كىرىپ، وعان پۋشكين تومىن اكەپ بەردى. ءبارىمىز جاس مەرگەندى قۇتتىقتاپ قول سوقتىق.
— بالام، — دەدى شال بالابيگە قاراپ، — ساقتاپ جۇرگەن جاقسى مۇلكىمنىڭ ەڭ باعالىسى وسى ەدى. مەنىڭ كوزىمدەي، جاقسى ءبىر اسىل زاتتاي ەتىپ، قۇرمەتتەپ ۇستا! ءوزىڭ شىن اتقىش ەكەنسىڭ!
— ءبىزدىڭ تۇقىمىمىز كىلەڭ اڭشىلار. اكەم دە اڭشى بولعان.
— باسە، باسە، سولاي بولار-اۋ! — دەپ وعان شال دا باسىن شۇلعىپ جاتتى.
ءبالابيدىڭ مەرەيى اسىپ، وزىنشە قۋانىپ قالدى. ارقاسىنداعى قاپشىعىن الىپ اۋزىن اشتى دا، وعان سىرتى كونەتوز بىلعارىمەن قاپتالعان، تۇپتەۋىندە «ا. س. پۋشكين» دەگەن التىن جازۋى بار، ءبىر تومدىق ولەڭدەر جيناعىن سالىپ الدى.
ءبىز حۋتوردى تاستاپ، تاعى دا باتىسقا بەت الدىق. جول-جونەكەي قوقىبايەۆقا:
— سەن شىنىڭدى ايت، الگىندە نىسانانى اتاردا ىشىڭنەن بىردەڭە دەپ كۇبىرلەدىڭ عوي، سوندا نە دەدىڭ؟
ول مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— بايقاپ قالعان ەكەنسىز دە، ونى دا.
— بايقادىم. نە دەدىڭ؟
— نە دەيىن. بىرىنشىدەن، مەرگەن اتا-بابالارىمنىڭ ارۋاعىنا سيىندىم. ەكىنشىدەن، مەرگەن اعا ءنالقارانى ەسىمە الدىم. سونىڭ مىلتىعىمەن اتقىم كەلدى. مەرگەن اتا، مەرگەن اعا، قاسيەتتى قاندىاۋىز مىلتىق مەنى قولدادى عوي. نەمەسە، مەن ەشكىمنەن، ماسەلەن مەنەن بۇرىن اتقان تالاپكەرلەردەن اتقىش ەمەسپىن.
— سولاردى كادىمگىدەي كۇبىرلەپ، ىشتەن ايتىپ شىقتىڭ با؟
— ايتتىم.
— سەن قۇدايعا سەنەسىڭ بە؟
— سەنبەيمىن. ءبىراق وزىمە-وزىم سەنەم. اركىمنىڭ ءبىر سيىناتىن، مەدەۋ ەتەرى بولسا جاقسى.
جاس ادامنىڭ مىنا سوزىنە تاڭدانىپ قالدىم. ماسەلەن، مەندە ونداي مەدەۋ، ءپىر تۇتار نارسە جوق.
قوقىبايەۆتى قاجاي بەرۋدىڭ ءجونى جوق-تى. ونىڭ بەر جاعىندا ول مەنىمەن كادىمگى كوپتەن جولداس كىسىشە جىلى قوشتاسىپ، ءوز جونىنە كەتتى.
— جولداس گۆارديا لەيتەنانتى دوسوۆ، كورىسكەنشە امان-ساۋ بوپ تۇرىڭىز! — دەدى ول.
— سەن دە ساۋ بول! — دەپ قالدىم.
كۇن كوتەرىلىپ كەلە جاتتى. كوكتەم كۇنى ماۋجىراپ تىم باياۋ، ءبىراق قاباعى اشىق، توڭىرەگى جارقىن بوپ شىقتى. ناق كەشەگىشە الدىمىزدان التىن كۇرەك سوققالى تۇر. ءقازىر-اق باتىستان، تەڭىز جاقتان جىلى لەپ ەسەدى.
قيسىق تابان كەرزى ەتىگىممەن قۇمداۋىت جەردى، ادام كوپ جۇرمەگەن، ءتىپتى كوپتەن بەرى ءىز تۇسپەگەن قارا جولدى بورپ-بورپ باسىپ، ۆزۆودتىڭ الدىندا ءوزىم كەلەم. الگى حۋتوردان ۇزاپ، جازىققا شىققانسىن جىلى جەل، كەشەگى التىن كۇرەكتىڭ جالعاسى، نەمەسە تاپ سونىڭ ءوزى قايتا سوقتى. سوناۋ ءبىر جاس، بالا كەزدەن، ءسابي شاقتان قالعان بولار، التىن كۇرەك سوقسا بولدى-اق، مەنىڭ ماڭدايىم ءجىپسىپ سالا بەرەدى. قيسىق تابان، كەڭ قونىش، باقا باس، دوبال تۇمسىق كەرزى ەتىكپەن ءارى دىمقىل، ءارى جۇمساق قۇمداۋىت جەردى بورپ-بورپ باسىپ ءجۇرىپ كەلەم، ماڭدايىم تەرشىپ كەلەدى.
جەڭىستىڭ، مەرەيدىڭ مايدا دا جۇمساق جىلى جەلى — التىن كۇرەك سوعىپ تۇر.
(ەپيلوگ ورنىنا)
ي تى كوگدا-تو، اكساكال،
نا ەتوم سكاكۋنە سكاكال.
راسۋل گامزاتوۆ.
بيىل قىسقى سوناردا نالقارامەن كۇتپەگەن جەردەن كەزدەستىم. وسى ءبىر-بىرىمىزدى كورىپ تۇرعانىمىز راس پا، الدە وتىرىك پە دەگەندەي ءبىر ءسات اڭىرا قالدىق. شال بۇرىن ءتىل قاتتى.
— وسى سەن مەنىڭ كومانديرىم ەمەسسىڭ بە، اتىڭدى، يە اتىڭدى ەسىمە تۇسىرە الماي تۇرعانىم. كىم ەدى؟
ول كۇن قاقتى بولعان دوبالداي قولىنىڭ مۇعالداۋ بىرتىق ساۋساقتارىمەن ماڭدايىن سيپادى.
— ءنال اعا، مەنىڭ اتىم ساۋكەن!
— ءتۇۋ، قارتتىق دەگەن، مىنە وسى! سودان بەرى اتتاي 20 جىل بوپتى-اۋ!
شىنىندا، ءنالقارا بۇرىنعىداي، سوناۋ ءبىر جىلدارى كورگەنىمدەي ەمەس، بەتىنەن نۇرى تايىپ، قىزىل ءجۇزى قوڭىرلانا ءتۇسىپتى. كوز الدىن كىرەۋ باسىپتى. سۇڭعاقتى، قولمەن سومداپ سوققانداي باتىر تۇلعاسى ازداپ ەڭكىش تارتقان. جاتاعانداۋ تور شولاق اتتىڭ ۇستىنە سالماعىن سالا، جالپايا وتىرعان ەكەن، ۇزەنگىگە اياعىن تىرەپ، شالقايا بارىپ، بويىن كوتەردى. ارتىنشا اتتان لىپ ەتىپ تۇسە قالدى دا، ماعان جاقىندادى. مەن قارسى ءجۇردىم. ول زور كەۋدەسىن كەڭ اشىپ، مەنى قۇشاعىنا الدى. ەكەۋمىز قۇشاقتاسىپ كورىستىك. ول مەنى ماڭدايىمنان ءسۇيدى، ناق ءبىر ءوز بالاسىن ايمالاپ تۇرعانداي شىن نيەتىمەن مەيىرلەنە ءسۇيدى.
ەكەۋمىز قۇمكوكشەنىڭ قاراجالىنىڭ ءبىر جوتاسىندا كەزدەسىپ، شۇيىركەلەستىك تە قالدىق. ءجون سۇراسىپ جاتىرمىز.
— وتكەن كۇزدە سەنى وسى جاققا اڭ اۋلاۋعا كەپتى دەپ ەستىپ ەدىم. وتىرىك بولار دەدىم. ول بۇل جاققا كەلسە، ماعان سوقپاي قايدا بارادى دەپ ويلادىم. شىنىڭدى ايت، كەلگەنىڭ راس پا؟
— كەلگەنىم راس. ءبىراق ءسىزدى ىزدەپ تابۋعا اسىعىس بولدى. اسىعىس كەلىپ، جەدەل كەتتىك. قاسىمدا باسقا ادامدار بار-دى.
— ءا، سولاي دە، شىن ەكەن عوي، — دەپ ول جەرگە قاراپ ويلانىپ قالدى.
مەن ونىڭ ويلى كەسكىنىنە قارادىم. كەشەگى سۇراپىل سوعىستا شارشاپ-شالدىققانىن سەزدىرمەي، ەشبىر مۇڭايماي وتكەن باتىر سولدات كادۋىلگىدەي قارتايىپ قاپتى. وڭىندە دە، تۇلعاسىندا دا وزگەرىس كوپتەي كورىندى.
