InfoHub Logo

بيمەندين بولات دۋسيمبەكوۆيچ، تاريح جانە قوعامدىق عىلىمدار  اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى

«ەر ەسىمى – ەل ەسىندە»، «ەرلىك – ۇرپاققا ۇران»

ن.ءا.نازاربايەۆ

 

ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ ءوزىنىڭ «ۇلىتاۋداعى سۇحباتىندا» قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن ەل بولىپ اتاپ ءوتۋ جونىندەگى ويىن ورتاعا سالىپ، جالپى حالىققا جاريا ەتتى. سودان بەرى قارايحVءىىى عاسىر قازاق حالقىنىڭ جەر بەتىنەن كەتۋىنە شاق قالعان تاريح كەزەڭ بولدى. ول تۋرالى بارلىق شەجىرەلەردە، داستانداردا، كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەردە جازىلعان. سوڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا قازاق حاندىعى تۋرالى كوپ جازىلىپ، ايتىلىپ، جەر-جەرلەردە عىلىمي سەمينارلار، كونفەرەنسيالار، دوڭگەلەك ۇستەلدەر ۇيىمداستىرىلىپ وتكىزىلۋدە.

حVءىىى عاسىر قازاق حالقىنىڭ جەر بەتىنەن كەتۋىنە شاق قالعان تاريح كەزەڭ بولدى. ول تۋرالى بارلىق شەجىرەلەردە، داستانداردا، كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەردە جازىلعان. سوڭعى كەزدە قايتا باسىلىپ شىققان ورىس گەنەرالى م.تەرەنتيەۆ تە سونى راستايدى. ماسەلەن، ول حVءىىى عاسىر تۋرالى ايتقاندا: «ناد كيرگيزامي سوبرالاس گروزا: يايسكيە كازاكي، ۆولجسكيە كالمىكي ي باشكيري وتبيۆالي يح وت سۆويح پاستبيشش ي كوچيەۆوك، ا دزيۋنگارى نەوتستۋپنو گنالي يح س ودنوي كوچيەۆكي نا درۋگۋيۋ...» [1، 18-ب.]. سول زاماندا جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتكەن حالىقتار دا بولعانىن بىلەمىز. سونىڭ ءبىرى بىزگە ۇنەمى قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعان جوڭعارلار ەدى.

قازاق حالقى وتە كۇردەلى قيىن – قىستاۋ ۋاقىتتا، تەك ءوز كۇشتەرىنە عانا ءۇمىت ارتىپ، بىرگە باستادى. بۇكىل حالىقتىڭ كۇش-جۇگەرىن جۇمىلدىرۋ قازاقتاردىڭ جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستە ەكى ءىرى شايقاستا – بۇلانتى جانە اڭىراقاي شايقاستارىندا تاماشا جەڭىستەرگە قول جەتكىزۋىنە مۇمكىندىك بەردى.

باسقىنشىلارعا قارسى قارۋلى قارسىلىقتى ۇيىمداستىرۋدا قازاقتىڭ ءار ءتۇرلى رۋلارى مەن تايپالارىنان جانە جۇزدەرىنەن شىققان قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي، رايىمبەك، جاسىباي، ەسەت، مالايسارى، شاقشاق جانىبەك، باتىر بايان، ولجاباي، قوجابەرگەن، تايلاق، بولەك، ساڭىرىق، جاباي، بەردىقوجا، جارىلعاپ سياقتى باسقا دا كوپتەگەن باتىرلارى ماڭىزدى ءرول اتقارعان.

جاۋگەرشىلىك زاماندا «ارعىماق – جالسىز، ەل – مالسىز»  بولعان كۇندە سايىپ قىران باتىرلار الەۋمەتتىك توپ بولىپ قالىپتاستى. قازاق حالقىندا نەگە باتىر كوپ؟ مەنىنشە، ونىڭ وسىلاي بولۋ سەبەپتەرى بار. بىرىنشىدەن، كوشپەلى حالىق، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقى – دالا پەرزەنتى، العاشقى ومىرگە كەلگەن كۇننەن باستاپ، ول تابيعاتپەن اۋەلى بەتپە-بەت، ال وسە كەلە جەكپە-جەك كەزدەستى. سوندىقتان دا ول ەرتە ەسەيدى، قاجىرلى، قايراتتى، تاپقىر بولۋعا ۇيرەندى. ۇلت  مۇددەسىنە ءومىرىن ارناعان جاندار – باتىرلار. سونداي ەرلىگى بەلگىلى، اتى بەلگىسىز باتىردىڭ ءبىرى – وتەي باتىر.