تورشولاق اۋىزدىعىمەن-اق كوك ەركەكتى قارش-قارش شايناپ، ءوز بەتىمەن جايىلىپ كەتتى. ءبىز ەكەۋمىز ۇلكەن قىزىل شاعىلدىڭ بيىگىنە شىعىپ، جۇپ-جۇمساق مايدا قۇمنىڭ ۇستىنە كەپ وتىردىق. الدەقايدان ءتىلىن سالاقتاتىپ كەلگەن قۇندىزداي قارا، جىلميعان كۇشىك تازى الدىمەن نەسىنە ەركەلەپ، موينىنا اسىلىپ، الدە نە ايتقىسى كەلگەندەي قىڭسىلاپ الدى دا، ارتىنشا ماعان قاراپ، مۇپ-مۇزداي قولىمنىڭ سىرتىن جالاپ الدى. «سەن كىمسىڭ، قايدان ءجۇرسىڭ» دەگەندەي تۇيمەدەي قارا كوزىن قاداپ، باستان-اياق، مەنى شولىپ شىقتى. قايتا كەلىپ، قولىمدى يىسكەگىسى كەلىپ ەدى.
— الدان، جات! — دەپ، ءنالقارا جەردى نۇقىپ قويدى. — ال، ساۋكەنجان، ءبىر كەزدە تۋىس ەكەنىمىزدى بىلمەي، قالىس جۇردىك. ودان سەن، سوناۋ قان مايداندا كەزىگىپ، كومانديرىم بولدىڭ، جولداس لەيتەنانت دەدىم، ەندى مىنا وسكەن، تۋعان جەردىڭ توپىراعىندا قايتا كەزدەسكەندە، ءىنىم، بالام دەگىم كەلەدى.
شالدىڭ كوزى جاساۋراپ، ءوزىن ارەڭ-ارەڭ توقتاتقانداي بولدى دا:
— وتكەن كۇزدە بۇل جاققا كەلگەنىڭدى ەستىگەندە نانباپ ەدىم. سويتسەم، راس ەكەن. مەن ول اعاتتىعىڭدى دا كەشتىم. مەنى ۇمىتساڭ ۇمىت، ءبىراق تۋعان جەردى، اناۋ تاۋدى، مىناۋ قۇمدى، قاسقابۇلاق پەن جىلىبۇلاقتى، قاپشاعاي مەن تازشابايدى ۇمىتپاساڭ بولعانى. مەن ءوزىم دە كەيىن ۇقتىم، ەل قادىرى مەن ەر قادىرىن ادام ۇلعايعانسىن بىلەدى ەكەن. كوزىڭدى كورگەنسىن ايتقانىم ەمەس، سەنى كورگەندە كوپتەن ساعىنعان، الماتىدا وقىپ جۇرگەن كەنجە ۇلىم تەلقارانى كورگەندەي قۋاندىم.
راسىندا، وسى شالدى كورگەندە اكەمدى كورگەندەي مەن دە قۋاندىم. ەكەۋمىز ەڭ دالادا قۇشاقتاسىپ كوپ تۇردىق. سول ءساتتىڭ وزىندە مەنىڭ باسىما وسى ادامنىڭ مايداندا جۇرگەندە ايتقان ءومىرى قايتا ەلەستەدى.
قاراجال دەپ اتالاتىن قۇبا جوننىڭ قىزىل شاعىلىندا ءبىز كوپ وتىردىق.
— ۋاقىت دەگەن قانداي جۇيرىك. زىمىراپ بارادى. وزىڭنەن كەيىنگىنى كورىپ قارتاياسىڭ دەگەن وسى. مىنا سەن كەشە بالا ەدىڭ. سوعىستا جۇرگەن كەزدە دە جاپ-جاس بولاتىنسىڭ. ەندى قاراسام سەنىڭ دە سامايىڭا قىلاۋ ءتۇسىپتى. ءبىراق شاشتىڭ اعارۋى قارتتىق ەمەس. قارتتىق ادامنىڭ ءىسى مەن كۇشىنەن كورىنەدى.
شال كۇلىپ قويدى، ارتىنشا كوك بۋىرىل بوپ كەتكەن قويۋ دا ۇزىن مۇرتىن سيپالاپ، وتكەن-كەتكەندى قايتا سۇراپ، مەنەن اجىراسقىسى كەلمەدى. اڭشىلىق ءوز جايىنا قالدى. شوقى باسىندا كۇن باتقانشا وتىردىق. كۇزدىڭ بۇلىڭعىر كۇنى تاۋ باسىندا جانىپ جاتقان ورتشە قىزارىپ، مىڭجىلقى شوقىسىنا يەك ارتىپ كوپ تۋردى. كوكشە قۇم مەن قاراتاۋ اراسىنداعى كەڭ دالا مۇنارتىپ، بەتىن بۋ باسقان تەڭىز ءتارىزدى بوپ جاتتى. قاسقابۇلاق باسىنداعى شوق تال تەڭىزدە جۇزگەن جالعىز قايىقتاي بوپ، كوزگە ارەڭ-ارەڭ ىلىنەدى.
كەشكە قاراي قاراجالدى پانالاپ وتىرعان بەيتانىس مالشىنىڭ ۇيىنە تۇنەدىك.
جول-جونەكەي تالاي سىر اقتارىلىپ، كوپ اڭگىمە ايتىلدى. اسىرەسە، ءبىزدى ەڭ العاش تابىستىرعان، ءتىپتى اكەلى-بالالى كىسىدەي دوستاستىرعان كەشەگى سوعىس كەزىن ءسوز ەتتىك. ءبىز ءبىر پولكتا، سونىڭ ءبىر روتاسىندا قىزمەت ەتتىك. ول قاتارداعى جاۋىنگەر ەدى، مەن ونىڭ كومانديرى بولدىم. كەيىنىرەك، ءنالقارا بۇرىن كورسەتپەگەن ءبىر قىرىن تانىتتى. ول مەرگەن ەكەن. سىناۋ كەزىندە بۇرىننان اۋىزعا ىلىگىپ، وزىنشە ەسەپ اشقان اتقىشتاردىڭ كوبىنەن جاقسى اتتى. بۇدان سوڭ قولىنا ءدۇربىلى مىلتىق بەردى، مەرگەندەر توبىنا قوستى.
ءبىر سوزىندە ول:
— مىنا مۇلگىگەن، ءتىلسىز قارا ورمان، مىنا قويمالجىڭ باتپاقپەن مەن ون التىنشى جىلى تانىسقانمىن، — دەپ قالدى.
كەيىن بىلسەم ءنالقارا 1916 جىلى، 20 جاسىندا مايدانداعى قارا جۇمىسقا الىنىپ، سولتۇستىك باتىستا، ناق سول كۇندەرى سوعىسىپ جۇرگەن جەرلەرىندە وكوپ قازعان.
وتكەندى ەسكە تۇسىرگەن ۇزاق اڭگىمە وسىدان باستالعان.
— ورىس-گەرمان سوعىسى ءبىتتى. ءبىراق بىزگە ەگەلىك ەتۋشى كىم ەكەنىن بىلمەي كوپ كىدىردىك. بىرەۋلەر ەلىنە قايتىپ جاتتى. ولاردى كىم قايتارىپ جاتىر، ءبىزدى نەگە قايتارمايدى؟ مۇنى ەشكىم ءبىلىپ بولمايدى. سودان نە كەرەك، ءبىزدى ماسكەۋ تۇبىنە اكەپ، تاعى وكوپ قازدىردى. سوعىس بىتكەن جوق پا، ەندى كىممەن سوعىسامىز دەسەك، ەندى اق پەن قىزىل بوپ، ءوزدى-وزىمىز سوعىسامىز دەيدى. ال سوعىستىق. ءبىراق، ءوز باسىم ون سەگىزىنشى جىلعا دەيىن ۇرىس كورمەدىم. ءبىر بىلگەنىم سول، ءبىز قىزىل ەكەنبىز. ءبىر كۇنى مىنا ءبىزدىڭ قىزىلكولدەي ءجۇز ەسە، مىڭ ەسە كەلەتىن شالقار تەڭىزگە اكەپ، كەمەگە مىنگىزدى. ودان وتتىك. ماڭعىستاۋ دەگەن جەرگە اكەپ ءالىبي جانكەلديننىڭ قىزىل كەرۋەنىنە قوستى. كەرۋەندەگىلەردىڭ كوپشىلىگى مەن سياقتى مايدانداعى قارا جۇمىستان قايتقان ورىمدەي جاس جىگىتتەر ەكەن. اقتوبە مايدانىنا اكەپ سالدى. قولعا مىلتىق الىپ، سوۆەت وكىمەتىن قورعادىق. سول سوعىستان ەسىمدە قالعانى شالقاردا گەنەرال كوروۆوچكين دەگەننىڭ اسكەرىن جويىپ جىبەردىك.
كۇن ۇزىن ات ۇستىندە شۇقيا وتىرىپ، قويان مەن تۇلكى اڭدىعان ءنال اعا شارشاپ تا، شولىركەپ تە قاپتى. الگى قويشى مىڭكۇرىشتىڭ كەلىنشەگى بەرگەن ءارى قويۋ، ءارى ىسسى شايدى سوراپتاپ ىشە وتىرىپ، جادىراي ءتۇستى. ءبىر ەمەس، ءۇش قاتار بەلدەۋشە بوپ تۇسكەن ءاجىمدى ماڭدايىن كىر-كىر ەتەكتەي الا ورامالىمەن سۇرتە وتىرىپ، اڭگىمەنى جالعاي بەردى.
— سودان نە كەرەك، نەسىنە باستارىڭدى اۋىرتا بەرەيىن، قارا جۇمىسقا الىنعاننان كەيىن ءتورت جىلدان سوڭ تۋعان جەرگە قايتا ورالدىم.
— ءنال اعا، كازىر الپىس بەسكە شىقتىڭىز با؟ — دەپ مىڭكۇرىش مىڭق ەتە ءتۇستى.
— الپىس بەسكە كەلدىم. مىنا سوعىس باستالعاندا قىرىق بەستە ەدىم. ءبىزدىڭ اۋداننىڭ اسكەري كوميسسارى سابالاقوۆ، سەنى سوعىسقا الۋعا بولمايدى. سەنى رابوچيي باتالونعا جىبەرەمىن»، — دەگەنى بار ەمەس پە!
— توۆاريشش كوميسسار، — دەدىم. — مەنى جيىرما جاسىمدا قارا جۇمىسقا، وكوپ قازۋعا ال، قىرىق بەس جاسىمدا رابوچيي باتالونعا ال، سوندا مەن نەمەنە، كىمنەن جامان سوعىسامىن، — دەدىم.
كوميسسار قىزارىپ كەتتى. «جارايدى» دەدى. سونىمەن مىنا سوعىسقا باردىم. مىنا وتىرعان بالامنىڭ قاراۋىندا بولدىم. مەن جامان سوعىستىم با، مىنە كوزى وتىر، ءوزى ايتسىن.
ءنالقارا ماعان قاراپ قويدى. ءبىراق مەن ۇندەمەدىم. ويتكەنى ونىڭ باتىر دا، مەرگەن دە سولدات بولعانىن مەنەن ارتىق، بىلەتىن ەشكىم جوق. ال، ونى اشەيىن ءسوز اراسىندا بىر-ەكى اۋىز سوزبەن ايتا سالۋ وبال. ول ءبىزدىڭ پولكتا سوعىستىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن بولدى. كوپتەگەن ەرلىك كورسەتتى. كەيىنىرەك، مەرگەندەر توبىندا بولىپ، ءبىر ءوزى ونداعان جاۋدى ءوز قولىمەن جايعادى. كورسەتكەن ەرلىكتەرى ءۇشىن كوكىرەگى وردەن مەن مەدالعا تولدى.
شايدى ءىشىپ، داستارقان جينالا باستاعان كەزدە ءنالقارا بۇرىنعىدان دا جادىراي ءتۇسىپ:
— ەگەر، مىنا مەن ءوزىمنىڭ بارلىق ومىرىمنەن بىرەۋگە ەسەپ بەرە قالسام، ول ناق بىلاي بوپ شىعادى: العاشقى جيىرما جىل — سابيلىك، بالالىق، جىگىتتىك كەز. ودان سوڭ ءتورت جىل — مايدان، تاعى جيىرما جىل — قاشقىن، كولحوزشى، جىلقىشى. تابانى كۇرەكتەي ءتورت جىل تاعى سوعىس. تاعى دا سوۆحوزدىڭ قارا تابان جىلقىشىسى. ەندى مىنە، قارا تازىمەن جولداس بولعان قارت اڭشى. مەنىڭ بارلىق ءومىرىم وسى.
قۇمدى جەردىڭ كوكجال، ور قويانىنىڭ ەتىنەن جاسالعان اششى قۋىرداقتان سوڭ دا، كوپكە دەيىن جاتپادىق.
— سوعىستان قايتتىم. قولىما قۇرىق اپ، سوۆحوزدىڭ جىلقىسىن باقتىم. الپىس ۇشكە كەلگەندە، اكەمشە ايتسام، پايعامبار جاسىنا جەتكەندە ەل جينالىپ، ۇزاق دەمالىسقا، پەنسياعا شىعارىپ سالدى. جان تىنىشتىعىن ىستەپ، ەندى ءبىر راحاتقا بەلشەمنەن باتارمىن دەپ ءوزىم دە قۋانىپ قالدىم. قۋانىشتان توي-تومالاق جاسادىق. ءبىراق مۇنىڭ ءبارىنىڭ لەبى الىسقا بارمادى. ءبىر جەتىدەن سوڭ ەكى قولىمدى قويارعا جەر تاپپادىم. ءوز وتىمنىڭ باسىنا ءوزىم سىيمادىم. وسىلايشا وت باسىندا مۇلگىپ وتىرا بەرسەم، جىندانىپ كەتەر ءتۇرىم بار. دۇنيەنىڭ ءتىرى جانعا دەگەن ەڭ اۋىر ازابى ىسسىزدىك ەكەن. سونداعى بار ويلاپ تاپقانىم وسى اڭشىلىق بولدى. بىلگەن ادامعا بۇل ونەر. جاسىراتىن نە بار، وتىز ەكىنشى جىلعى اشتىقتا بالا-شاعامدى قىرعىز جەرىندە ەكى قاقپانمەن اسىراعانىم بار. ەندى مىلتىق اتىپ، يت جۇگىرتۋگە كوشتىم.
— قۇس سالۋ جاقسى ونەر ەمەس پە، ءنال اعا!
— جاقسى عوي. ءبىراق ماشاقاتى كوپ. سودان نە كەرەك بالدىسۋ جاققا بارىپ، ءبىر اڭشىدان ۇياسىندا جاتقان جەرىنەن مىنا قارا كۇشىكتى الدىم. ەمىزىكتەن ءسۇت بەرىپ، ءوز قولىمنان ءوسىرىپ كەلەم. انا سۇتىندەي قايدان بولسىن، شايالاۋ بوپ ءوسىپ كەلەدى. ءبىراق اقىلى دۇرىس، جۇيرىك. قارتايعان كەزدەگى الدانىشىم وسى بولعانسىن اتىن «الدان» قويدىم.
ءنالقارا تازىسىنىڭ اتىن اتاعاندا، تىزەسىنە باسىن قويىپ جاتقان قارا قانشىق يەسىنىڭ ءوزى جايلى بىردەڭە ايتقانىن سەزگەندەي كىپ-كىشكەنە قارا تۇيمەدەي كوزىن جىلتىراتا اشىپ، ءبىر قاراپ قويدى.
— ناعىز سولداتقا ەرلىكپەن بىرگە ايلاكەرلىك قاجەت قوي، سونداي-اق ناعىز اڭشى يتكە يىسشىلدىك، جۇيرىكتىكپەن بىرگە، تىڭدامپازدىق كەرەك، — دەدىم.
— ونىڭ راس، يت يەسىن تىڭداماسا، وندا اقىلسىز بولعانى. بۇل مەنى جاقسى تىڭدايدى. «العا» دەمەسەم، مەنەن ءبىر ەلى وزبايدى. «جات» دەسەڭ جاتادى، «تۇر» دەسەڭ تۇرادى. وسى كەزدە، ۇلعايعان شاقتا مەنى شىن نيەتىمەن تىڭدايتىن، ناعىز سەرىك وسى قارا قانشىق بوپ تۇر...
ءنالقارا جاسىندا اسا كەلبەتتى بولعان ادام. ءتىپتى، سوناۋ ۆەليكيە لۋكي، حولم تۇبىندەگى قالىڭ ورماندار اراسىنداعى قاندى ۇرىستاردىڭ وزىندە ول كورسەڭ كوز توياتىنداي اسەم بولاتىن. اۋماقتى، شاراسى وتتى، ۇلكەن قارا كوزى، قويۋ قارا قاسى، ءاجىمسىز قوڭىر ءجۇزى ەر كوڭىلدى، پاراسات ادامىن كورسەتەتىن. باتىر تۇلعالى اعا قيىن كۇندەردە رەنىش قايعىسىن، باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداعانىن بىلدىرمەي سەرگەك جۇرەتىن. ءوزى بۋدەننىي مۇرتتاس بولاتىن. ال نە سامايىندا، نە مۇرتىندا قىلاۋ بولمايتىن. اسىرەسە، مۇرتىن ايتساڭشى! مويىلداي قارا مۇرتى ناق ءبىر مايلاپ قويعانداي جىلت-جىلت ەتىپ ايازدا قار ۇستىنە جاققان وتتىڭ ساۋلەسىمەن وينايتىن. ەندى قاراسام، سول مۇرتتى قىلاۋ ەمەس، قىراۋ باسىپتى.
جاتار الدىندا ءنال اعا مىناداي ءوتىنىش ايتتى.
— كەشەگى سوعىسقا وزدەرىڭمەن بىرگە قاتىسقان ءسىز سياقتى اعا سولداتتاردىڭ قاتارى ىدىراپ، توبى سيرەي باستادى. قولىنا قالام ۇستاعان ازاماتتار قاسارىسىپ، سولار تۋرالى جازباي-اق كەلەدى...
سول كۇنى، ناق ءبىر مايدانداعى ءتارىزدى، كارى سولداتتىڭ ءوق-دارى ءيىسى سىڭگەن بەتىنە بەتىمدى تاقاپ، قويشى ۇيىندە تار بلينداجداعى سياقتى ايقاسىپ ۇيىقتادىق.
قارا كۇشىك تازى ءبىز ەكەۋمىزدىڭ اياعىمىزدى جىلىتىپ جاتتى. تۇسىنە قويان، تۇلكى، قىرعاۋىل ەنىپ، كەيدە قىڭسىلاپ، كەيدە ءۇرىپ، مازاسىزداۋ ۇيىقتادى.
تۇندە قىربىق قار ءتۇسىپتى. تاڭ سارىدەن سونارعا شىقتىق. قويشى ۇيىنەن ۇزاماي-اق جىم كەزدەستى.