بەلگىسىز باتىردىڭ بەلگىلى ەرلىگىن بۇگىنگى وسكەلەن ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ، ولاردىڭ ۇلتىق رۋحىن وياتىپ، كاھارماندىق جولىن ناسيحاتتاپ، كەينگى بۋىنعا جەتكىزۋ - ءبىزدىڭ مىندەتىمىز.

«رۋ شەجىرەسىن ءبىلۋ – ساحارا توسىندە كوشىپ – قونعان قازاقتار ءۇشىن، ومىرلىك قاجەتتىلىك. قازاق حالقىنىڭ رۋ – تايپالىق، جۇزدىك – قاۋىمداستىق ءبىرتۇتاس عاجايىپ ءبىتىمى، عاسىرلار بويى بۇكىل قازاق – ءبىر اتانىڭ ۇرپاعى، ءبىر تامىردىڭ بۇتاعى دەگەن ۇستانىم بويىنشا ءوسىپ – وركەەندەپ وتىرعان. مىنە، ەۆروپالىق كانوندار بويىنشا ءبىر بىرىنەن شالعاي جاتقان ءۇش جۇزدىك بولىكتەردىڭ باستارى بىرىكپەۋگە ءتيىس بولعانىمەن، حالىق ساناسىنىڭ ءبىرتۇتاستىعىن وسىنداي قاسيەتتەر قالىپتاستىرعان. مۇنداي ءبىرتۇتاستىق تەك قانا رۋلىق جۇيە ارقىلى جۇزەگە اسقان»[2، 142-ب.]

اتىرابىن تەگىس ارالاپ شىعۋ اتتى ادامعا سان. ايشىلىق جول بولعان قازاق دالاسىنىڭ ءار توبەسىنىڭ قاتپارىندا جيناقتالعان تاريحي سىرلارى قانشاما مول دەسەڭىزشى! ال ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ بەلگىلى ءبىر ۋاقىت بەلەستەرىنەن وتكەن سوڭ كەيىنگى ۇرپاقتارمەن قايتا تابىسىپ، سولاردىڭ رۋحاني قازىناسىنا، ماڭگىلىك ميراس تۇتار مۇراسىنا اينالىپ جاتاتىندارى دا از ەمەس. بۇعان كەيدە كۇندەلىكتى ومىرىمىزدە ءجيى كەزدەسەتىن وقىس وقيعانىڭ ءبىرىنىڭ تۇرتكى بولىپ، قوزعاۋ سالعاندىعىن كورگەندە سانامىزعا سان جىلدان سوڭ قايتا ورالىپ، قايتادان تۇلەي باستاعان ۇلتتىق رۋح دەگەن قاستەرلى ۇعىمنىڭ قازاق حالقىنىڭ جاراتىلىس تەگىمەن قاتار دامىپ، جەتىلىپ كەلە جاتقان تامىرى تىم تەرەڭ تۇسىنىك ەكەندىگىن ايقىن اڭعاراسىڭ، ونىڭ ءقادىر – قاسيەتىن تاعى دا ءبىر رەت ەرىكسىز مويىنداعانداي بولاسىڭ.

قىزبەل جەرى-كيەلى جەر! بۇل جەردەن كىمدەر شىقپادى؟! مۇندا قانشاما ابىزدىڭ تابانىنىڭ ءىزى قالدى. ۇلى جىراۋ ءھام اۋليە اسان قايعى، ابات باتىر، نازار ابىز، وسپان قوجا اۋليە، الاش كوسەمى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، كەمەڭگەرى ءسايدازىم قادىربايەۆ. وسىلايشا كەتە بەرەر ەدى. قىزبەلدىڭ كيەسى سوندا وسىمەن ەكى پەرزەنتى ۇرپاعىمەن قاۋىشتى. ءبىرى-مىرجاقىپ! ونىڭ سۇيەگى وسى توپىراققا قايتا جەرلەندى. كەسەنەسى اسقاقتاپ تۇر. ەكىنشىسى - وتەي بابا. ونىڭ سۇيەگى اتىراۋدا. ۇرپاقتارى قويعان قاسيەتتى قۇلپىتاسى بار. قىزبەل ەلى ونى دا ۇلكەن كەسەنە ىسپەتتى ايالاۋدا. وتەي باتىردىڭ ۇرپاعىمەن، كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرىمەن قاۋىشۋى - قايران قالارلىق وقيعا! ۇمىتىلماس وقيعا! باتىردى ەسكە الۋ ءراسىمىن قابىلحات سەيداحمەتوۆ باستاعان جۋرناليستەر تەلەديدارعا ءتۇسىردى. قاسيەتتى قۇلپىتاستىڭ بەتىندەگى وتەي بابا سۋرەتى مەن جازۋلاردى وقىعاندا، ءبىزدىڭ دە كەۋدەمىزدى قۋانىش كەرنەپ، جۇرەگىمىزدى شابىت تەربەدى.

الاشتىڭ ارداگەرى وتەي باتىر،

ەرلىگى ءبىر ءوزىنىڭ مىڭعا تاتىر.

قازاقتىڭ ۇلان-بايتاق دالاسىندا،

وشپەيتىن ەرلىگىنىڭ ءىزى جاتىر.

 

قايراتى-بولعان دەيدى قاراتاۋداي،

ايباتى-بولعان دەيدى الاتاۋداي.

ايماعى اڭىز ەتىپ اسىل ەردى،

ارۋاعى-بولعان دەيدى ۇلىتاۋداي.

 

ءسۇيدىرىپ اقشا بەتىن ءتۇز جەلىنە،

قاسيەتتى قۇلپىتاس بوپ كەلدى ەلىنە.

قاۋىشتى ۇرپاعىمەن وسىپ-ونگەن،

قاۋىشتى تۋىپ-وسكەن قىزبەلىنە!

 

ەر وتەي-ۇلى تۇلعا،ەرەن قازاق ،

ونداي جان ءار عاسىردا تۋار از-اق.

ءوزىنىڭ ۇراپعىمەن قاۋىشۋى-

لايىم،ماڭگىلىككە بولسىن ۇزاق!

(حالىق ەل اۋىزىنان)

حالىقتىڭ حالىقتىعى، ەلدىڭ تۇتاستىعى مەن تاۋەلسىزدىگى، مەملەكەتتىڭ ومىرشەڭدىگى تۇلعالار تاريحىمەن، ولاردىڭ ەلىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىمەن ولشەنەدى.  ەڭدەشە، سوڭداي ەلىنە ەلەۋلى، حالقىنىڭ قالاۋلىسىنا اينالىپ، ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىندا ءومىرىن سارپ ەتكەن تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىرى - وتەي باتىر.

قازاق حالقىنىڭ ءىرى ەپيك اقىنى، كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى جۇبان مولداعالييەۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاق – مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن حالىق. حالقىمىزدىڭ باسىنان نەبىر اۋىر كەزەڭدەر ءوتتى. تۋعان جەرىمىزگە، جاۋ دا شاپتى، حالىق قولدان جاسالعان اشتىقتان قىناداي قىرىلدى. اتا – بابالارىمىز سوعىستان كوز اشپادى. قىرىپ جاتىر، توناپ جاتىر، ەلدى جاۋ شاۋىپ، ومىراۋىمىز كوز جاسىنا كومىلگەن كەز اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما قاتال قان اششى قاسىرەت جىلدار ەدى. جەرىمىزدى باسىپ الۋ ءۇشىن جوڭعارلار جاعادان، قالماقتار ەتەكتەن تارتىپ جاتىر. ءبىر عانا قالماقتىڭ ءوزى جەتى جاقتان شابۋىل جاساعان.