— ەڭ الدىمەن كەلىسىپ الايىق. ءبىرىنشى كەزدەسكەن اڭدى كىم اتادى؟ — دەدى ءنال اعا كۇلىمسىرەپ.
— ارينە، ءسىز دە...
— ونداي بولسا، وسى رەتپەن كەزەكتەسىپ اتا بەرەمىز. مەنەن سوڭ سەن اتاسىڭ. مىنا قارا كۇشىك قوياندى قاشىرادى دا، ەندى نە قىلاسىن دەپ قاراپ تۇرادى. سول كەزدە سەن نىساناڭ جاقىن بولسا اتاسىڭ دا، الىس بولسا «باس» دەپ نۇسقايسىڭ. ارجاعىن ءيتتىڭ ءوزى بىلەدى. كوبىنەسە، الدىڭا قايىرىپ قايتا اكەلەدى.
شالدىڭ مىنا سوزىنە قاراعاندا ونىڭ قارا كۇشىك تازىسى ابدەن ماشىق بولعان، ەستى يت پە دەپ قالدىم. ءوزى ۇيىنە بيىل جەتكەنىنە قاراماي تىم كىشكەنە كورىندى. ءبىراق، كەۋدەسى كەڭ، بوكسەسى جوعارى، اش كۇزەندەي يىلگەن، قاقپان بەل ەكەن. باسىندا قىرىم ەت جوق. جىپ-جىڭىشكە جاس قۇراقتاي اياقتارى مايىسىپ تۇر. كومىردەي شىمقاي قارا، ءاقتوس، اق تابان. تۇمسىعىندا دا نوقاتتاي اق داعى بار. شالدىڭ الدىندا قۇرىق بويى جەردە عانا بۇلكىلدەپ، كەيدە جورعالاي باسىپ وتىرادى.
مەنىڭ اڭمەن ءىسىم بولماي، قارا قانشىقتان كوز الماي كەلە جاتقانىمدى سەزە قويعانداي، ءنال اعا ءتىل قاتتى.
— تۇرىنە قاراپ، ءاقتوس نە اقتابان، الدە اقتۇمسىق قويماق تا بولدىم. ءبىراق كەيىن ويلاسام، «الدان» قويعانىم دۇرىس شىقتى. ناعىز الدامايتىن الدانىشىم وسى.
جۇزگەن تۇبىنەن ور قويان اتىلا جونەلدى. قارا قانشىق جالت ەتىپ يەسىنە قارادى. ءنال اعا كوزدەمەي-اق قول مولشەرىمەن باسىپ سالدى. قويان قالتا قاراپ تۇرا قالدى. «الدان، باس» دەگەن داۋىستىڭ شىعۋى-اق مۇڭ ەكەن، قارا قانشىق وقتاي اتىلىپ باردى دا، قوياندى جەلكەسىنەن ءىلىپ اكەتتى.
ءنال اعا اسىقپاي بارىپ، قوياندى تازىنىڭ اياعىنان الدى دا، باكىسىمەن باۋىزدادى. اپپاق قاردىڭ ۇستىنە قىپ-قىزىل قان تامدى.
— كانە، مىلتىعىڭنىڭ اۋىزىن قانداپ ال! — دەپ ءنال اعا ءوزى باستاپ، ەسكى قوساۋىزىنىڭ قاراۋىلىن قوياننىڭ باۋىزداۋ قانىنا باتىرىپ الدى.
مەن دە باتىردىم. قوياندى جەتەكتەگى اتتىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ، العا جىلجىدىق.
جىمعا ءتۇسىپ، ءىز كەسۋدىڭ قىزىعىنا باتۋ ءۇشىن اتقا مىنبەي، ەكى اتتى تىركەستىرىپ، جاياۋ جەتەككە العانبىز. ءنال اعانىڭ تورشولاعى دا، مەن العان قويشىنىڭ بوز اتى دا جۋاس، مىلتىق داۋسىنا ۇيرەنگەن جانۋارلار ەكەن، مىلتىق اتىلعاندا مىڭق ەتكەن جوق. ءجۇرىپ كەلەمىز، شالدا ءۇن جوق. الگى الىنعان قويان جايىن بىلگىم كەپ، ءسوزدى مەن باستادىم.
— ءنال اعا، ءبىز عوي جاڭا مىلتىقتاردىڭ قاراۋىلىن قاندادىق. نە ءۇشىن قاندادىق سونى؟
— العاشقى ولجا، كەيىن دە ولجالى بولۋعا...
— ءسىز مەنى ۇقپادىڭىز. ءبىز مىلتىقتىڭ قاراۋىلىن ەمەس، ءيتتىڭ اۋزىن، مىنا قارا قانشىقتىڭ اۋزىن قانداۋىمىز كەرەك ەدى عوي.
— مىلتىقتىڭ قاراۋىلىن نەگە قاندامايمىز؟ — دەدى ءنال قارت ەشتەڭە تۇسىنبەگەندەي بوپ.
— ءبىز قوياندى اتىپ العان جوقپىز عوي.
— ايتپاعىڭ سول ما ەدى. سەن مەنى تيگىزە المادى دەپ كەلەدى ەكەنسىڭ دە...
— تيگەن جوق ەمەس پە؟
— تيگەن جوق. ادەيى اتپادىم. يتكە دە بىردەڭە قالۋ كەرەك ەمەس پە!
— سوندا قالاي، ءسىز ادەيى اتپادىڭىز با؟
— ادەيى اتپادىم. مۇنىڭ ءمانىسى مىنادا. قاشقان قوياندى توقتاتۋ ءۇشىن، باسىنان اسىرىپ، الدىنا بۇرق ەتكىزىپ وق تاستادىم. قويان توقتادى ما، توقتادى. ەندىگىسىن «باس» دەسەم قارا قانشىقتىڭ ءوزى بىلەدى. سويادا بۇل قوياندى اتىپ تا، باسىپ تا الدىق ەمەس پە؟
مەن ۇندەمەدىم. ويلاپ كەلەم. شالدىڭ بۇل ادىسىنەن دە بىردەڭە ۇعۋعا، كەرەك بولسا ۇيرەنۋگە بولادى. ەندىگى كەزەك مەنىكى. كوزى قىراعى، تاجىريبەسى مول، ءوزى مەرگەن شالدىڭ الدىندا ماسقارا بولىپ قالماس ءۇشىن وسى ءنال اعانىڭ ءوز ءادىسىن قولدانۋدى ويلادىم. ءبىراق ازداپ تا بولسا وزگەرتكەن ءجون. ماسەلەن، يتكە «باس» دەمەي-اق ەكىنشى كەزەنگەندە تۇرعان قوياندى كوزدەپ اتپاق بولدىم. ىشىمە تۇيگەنىم وسى.
ءجۇرىپ كەلەمىز. كوپكە دەيىن ەشتەڭە كەزدەسپەدى. جالدىڭ كۇنەسكەي بەتىنە كوتەرىلگەندە ومىرىلا قۇلاپ جاتقان كارى سەكسەۋىلدىڭ تۇبىنەن جوتاسى قىزىل، اق باۋىر ءداۋ قويان اتا جونەلدى. باسىنان اسىرا، قاشقان قوياننىڭ الدىن وراپ، باسىپ سالدىم. قول تاياقتاي جەپ-جەڭىل اعىلشىن مىلتىعىنىڭ پۋشكا ءتارىزدى كەڭ اۋزىنان شىققان مول بىتىرالار قوياننىڭ الدىنان بۇرق ەتە ءتۇستى. قويان قايدا قاشارىن بىلە الماي ساسقالاقتاپ، الدە قاتتى داۋىستان ەسەڭگىرەپ تۇرىپ قالدى. قۇلاعىن ەربيتىپ، تۇرا قالعان قوياندى باستان كوزدەپ اتىپ قالدىم. سەلت ەتپەي، ورنىندا قالدى. وسىنىڭ ءبارىن ءمۇلت جىبەرمەي تۇرعان ءنالقارا:
— دۇرىس، — دەدى ريزا بولعان داۋىسپەن.
ءبىر جەردەن قاتە جىبەرىپ الماس ءۇشىن وسى ادىستەن اينىمادىم. ءبىر قويانعا ەكى وق. شال ءوز ونەرىن وزىنە كورسەتىپ جۇرگەنىمدى بىلە مە، بىلمەي مە، ونى ۇقپادىم. ءبىراق ءوزىمنىڭ كەزەگىمە كەلگەنىن جىبەرمەدىم. ال شال بولسا اتۋ ءادىسىن تۇرلەنتىپ، كەيدە ءيتسىز-اق ءبىر وقپەن ءتۇسىرىپ ءجۇردى. جالعىز وقپەن الۋعا مەن جۇرەكسىندىم.
قانجىعانى تولتىرىپ، كەشتەتە قايتتىق. شال كوڭىلدى.
— جولىڭ جەڭىل ەكەن، بالا، — دەپ قويادى. — قۇداي باسقا سالماسىن، جولى قيىن، ءبىر سارجولدىلار بولادى. ولار مەن بىرگە جۇرگەندە ساعان تىشقان مۇرىن قاناتۋ دا جوق.
ءنالقارا مەنى ماقتادى، مەن ونىڭ ءيتىن، قارا قانشىعىن ماقتادىم.
— ءيتىڭىز اقىلدى. يەسىن قاسى مەن قاباعىنان تانيدى ەكەن. ادامنان ۇزامايدى، العا كوپ تۇسپەيدى. قاشقان اڭعا بۇيرىقسىز جۇگىرمەيدى.