XVIII عاسىردىڭ باسىندا قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى جاعدايى اسا اۋىر بولدى. 1718 جىلى تاۋكە حان دۇنيەدەن وزىپ، قازاق حاندىعىندا ۇستەمدىك ەتكەن اسكەري فەودالدى شونجارلار اراسىندا ىشكى تارتىس باستالدى. سول جىلدارى اتقامىنەر باتىرلارىمىزدىڭ ءبىرى وتەي باتىر بولعان. وتەي باتىر كىشى ءجۇزدىڭ قىزىلقوعا جەرىندە ۇلكەن سوعىسقا قاتىسقان. سول كەزدە نە بارى 35 جاستا بولعان. [3، 43-ب.] ورتا ءجۇزدىڭ ارعىن تايپاسىنان شىققان باتىر. سول جەردە ءبىزدىڭ بابامىز 1749 جىلى قازا تاپتى.

بىزگە جەتكەن اۋىزشا دەرەكتەر جانە شەجىرەلەر بويىنشا، وتەي باتىر 1714 جىلى دۇنيەگە كەلدى، ياعني بىلتىرعى 2014 جىلى وتەي باتىردىڭ 300 جىل مەرەي تويى. وتەي باتىر نەگىزىنەن تورعاي توبىلدىڭ بويىن مەكەندەپتى.

جەرىن ساقتاۋدى ويلاعان كىشى ءجۇز اقسۇيەكتەرىمەن جانە جاۋىنگەرلەرى ورتا جۇزدەن كومەك سۇراعان. وتەي باتىردى كىشى جۇزگە كومەككە اتتاندىرعان اعاسى شاقشاق جانىبەك باتىر بولعان. وتەي باتىر ورتا جۇزدەن قالىڭ قول جيناپ، تايسويعان بويىندا قالماقتارمەن بولعان الاپات مايدانعا كىرەدى. جويقىن، اۋىر سوعىس بولدى. قالماقتار وڭايلىقپەن بەرىسپەيدى. بىردە قازاقتار، بىردە قالماقتار جەڭىپ،  ەكى جاق يتجىعىسقا ءتۇسىپ، كوپ قىرقىسادى. اقىرى قازاقتار ولاردى تيتىقتاتىپ تىقسىرىپ، كەرى شەگىندىردى. قالماقتار قاشىپ، قازاقتار ولاردى تۋرا قۋادى. سول جاعدايدا قاشىپ كەتكەن قالماقتار، قىرىلىپ قالامىز دەپ قۋلىق ويلايدى. قازاقتىڭ شەپتى بۇزىپ، باس باتىرلارىن ولتىرۋگە كەلىسىمگە كەلەدى. قالماقتاردى تالقانداپ جۇرگەن باس باتىردىڭ ءبىرى – وتەي باتىر بولعان. قالماقتار ونى قاراۋىلعا الادى. “اڭدىعان جاۋ الماي قويماس” -  دەگەن عوي، قالماقتار ايلاسىن اسىرىپ، باتىردىڭ اشىق قالعان كوك جەلكەسىنەن نايزالارىن قادايدى. وتەي باتىر تانىنە كىرگەن نايزاعا دا قاراماي، ءوزىنىڭ اسكەرىنە  “العا!” - دەپ ايعاي سالادى. باتىرعا نايزا قاداعان قالماق جاۋىنگەرىن قازاقتىڭ ءبىر باتىرى جەر قاپتىرتادى. “جەر قاپتىرىڭدار جوڭعارلاردى”،- دەپ وتەي باتىر سول جەردە مەرت بولادى. ءالى قۇرىپ، كوزى جۇمىلار الدىندا “مەنى ەلگە اپارامىن دەپ اۋرەلەنبەڭدەر، توپىراق وسى جەردەن بۇيىرسىن”- دەپ ءۋاج ايتادى. جولداستارى، بالالارى باتىردى سول اراعا جەرلەپ، باسىنا بەلگى قويىپ كەتەدى. قازاق جەرىن جاۋ تابانىنا ازات ەتكەن سوڭ، كىشى ءجۇز اقسۇيەكتەرى وتەي باتىردىڭ ەرلىگىنە قۇرمەت رەتىندە باسىنا تام سالدىرىپ، كوك تاس قويدىرادى. سول اقسۇيەكتەردىڭ ءبىرى - ەسەنتەمىر بوكەن بي اتاقتى كىشى ءجۇزدىڭ ءبيى بولعان. بۇگىن وتەي باتىردىڭ قورىمى اتىراۋ وبلىسىنىڭ قىزىلقوعا اۋدانىنداعى قاراباۋ اۋىلىنان 11 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. بۇل جەرگە كىشى ءجۇزدىڭ اتاقتى ءبيى ەسەنتەمىر بوكەن بي جەرلەنگەن. داڭقتى بوكەن ءبيدىڭ و دۇنيەگە اتتاناردا “مەنى وتەي باتىردىڭ قورىمىنا جەرلەڭدەر، 35 جاسىندا قاراقۇرىم قالماقتارمەن شايقاسىپ، كىشى ءجۇزدىڭ حالقىن ازات ەتكەن وتەي باتىر الدىنداعى قارىزىمىز زور،” – دەگەن. [4، 10-ب.] وتەي باتىردىڭ ءىسى – حالقىمىزدى بىرلىككە، بۇگىندىككە باستايتىن ۇلاعاتتى ءىس. ءسويتىپ قاسيەتتى قىزبەل جەرىندە، تورعاي ەلىندە قازاق جۇرتى بار بولعانى 35 جاسىندا شاھيت كەتكەن ءوزىنىڭ قاھارمان باتىرلارىنىڭ ءبىرى وتەي بابا رۋحىنا 2008 جىلى ەسكەرتكىش قويعىزدى.