— ءيتتىڭ ارلانىنان قانشىعى اقىلدى كەلەدى. ارلان يت قانشا دەگەنمەن كۇشىنە سەنەدى دە اردىڭ-كۇردىڭدەۋ، الاڭعاسار كەلەدى. ال ارلاننان قانشىق جۇيرىك بولادى. ارلان ءيتتىڭ سۇيەگى اۋىر. قانشىق قاعىلەز، جەلقۋىق بايتال ءتارىزدى بولادى.
قازاق دالاسىندا ات سىنشىسى، قۇس سىنشىسى تۋرالى كوپ ەستىگەم. ال يت سىنشىسى كوز الدىمدا كەلەدى. كەشەگى سوعىستىڭ ەر جۇرەك ساربازى بۇگىن ءوزىن باسقا ءبىر قىرىنان تانىتقانداي ەدى.
— قۇسقا قالايسىز، ءنال اعا؟
— ءيتتى ۇيرەتۋدەن گورى قۇستى ۇيرەتۋ قيىن دەدىم عوي. قيىن ەكەنى راس. قارشىعا جەزوكشە ايەلدەر ءتارىزدى جەلوكپە، تۇراقسىز بوپ كەلەدى. يتەلگى دە سونداي. بۇركىت تە باپتى كوپ تىلەيدى. قىرعي قىران ەمەس، قىزعىش ۇيرەك ەمەس. مەن سياقتى قارت اڭشىنىڭ سەنىمدى سەرىگى جۇيرىك تازى، بولات قاقپان، قوساۋىز مىلتىق.
ءبىراق مەنى تاڭ قالدىرعان شالدىڭ وسى سىنشىلدىعى ەمەس، بايقامپازدىعى ەدى. ءبىر ءسوزدىڭ رەتىندە:
— اقساقال، شارۋاعا كولحوز قولايلى ما، الدە سوۆحوز جاقسى ما؟ — دەدىم.
شال مىرس ەتىپ كۇلىپ الدى دا:
— ماعان سالسا ەكەۋى دە بىردەي. ءبىراق ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ سوناۋ كولحوز بولعالى كەلە جاتقان اتقامىنەرلەرى كولحوزىمىز جاقسى ەدى دەپ كوزىنەن سوراسى اعادى.
— سوندا نەسى جاقسى ەدى دەيدى.
— ولار ايتادى: كولحوزدا بارلىق جۇمىستى باسقارما مۇشەلەرى بوپ، كەڭ تالقىلاپ شەشۋشى ەدىك. ەندى بارلىق ماسەلەنى ديرەكتور بۇيرىقپەن ىستەتەتىن بولدى دەيدى.
— وسىنىسى دۇرىس تا شىعار.
— نەسى دۇرىس بولسىن، ولار سول كولحوزدى كوركەيتۋدەن بۇرىن ولاي تارت تا بىلاي تارت ەتىپ، ايقاي-شۋ ەتپەك قوي. ايتپەسە، ءىستىڭ جاقسىلىعىن ويلاعان ادامعا كولحوزى نە، سوۆحوزى نە، ءبارىبىر. تەك تابىس مول بولسىن، شارۋا توق ءجۇرسىن. ولار قولىمىزدان بيلىك كەتتى دەپ، تۇزدى سۋ ىشكەندەي بوپ جۇرگەن جاندار عوي. اتقامىنەرلەر مىڭق ەتە الماي قالدى، — دەپ راحاتتانا كۇلدى شال.
بۇدان ءنالقارانىڭ ىشىنە تۇيگەندەرى بارىن سەزدىم. مۇنداي بايقامپاز، ءجىتى كوز قارتتاردىڭ جيناعانى مول كەلەدى.
ەرتەڭگى اڭعا كەشەگىدەن دە ەرتە شىقتىق.
كەشەگىنى بۇگىن قايتالاۋدىڭ رەتى جوق. سوناۋ الىستان سايات جاساۋعا كەلگەن ەكەنسىڭ. سوندا سەن الماتىداعى ەت جەتپەي، وسى جاقتان ءبىر تويىنىپ قايتايىن، نەمەسە، سوعىمدىق ەت جيناپ الايىن دەپ كەلمەگەن شىعارسىڭ. ساعان ەڭ الدىمەن قىزىق كورۋ كەرەك بولسا، سول قىزىقتى كورسەتەيىن، — دەدى ۇيدەن شىعاردا ءنال اعا، — كەشەگىدەي جاياۋ جۇرمەيمىز. اتقا ءمىنىپ، الىستى قاعا، شولا جۇرەمىز. قويان-پويانعا قارامايمىز. كەلىستىك پە؟
ول جورىتا جونەلدى. قارا تازى بۇكەكتەپ العا ءتۇستى. قانشىقتىڭ كەشەگىدەن دە بەتەر بەلى بۇگىلىپ، ءىشى قابىسىپ قاپتى.
— مىنا تازىڭىزعا نە بولعان، ءىشى ءبۇرىسىپ قاپتى عوي.
— اش بولعانى جاقسى. تاڭ اتا، سەن ۇيىقتاپ جاتقان كىمدە بۇل ءيتتى قۇستىرىپ الدىم. قاراشى، ءوزى اش بولعانمەن كوزى اقىقتاي مولدىرەپ، وت جايناپ تۇرعانىن. شەكتەن تىس توقتىق توعىشارلىققا باراتىن تۋرا جول عوي...
مەن ونىڭ بەتىنە تاڭدانا قارادىم.
— ءىشىن تازالادىم، سول ءۇشىن قۇستىردىم.
— قالايشا؟
— سەن ونى بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟ مەن مۇنى باياعىدا سەنىڭ ءبىر اڭشى تۋىسىڭنان ۇيرەنىپ ەدىم. مەن مىنا جاڭا وسكەن قىلتىق ساقالىمدى قىردىم. سونىڭ تۇقىل قىلشىقتارىن سارى مايعا ارالاستىرىپ، تازىعا جەگىزدىم. ءبىرازدان كەيىن تازى الگى قىلتىق قوسقان سارى مايمەن بىرگە ىشىندەگى بارلىق زاپىراندى، ارتىق استى قۇستى دا تاستادى. مىنە، ەندى قاراساڭ بايگەگە قوساتىن تۇلپارداي ءىشىن تارتىپ، جاراۋلى كەلەدى. كازىر، نە تۇلكى، نە قاسقىر كەزدەسسە، مۇنىڭ «شابىسىن» سوندا كورەسىڭ.
شال مەنى تاڭداندىرا باستادى. تۇلا بويى تولا قۇپيا، حالىق دانالىعىن بويىنا جيناعان ءبىر قارتتار بولۋشى ەدى. مىناۋ دا سولاردىڭ ءبىرى ەكەن. ونىڭ سىرىنا قانعىم كەلدى. شال ايتۋشى، مەن تىڭداۋشى.
— بۇل ءوزى قاسقىر مەن تۇلكىگە كوپ تۇسكەن جوق. بىر-ەكى رەت تۇلكىنى دە، قاسقىردى دا وتە ادەمى قايىرعانى بار. ونىڭ بەر جاعىندا اۋىلدا ءبىر بۇرالقى يتتەرگە قوسىپ، ايتاقتاپ، ءبىراز باۋلىعانىم تاعى بار. العىر، جۇيرىك تازى دەنەسىنە داق سالماۋعا ءتيىس. ازىرشە مۇنىڭ دەنەسىندە اقاۋ جوق.
اياڭداپ ءجۇرىپ، قىزىل جالدىڭ كۇنەسكەيىنە كوتەرىلدىك. قارسى بەتتە تۇلكىنىڭ تاڭ الدىندا جورىتقان ءىزى جاتىر ەكەن. قارا قانشىق سوعان ءتۇستى. ءبىز سوڭىنان ەردىك. تەرىسكەي بەتتەگى قوبىعا قاراي سالدى. تۇلكى بۇلتاق ءىز تاستاپ، بەلدەن بەلگە كوتەرىلدى. سودان نە كەرەك، ساسكە كەزىندە ءبىر شاعىلدىڭ كۇن شۋاق بەتىندەگى توڭىرەگىن اق سەلەۋ باسقان شوق جۇزگەننىڭ تۇبىنەن بۇلاڭ ەتىپ، قۇمنىڭ قىزىل تۇلكىسى قيعاشتاپ، ەڭىسكە قاراي ۇرا جونەلدى.
— الدان، باس! — دەپ قالدى ءنال اعا.
«قىڭق» دەپ داۋىسىن ءبىر شىعارىپ الدى دا، قارا قانشىق ەكى بۇكتەتىلىپ اتىلا جونەلدى. مەن بۇل كەزدە تۇلكىگە ەمەس، تازىعا قارادىم. ونسىز دا ۇلكەن ەمەس، جاتاعان قارا قانشىق جۇدىرىقتاي بوپ ەكى بۇكتەلىپ اپتى. تابانى جەرگە تيمەي، اقشا قاردىڭ بەتىمەن سىزىپ بارا جاتقانداي كورىندى. اپپاق قاردىڭ ۇستىندە ۇشىپ بارا جاتقان قارا نوقاتتاي بۇلدىراپ ۇزاي بەردى. تازىعا قاراعاندا تۇلكى قۇيرىعى بۇلاڭداپ، ارتىنا جالتاق-جالتاق قاراۋمەن اپ-انىق كورىنىپ بارادى.
شوقاقتاتىپ ءبىز دە بەلدەن اسىپ، توبەگە شىقتىق. تازى جەتۋىن جەتسە دە، تۇلكىگە تۋرا بارماي ويقاستاپ، الدىن وراي بەردى. تۇرا قاپ، ءدۇربى سالدىم. اۋزى ىرجاقتاپ، قانشا ايبات شەككەنمەن تۇلكى دە باتا الماي، كەيىن قاراي ورالدى.
تۇلكى قارسى بەتكە شىعىپ قالعان ەدى. قالىڭعا جەتە الماي، قايتادان قوبىعا، دالاڭقايعا سالدى. تازى باستىرمالاتىپ، الدىنا سالىپ، سۇمەكتەتىپ ايداي بەردى.
تۇلكىنى باس سالاتىنداي بوپ ءتونىپ-تونىپ كەلەدى دە، جالت ەتىپ ەكىنشى جاعىنا شىعادى. تۇپ-تۋرا وسى ادىسپەن قارا قانشىق، تۇلكىنى الدىمىزعا ايداپ كەلە جاتتى. اڭ-تاڭ بون مەن كەلەم. ءنالقارا اندا-ساندا قيقۋلاپ، تازىسىن كوتەرمەلەپ قويادى. ءتىلى سالاقتاپ، اۋزى ىرباقتاپ، تازىعا وزىنشە ايبات كورسەتىپ كەلە جاتقان تۇلكى ەسى شىعىپ، ءبىزدىڭ الدىمىزعا كەلىپ قالعانىن دا بىلگەن جوق. وق بويى كەلگەندە ءنال اعا اتتىڭ ۇستىندە تۇرىپ-اق، شىرەنە بەرىپ تۇلكىنىڭ اياعىن الا تارتىپ كەپ جىبەردى. تۇلكى قالباڭ ەتە ءتۇستى. قۇلاپ ءتۇسىپ، تاعى تۇرايىن دەپ جاتقاندا تازى كەپ ءبىر اۋدارىپ ءوتتى.
— مۇنىسى دۇرىس، باتىلدىققا، ءتىسىن باتىرۋعا ۇيرەنە بەرەدى، — دەپ اتىنان ءتۇسىپ، تۇلكىنىڭ قاسىنا كەلدى. ونى اندىپ قاسىندا قارا قانشىق تۇر. — باعانادان بەرى ءتىرى تۇلكىگە ءتىس سالماي كەلدى. ول وققا جىعىلىپ قايتا تۇرماق بولعاندا بەرەكەسىن قاشىرىپ، ۇرەيىن اپ، ءتىسىن ءبىر باتىردى. اعاش قاسىقپەن ىستىق كوجەنى اسىعا ۇرتتاپ، اۋزىن كۇيدىرىپ العان جىگىتكە قىز: «سازداۋ جەردىڭ اعاشى، سابىرسىز ەردىڭ سازاسى» دەپتى عوي. بۇعان قاراساق، كوجە ىشكەندە دە، تۇلكى قۋعاندا دا سابىر كەرەك. كەيبىر اڭشىلار بىردەڭە كورسە بولدى، ايقايلاپ، كۇيىپ-پىسىپ قالادى. كۇيەتىن نە بار، كەتىپ بارا جاتقان سەنىڭ اكەڭنىڭ قولتۋما مالى ەمەس، اڭ عوي، كەتسە كەتە بەرسىن. جاقسى اڭشىعا الدىرماي كەتكەن اڭ دا وزىنىكى. ال، اڭ اۋلاعاندا سابىرسىز جىگىتتەن ايلالى يت ارتىق.
ءنال اعا اڭگىمەسىن ايتا وتىرىپ، تۇلكىنى ۇزاق سويدى.
— اڭشىلىق، سابىردى، وعان قوسا كوڭىلدى بولۋدى كەرەك ەتەدى. اڭشىلىق جىگىتتى سابىرعا، ايلاعا، كوڭىلدىلىككە باۋليدى. ونداي بولماسا، ونىڭ قىزىعى دا، پايداسى دا، ءمانى دە بولمايدى. ەندى قاسقىر كەزدەسسە، بۇدان دا كوڭىلدى بولار ەدى.
شال تۇلكىنى تۇلىپ قىپ سويدى دا، تىستەرى اقسيعان جالاڭاش، قىزىل شاقا دەنەنى توبەدەن ويعا قاراي ىسىرىپ تاستادى. كۇن ەڭكەيىپ، مىڭجىلقىنىڭ ەڭ بيىگى — كەلىنشەكتاۋدىڭ يىعىنا اسىلا بەرە اتقا قوندىق. قاشقان تۇلكىنىڭ قىزىعىنا تۇسكەنىمىز بولماسا، تۇنەپ شىققان ۇيدەن ونشا كوپ ۇزاماعان ەكەنبىز. بەس-التى توبەدەن اسقانسىن-اق اۋىل تۇسىندا قوي قايىرىپ جۇرگەن مىڭكۇرىش كورىندى. ءبىز ونىڭ قاراسىن كورىپ، تىزگىندى تەجەپ، ءجۇرىستى باياۋلاتا بەرگەنىمىز مۇڭ ەكەن، قويشىنىڭ شاق-شاق ەتكەن جان داۋىسى شىقتى.
— قۇداي ۇردى، قويعا قاسقىر شاپتى! — دەپ ءنال اعا وتارعا قاراي شوقىتا جونەلدى. ارتىنان جالباقتاپ مەن دە تارتتىم. قۇلاعى ەربەڭدەپ، قارا قانشىق العا ءتۇستى. ءبىراق بۇيرىقسىز وزار ەمەس. يەسىنە جالتاق-جالتاق قاراپ قويادى. تالاي-تالاي اڭشىعا، ونىڭ ىشىندە يت ەرتكەن اڭشىعا ەرىپ جۇرگەندە مۇنداي ساق، ادەپتى ءيتتى كورگەن ەمەسپىن.
الداعى توبەگە شوقىتا شىقتى دا ءنال اعا قالتا قاراپ تۇرا قالدى.
— الدان، الدان! — دەپ تازىسىن شاقىرىپ قاسىنا الدى.
تازى ءۇيىرىلىپ، كومانديرىن تىڭداعان سولداتتاي قاقشيىپ، قاسىنا كەپ تۇرا قالدى.
قاسىنا مەن دە كەلدىم. شال قولىن العا سوزىپ «انە» دەدى. قولىنىڭ سىلتەگەن جاعىنا قارادىم. ارتىنا جالتاق-جالتاق قاراپ، ەكى قاسقىر بىزگە قاراي سالىپ كەلەدى. ارتىنان مىڭكۇرىشتىڭ ماۋباس اق توبەتى مەن الا مويناق قانشىعى قۋىپ كەلەدى. قاسقىرلار جاقىنداي بەرگەن كەزدە شال قارسى الدىنان قارا قانشىقتى جىبەردى. الدىنان يت شىعىپ، اتتىلى ادامداردىڭ قاراسى كورىنگەنسىن قاسقىردىڭ ەكەۋى ەكى جاققا قاراي ايىرىلا قاشتى.
— مىنە، ەندى قىزىق بولادى. الدان قايسىسىنىڭ سوڭىنا تۇسەر ەكەن؟ — دەپ شال ات باسىن تەجەي بەرىپ، ماعان قارادى.
الدان ەكى قاسقىردىڭ ەكى جاققا اجىراعان جەرىنە باردى دا، جان-جاعىنا قارانىپ اپ، ەڭىسكە قاراي سالعان كىشكەنەلەۋ سۇر قانشىقتىڭ سوڭىنا ءتۇستى.
— تاپتى! — دەدى ول، — ءدال تاپتى. قاسقىردىڭ ارلانىنىڭ سوڭىنا ەمەس، قانشىعىنىڭ سوڭىنا ءتۇستى.
ءبىز قارا قانشىق قۋعان قاسقىردىڭ سوڭىنا تۇستىك. تازى جەتەرىن جەتسە دە قاسقىرعا تۋرا بارماي، وڭ جاق بۇيىرىنە شىعىپ اپ، قاباتتاستى دا وتىردى. قانشىق قاسقىر ءتىلىن سالاقتاتىپ، تازىعا قاراي ىرجاقتاپ، جونەپ بارادى. «الدان، العا» دەپ شال ايقاي سالدى. تازى قاسقىردان وزىپ العا ءتۇستى. ءبىر مويىن بوپ قالعان قاسقىر قيعاشتاپ قايتادان توسكەيگە قاراي ورالعانىن بايقاماي دا قالدى. ناق وكپە تۇستان ءبىز شىقتىق. ءنالقارا بۇرىنعىداي ەمەس، قىزىنىپ كەتتى بىلەم، اتقا قامشىنى باستى كەپ، تورشولاق دوڭگەلەنە تارباقتاپ بارىن سالدى. قۇمدى جەردە شابۋ دا قيىن. دەگەنمەن بايگەگە جولدان قوسىلعان ات ءتارىزدى قاسقىرعا جاقىنداپ قالدى. جاقىنداي بەرىپ الدىن وراي مىلتىق اتتى. جىرتقىشتىڭ ەسى شىعىپ كەتتى بىلەم، ءبىر مويىنداپ تازىعا قاراي تۇرا ۇمتىلدى. يەسى جاقىنداعانسىن تازى دا جاقىنداپ قالعان ەدى، جالما-جان جالت بەرىپ، قاسقىردىڭ ەكىنشى جاعىنا، مويىنى قارىسىپ قاراي الماي قالعان جاعىنا شىعىپ، تاڭىنان ءبىر كوتەرىپ تاستادى. قاسقىر شىر اينالىپ، تازىعا ءبىر مويىنداپ تاعى ۇمتىلدى. تازى قاسقىردى ماقتاعانداي اينالا بەردى. وسى كەزدە ءنال اعا اتتىڭ ۇستىنە ءبىر قىرىنداپ جاتا قاپ، ءبىر ۇزەڭگىسىن سۋىرىپ الدى دا، اتىن ومىراۋلاتىپ جىرتقىشقا تونە ءتۇستى. قاسقىر تازىعا ءبىر، ادامعا ءبىر ايبات شەگىپ، ەكى ورتادا الاقتادى دا قالدى. وسى كەزدە ءنالقارا جەردەن كوكپار ىلەتىندەي ەڭكەيە بەرىپ، ۇزەنگىنى تارالعىسىنان ۇستاپ، قاق ماڭدايدان سوعىپ ەتتى. قاسقىر شالقالاپ باردى دا، سەرەڭ ەتىپ، مۇرتتاي ۇشتى. قارا قانشىق جىعىلعان پالۋاننىڭ باسىنان كۇش العان، جەڭگەن كۇرەسشىدەي-اق جاتقان قاسقىردى قورلاعانداي بوپ، ۇستىنەن ءبىر شالىپ، بەلىنەن باسا قارعىپ ءوتتى.