وتەي باتىردىڭ جەرلەنگەن جەرىن 2007 جىلى اتىراۋ وبلىسىنىڭ قىزىلقوعا اۋدانىندا ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميگى كاربوز جاپاروۆتىڭ باسشىلىعىمەن بىرەر ازاماتتار تاۋىپ، زەرتتەگەن. ولار ەلگە كەلگەن سوڭ، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ول ىسپەن شۇعىلداناتىن ارنايى كوميتەت قۇرىلدى. كوميتەتتىڭ پرەزيدەنتى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ح.ح.ۋالييەۆ سايلاندى. «ۇرپاق» اتتى قور اشىلدى. قوستاناي وبلىستىق گازەتكە ماقالا جازىلدى. وسىنداي جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە ارنايى دەلەگاسيا اتىراۋ وبلىسىنا بارىپ، وتەي باتىردىڭ باسىنا تارازدىڭ قىزىل گرانيتىنەن ۇلكەن ەسكەرتكىش قويدى. [5. 12-ب.]  

جالپى وتەي كىم بولعان؟ ەندى سوعان ناقتى توقتالا كەتەيىك. وتەي - كىشى ارعىن رۋىنان شىققان، ورتا ءجۇزدىڭ باتىرى. ەدىل بويى قالماقتاردىڭ قازاققا شابۋىل جاساپ، ويىل وزەنىنە دەيىنگى جەردى العاندا، ورتا جۇزدەن كىشى جۇزگە كەلگەن اسكەر قولىن وسى وتەي باتىر باسقارعان.         [6. 98-ب.]

ورتا ءجۇزدىڭ كوسەمدەرى كىشى جۇزگە ءۇش باتىر جىبەرگەنىن تاريحي دەرەكتەر دالەلدەيدى. ول باتىرلار، ورتا ءجۇزدىڭ كىشى ارعىن قارامان اتاسىنان شىققان بوگەنباي قوجەكە ۇلى بولسا، ەكىنشىسى - ۋاق ەرەنشى رۋىنان شىققان بارماق باتىر، ءۇشىنشىسى - ەلىنە قورعان بولعان جاس باتىر وتەي باتىر ەدى. وسى باتىرلار كىشى ءجۇزدىڭ ەر ازاماتتارىن بىرىكتىرىپ، قول باستاپ، ەدىل قالماقتارىنا جانە تۇرىكپەندەرگە قارسى سوعىستا ەرەن ەرلىك كورسەتەدى.