بۇگىنگى ساپاردىڭ باتىرى قارا قانشىق بولدى. اشتىقتان ءىشى قابىسىپ، ءبۇرىلىپ قالعانىنا قاراماي تاعى كوڭىلدى. ەكى كوزى شىراداي جانىپ، نەسىنەن ماقتاۋ كۇتكەندەي توڭىرەگىنەن شىقپايدى. كەشكە قاراي تازىسىنا قوياننىڭ سان ەتىن ويىپ بەردى. كۇندىزگى جورىقتاردا شارشاعان يت ءتۇندى تىنىش وتكىزدى. تاڭ الدىندا عانا ەكى رەت قىڭسىلادى.
— جول كورىپ جاتىر! — دەدى ءنالقارا، — ولجا كوپ بولادى.
ەكى تاۋلىكتەي بىرگە ءجۇرىپ، قۇم كوكشەنى ەداۋىر-اق شارلادىق. بىزگە دە، قارا قانشىققا دا تىنىم بولعان جوق. مىلتىق داۋىسى شىققان بويدا قارا قانشىق ءبىر قىڭق ەتىپ، اتىلعان وقتىڭ تيگەن-تيمەگەنىن ناق ءبىر ءنال اعانىڭ قاس قاباعىنان بىلەتىندەي-اق «باس» دەسەڭ، بولدى، بەتىڭە ءبىر قاراپ الادى دا زىتا جونەلەدى.
— ءنال اعا، مىنا قارا قانشىقتى ۇيرەتۋدەي-اق ۇيرەتكەن ەكەنسىز، — دەدىم اجىراسار كۇنى تاڭەرتەڭ. — تازىڭىز ەستى ەكەن.
— سەن كومانديرىم بوپ، سوعىستا مەنى ۇيرەتكەندە، مەن سەنىڭ سولداتىڭ بوپ، بەيبىت كۇندە ءيتتى ۇيرەتە الماسام نە بولعانى! — دەپ شال شەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلدى.
ارتىنشا مەن رەنجىپ قالار دەدى مە، ونىسىن جۋىپ-شايعانداي-اق:
— وسى سەنىڭ قالامىڭنىڭ جەلى بار دەيدى. ءبىزدىڭ جايىمىزدى، قونىسىمىزدى، قىس قىستاۋ، جاز جايلاۋىمىزدى ءبىر جاقسىلاپ ءسوز ەتۋ كەرەك بولار. بىزگە مالدى بۇدان دا كوبەيتۋ كەرەك بولسا، كازىرگى جايدى ءبىلىپ الماي ەشتەڭە دە بولمايدى.
ءوزى مال باعۋدان بوساعان، پەنسياعا شىققان شالدىڭ مالداعى جۇمىسى نە دەگەندەي مەن سالعىرت تىڭدادىم.
— بۇل وڭىردە مال ءوسىرۋ ءۇشىن كوكشە قۇمدى، مىنا كازىر ەكەۋمىز كەلە جاتقان قۇمدى يگەرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ەلدىڭ باسشىلارى قۇمدى يگەردىك، ەرسىلى-قارسىلى ماشينامەن كەسىپ وتەمىز، قالاي بولسا سولاي كەشىپ وتەمىز دەيدى. ولاي يگەرۋ ەمەس. ال، ەگەر يگەرۋ بولسا تەك بەتىن عانا يگەرۋ. ءمان مۇنىڭ استىندا جاتىر. مەن سۋ ىزدەۋشى ينجەنەر ەمەسپىن. ءبىراق سەزەمىن. وسى قۇمنىڭ استى تولعان سۋ، ۇلكەن داريا. ونى مەن ءوزىم مىنا قولىممەن قازعان قۇدىقتان بىلەم. ونى مەن مىناۋ قاۋلاپ وسكەن سەكسەۋىل، جۇزگەن، سەلەۋ، ەركەك، جىڭعىل، بالاۋسا جۋساننان بىلەم. ول سۋدىڭ قايدان كەلەتىنىن مەكتەپ وقۋشىلارى دا بىلەدى. وسى كوكشە قۇمعا وسىنىڭ استىنداعى تەڭىزگە ونداعان وزەن قۇيادى. سوناۋ بالا كەزىمىزدە ءشيلى وزەن، بالدىسۋ، قاپشاعاي، قارابۇلاق، جىلىبۇلاق، قوتىربۇلاق، قۇرتتىبۇلاق، شاباقتى وزەندەرىنىڭ ءوزى اقجارعا، قانجۋعانعا، جال شەتى شىبىق بەلگىگە جەتىپ قۇلايتىن، جيەككە بارىپ ءسىڭىپ كەتەتىن. قۇم استىنداعى مول سۋ وسىدان جينالعان. ال وسى كۇنگە دەيىن بۇل كوكشەگە سوناۋ ارقادان سارىسۋ، اناۋ الاتاۋدان تالاس پەن شۋ وزەندەرى كەلىپ قۇيادى. سۋ اياعىن قۇردىم قىپ، سونىڭ ءبارىن جۇتىپ جاتقان وسى كوكشە قۇم. سۋ بار جەردە نۋ بار. بايلىق — سۋدا. ناعىز بايلىق — ەت پەن ءسۇت، ءجۇن مەن تەرى وسى قۇمنىڭ استىندا جاتىر.
ءنالقارا ءسوزىن زەيىن قويا تىڭدادىم.
— جەر ازادى، توزادى ەكەن. سوناۋ ءبىر جىلدارى، بالا كەزىمىزدە الگى ايتقان كىشكەنە وزەندەر قاتتى تاسىپ، قۇمعا جەتىپ قۇياتىن. كازىر سونىڭ كوبى جەتپەي قالادى. مىنا قىزىلكولدىڭ ءوزى سەندەردىڭ بالا كەزدەرىڭدە سوناۋ سەڭگىردىڭ ەرنەۋىن تىرەپ، شالقىپ جاتاتىن. سۋ ازايدى. ول جەرگە قاراي كەتتى. سونى پايدالانۋ بايلىقتىڭ كوزى. كوكشەنىڭ سايلارىنان، شىبىق بەلگىدەن، تالاس، سارىسۋ، شۋ وزەندەرىنىڭ ەسكى، كازىرگى ارنالارىنان جاڭاشا قۇدىقتار قازعان ءجون. تاۋ بوكتەرىندەگى ەسكى بۇلاقتاردىڭ كوزىن ارشىعان دۇرىس. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ بايلىعى، ىرىسى سۋدا عانا. سۋسىز جەردە ءومىر جوق. ءومىر جوق جەردە دانەڭە دە جوق.
— اتالى ءسوز، ءنال اعا!
— اتالى ءسوز ەكەنى راس. ويتكەنى بىزگە وسىنى اتامىز ايتاتىن. وعان دا ءوز اتاسى ايتقان بولار. بىزدە كازىر نە سۇمدىق ماشينالار بار. جەر استىندا جاتقان مول سۋدى بەتىنە شىعارساق. كوكشە قۇم بۇدان دا بەتەر كوكتەپ، التىن قۇم بولار ەدى-اۋ!
— دۇرىس، ءنال اعا! كوكشە قۇمداعى ءبىر اڭشى شالدىڭ وسىنداي ويى بار ەكەن دەپ ايتا جۇرەيىن.
— ايتقانىڭ از. ايقايلاۋ كەرەك...
ءنالقارا كۇلىپ قويدى. مەن دە كۇلدىم.
— ەلىنىڭ جاقسىلىعىن ويلاعان ادام، ارينە، ايقايلايدى، — دەپ قويدى شال. — «جىگىتتى ءال ساقتايدى، ەتىكتى ءنال ساقتايدى» دەگەن ماقال بار. اكەم سابالاق اتىمدى ءنالقارا قويىپتى. سوندا تاعا بوپ اتتى ساقتاي الماسا دا، ءنال بوپ ءوز ەتىگىن ساقتاۋعا شاماسى كەلسىن دەگەن بولار. اۋزىما اتا ساقال بىتكەندە، ول اعارا باستاعاندا ءوز ەتىگىم ءبۇتىن، باسقانىڭ ەتىگى نە بولسا و بولسىن دەگەن انتەك وي جاراسا ما ماعان! باسقا باسقا، كارى سولداتقا، شال جىلقىشىعا بۇل ىڭعايسىز بولار.
بۇدان سوڭ ءنالقارا اقجار كولىنىڭ توڭىرەگىندەگى وتىز-قىرىق كولدىڭ ءبىرازىنىڭ سۋالىپ كەتكەنىن ايتتى. تالاستىڭ سۋى كەي جىلدارى بۇل وڭىرگە جەتپەي قالادى. سوندا كوكشە قۇم اياسىنداعى ايدىن كولدەر سۋ الادى. ءبىراق استىندا سول تارتىلعان كولدەردىڭ تابانىندا مول سۋ جاتادى. اناۋ ىرگەجالدان اتقىلاپ جاتقان ءمولدىر سۋلار وسى جەردىڭ استىنداعى داريانىڭ كىشكەنە قاينارى. كوسەگەنىڭ كوك جولى مەن كوكشە قۇم جەر ءجانناتى ەمەس پە دەگەندەي ءنالقارا مۇرتىن شيراتىپ، توڭىرەگىنە قاراپ، الىسقا نازار تاستادى. كوكشە مەن كوسەگەنىڭ كوك جونى اراسىندا ساعىم باسقان بۋالدىر كەڭ جازىق جاتتى. سول جازىقتان قۇيىنداي كوتەرىلىپ، جىلىبۇلاق سۋىنىڭ بۋى بۇرقىراپ كورىنەدى. اسپانداعى شاربىداي ۇلپىلدەك اقشا بۇلتتارمەن ارالاسىپ، بۇلاق بۋى كوككە كوتەرىلىپ كەتتى.
— ال، ءنال اعا، جولىققانشا ساۋ بولىڭىز!
— Cay بول، كومانديرىم! — دەدى شال كۇلىپ.
ءبىز وسىلايشا كۇلىپ، ازىل-قالجىڭمەن اجىراستىق. ارقاسىندا قوساۋىز مىلتىعى بار، ۇستىندە كەلتە تون كيگەن ءنال اعا قارا قانشىعىمەن ەكەۋى كوكشە قۇمنىڭ ىرگەجالىنداعى ءبىر شوقىنىڭ باسىندا قالتا جاراپ، ۇزاپ بارا جاتقان ماعان، الدە باسقا جاققا، الىسقا كوز تاستاپ، تۇرىپ قالدى. ارتىما قاراي-قاراي ۇزاي بەردىم. وسى تۇرىسىندا ءنالقارا ءوزى تۋعان جەردىڭ بەلگىسىز شوقىسىنىڭ باسىما قويىلعان بەلگىسىز باتىردىڭ ەسكەرتكىشى ءتارىزدى ەدى. مەن ويلادىم شىنىندا، ايتەۋىر ءبىر كەزدە، سوناۋ وتكەن سۇراپىل ەكى سوعىستىڭ جاۋىنگەر سولداتىنا، مەرگەن باتىرىنا، سوۆحوزدىڭ كەشەگى ۇزىن قۇرىق جىلقىشىسىنا، بۇگىنگى قۇرالايدى كوزگە اتاتىن اڭشىعا ەسكەرتكىش قويىلا قالسا، سول ەسكەرتكىش ناق وسىنداي بولار ما ەدى! ءوزى تۋعان بەسىگىنىڭ اياسىندا ەلەۋسىز جۇرگەن وسى قارت قانداي قۇرمەتكە بولسا دا لايىق ادام.
ۇزاپ بارىپ، ارتىما قارادىم. قوڭىر شوقىنىڭ باسىندا ءنالقارا مەن قانشىق قالتا قاراپ تۇر. مەنى كوزىمەن ۇزاتپاق.
مەن ءجۇرىپ بارا جاتىپ، وسى ەكەۋى جونىندەگى ويىمدى جيناقتاي ءتۇستىم. اسىرەسە، ءنالقارانىڭ قارا تازى جايلى اڭگىمە بولعاندا ءبىر ايتقانى ەسىمە قايتا-قايتا ورالا بەردى.
— جارىق دۇنيەدە تىرشىلىك ەتىپ جۇرگەن ءاربىر پەندەنىڭ وزىنە لايىق ۇلكەندى-كىشىلى ماقسات مۇراتى بولادى، — دەدى ول، — ونسىز ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس. ونداي ماقساتى جوق ادام ولەدى. ويتكەنى سۇيەنەتىنى، تىرەگى، ءۇمىتى بولماعان ادام جۇزە بىلمەيتىن، بەيقام جولاۋشىنىڭ كەمەدەن مۇحيتقا قۇلاپ كەتكەنى ءتارىزدى بولادى. ماسەلەن، مەن ءوزىم ءبىر كەزدە بالا بولدىم، قاتارىمنان كەيىن قالعىم كەلمەدى، كۇرەسسە جىقتىم، الىسسا الىپ سوقتىم. جارىسا قالسا، وزباق بوپ جان سالدىم. بوز بالا بولدىم، جاقسى جار ءسۇيۋدى، جۇيرىك ات ءمىنۋدى ارماندادىم. وعان قولىم جەتىپ ەدى، بالا سۇيگىم كەلدى. بۋ دا بولدى. ولاردى ءوسىردىم. سول ءۇشىن الىستىم. قولىما قارۋ بەردى، نامىستى جىبەرگىم كەلمەدى. جىلقى ب ا ق دەدى، ەلىمە ەڭبەك ەتتىم، ەندى مىنە سونىڭ ءبارى ورىن-ورنىنا كەلگەن كەزدە، ماعان باسقا ەرمەك كەرەك ەمەس پە! ەندىگى ەرمەك مىناۋ يت! كوردىڭ بە، دەنەسىندە قىرىم ەت جوق، تەك سۇيەك پەن سىڭىردەن جارالعان. باسى اعاشتاي قاتتى، ەت جوق تىقىر، قىراندىقتىڭ بەلگىسى، كەۋدەسى كەڭ، بەلى بۇكىش — الىسقا جۇگىرەدى. تابانى جالپاق، قۇمدى جەردە، قارلى كەزدە جۇگىرۋگە جاقسى. تىرسەگى يمەك، سەرپىنى قاتتى، ادىمى ۇزىن. قۇلاعى كىشكەنە — قۋ. كوزى وتتى، كورگىش. جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر قارشىعا، جەندەت يتەلگى، ايلالى سۇڭقار ءتارىزدى قۇماي تازى بولادى. وسىلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءوز قىزىعى، ءوز تاماشاسى تاعى بولادى. قارا قانشىقتىڭ قىزىعىن، ونىڭ قۇماي ەكەنىن كورگىڭ كەلسە، كەلەسى جىلى ءيتىم ابدەن ەسەيگەنسىن كەل.
بۇدان سوڭ مەنىڭ ەسىمە ءنالقارا ءسۇيىپ سالاتىن ءوزى شىعارعان «قارا قانشىق» ءانى كەپ ساپ ەتە ءتۇستى. وزىنەن ۇزاماي تۇرىپ ويىما قايتا ءتۇسىرىپ، جادىمدا قالدىرماق بولعانداي ىڭىلداپ، سونى ايتتىم.
شىبىق بەلگى، ىرگە جال، جەرىم قانداي! تاماشالى، قازوتى كولىم قانداي! اقتىلى قوي، ءۇيىرلى جىلقى وسىرگەن. كەڭپەيىل، جارقىن ءجۇزدى ەلىم قانداي!
بەۋ، شىركىن، قارا قانشىق، قارا قانشىق. قاسىما ەرتتىم قۇمايعا بالاعانسىپ...
قاسقابۇلاق، قانجۋعان جەر ءجانناتى،
ەلىمنىڭ اسەم كوركى، سالتاناتى.
وتىز كولدى كورگەندە ايدىن تارتقان،
بۇگىلمەي كەتكەن ەمەس، قۇس قاناتى.
ەرمەگىم، الدانىشىم قارا قانشىق،
بۇل ءالى ءۇي كورمەگەن بالا قانشىق.
قۇم كوكشەنىڭ جالى بار بەتكەي-بەتكەي،
بىتپەيدى اڭشى كوڭىلى جورتىپ وتپەي،
ور تۇلكىسى ويناقتاپ ورگە سالسا،
تالايلار قاپى قالعان وعى جەتپەي.
جۇيرىكسىڭ جەلدەي ەسكەن، قارا قانشىق،
اتتاتپاي ۇشقان قۇستى قالار باسىپ...
ەداۋىر ۇزاپ بارىپ، ارتىما قاراسام ءنالقارا مەن قارا قانشىق باياعى قوڭىر شوقىنىڭ باسىندا ءالى تۇر ەكەن. توبە باسى مۇنارتىپ، ەكەۋى دە كىشىرەيىپ، الىستاي بەردى.
You Might Also Like
-
دۇكەننەن كەلگەن اسان اناسىنا ەسەپ بەرىپ، العان زاتتارى مەن ارتىلعان اقشانىڭ قايتارىمىن ستولعا قويدى. ءبىراق وڭ قولىنىڭ كىشكەنە ساۋساقتارى جۇمىلىپ، الاقانى الدەنەنى جاسىرىپ تۇر ەدى.