جوعارىداعى كورسەتىلگەن ەرلىك ىستەرىنە قانىق بولا كەلە، وتەي باتىر – باتىر تۋعان ورەن، ەرلىگى ەرەن، حالقىنا قورعان، ەرلىكتەرى بۇگىنگى ۇرپاققا ۇلگى -ونەگە ەكەندىگىن بىلەمىز.

اتادان بالاعا مۇرا ۇلتجاندىلىق قاسيەتتى، ءداستۇردى بەرىك ۇستانىپ، بابالار رۋحىن قاستەرلەپ ورالعان ازاماتتاردىڭ بۇل ءىسى كوپكە ۇلگى بولارلىق. وسىلايشا، توبىل مەن جايىقتى جايلاعان ەلدىڭ اراسىنداعى ۇرپاقتاردىڭ رۋحاني بايلانىسى قايتا جاڭعىردى. «تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى» دەپ بابالارىمىز ايتقانداي، وسى ءبىر شاعىن ساپاردىڭ بارىسىن وي ەلەسىنەن وتكىزگەندە، كەڭ بايتاق ەلىمىزدەگى بۇگىنگى بەرەكەلى بىرلىكتىڭ بابادان بالاعا اسىل مۇرا ەكەندىگىن ايقىن اڭعارامىز. «وتان وتباسىنان باستالادى» دەيدى حالقىمىز. ەندەشە، ەلباسىنىڭ ۇستانعان كەمەل ساياساتىنىڭ ارقاسىندا الەمنىڭ وزىق دامىعان وتىز مەملەكەتىنىڭ قاتارىنا ەنۋگە تالاپتانىپ جاتقان ەلىمىزدىڭ ەرتەڭگى بولاشاعى جاس ۇرپاقتاردىڭ بويىنا وتانسۇيگىشتىك قاسيەتتى دامىتۋعا دا وسىنداي يگى باستامالاردىڭ قوسار ۇلەسى مول بولماق.

تۇيىندەي ايتقاندا، قازاقتىڭ كەڭ دالاسىن سوناۋ الاساپىران زامانىندا «نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن» قورعاعان باتىرلار تۇلعاسى ەلىمىزدىڭ بولاشاق ۇرپاعىنا ۇلگى-ونەگە بولارى ءسوزسىز. «ۇلى بابالارىمىز ىس-ارەكەتتەرىنىڭ الدىندا باس يگەن ۇرپاقتارى سول قيلى زامان  وقيعالارىنا ءتۇرلى تاريحي جىرلار، ۇزاق تولعاۋلار ارناپ، ۇرپاققا جەتكىزگەن. ءبىزدىڭ پارىزىمىز - سول دەرەكتەردى عىلىمي ساراپتاۋدان وتكىزە وتىرىپ، شىنايى قازاق تاريحىنداعى باتىرلاردىڭ ەرلىگىن وزدەرىندەي وسكەلەڭ ۇرپاققا پاش ەتۋ». [7. 64-ب.]

 

ادەبيەت:

 

1. م.تەرەنتيەۆ يستوريا زاۆويەۆانيا سرەدنەي ازيي. سپب، نيەۆسكيي 1906 ج.
2. ن.ءا.نازاربايەۆ تاريح تولقىنىندا. استانا 1997 جىلى.
3. ق. ءالىم، س. مەڭدىباي “تەرەڭ تامىر” استانا. فوليانت. 2009 جىلى.
4. ت.تىلەگەنوۆ“ءبىز باتىرلارىمىزدى ءالى بىلمەي ءجۇرمىز”/اتىراۋ گازەتى  18.06.2013 جىلى
5. ن. ابۋتالييەۆ. “شوق جۇلدىز” /  قوستاناي گازەتى  17.04.2009 جىلى
6. “قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسى” – الماتى 1996 جىلى. ءحى توم.
7. ب.بيمەندين «تاۋەلسىزدىك جولىنداعى قاھارماندىق» // ««قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنىنە ارنالعان «ەلىمنىڭ ەركىندىگى – تاۋەلسىزدىك»» اتتى عىلىمي – تاجىريبەلىك كونفەرەنسياسىنىڭ باياندامالار جيناعى، استانا 2014 ج.

---