مەنىڭ جانۇيام
مەنىڭ جانۇيام
جانۇيا كۇنى
وتباسى – وتانىمىزدىڭ وشاعى.
وتباسىندا ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەر جارقىراي كورىنىپ، قالىپتاسادى.
وتانعا دەگەن ىستىق سەزىم - جاقىندارىنا، تۋعان - تۋىسقاندارىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن باستالادى.
كوشپەلى جانە رۋلىق - تايپالىق نەگىزدە قۇرىلعان حالىقتاردا تۋىستىق بايلانىستار قوعامدىق قارىم - قاتىناستىڭ نەگىزىن قالايدى. رۋلاس اعايىن، تۋىس، اتالاس، ءبىر اتا بالاسى، ءبىر اكە بالاسى تۋىستىق بايلانىستان تۋىندايتىن پارىز بەن قارىز مىندەتتەر وتە كوپ. ولار قازاقتىڭ عۇرىپتىق زاڭ - سالتتارىمەن بەكىتىلگەن.
وتباسىندا نەگىزگى تۋىستىق قاتىناس – ەرلەر جاعىمەن ەسەپتەلگەن. سونىمەن قاتار ايەل جاعىمەن دە تۋىستىق بايلانىستاردىڭ اتاۋلارى بار. قىزدان تۋعان بالالاردى جيەن دەپ اتاپ، بالالار ءۇشىن شەشەسىنىڭ تۋىستارى ناعاشى، ناعاشى جۇرت دەپ اتالدى. قازاق سالتى بويىنشا جيەندى رەنجىتۋگە بولمايدى، سۇراعانىن بەرىپ، كوڭىلىن جىقپاۋعا تىرىسقان.
جالپى العاندا، قازاقتىڭ تۋىستىق قاتىناس اتاۋلارى 90 - عا جەتەدى.
كونەكوز شەجىرەشى قاريالار ءبىر اتادان كەلەسى اتانىڭ بالاسىن، تۋىستىق تارماقتاردى ەش قينالماستان - اق تارقاتا بەرەدى. وسىلايشا، تاريحي وقيعالار، اڭىز - اڭگىمەلەر اتادان بالاعا جالعاستىرىلادى. قازاق وتباسى نەگىزىنەن ءۇش ۇرپاقتان تۇرادى. ول – اتا، اجە، بالا.
اتالار مەن اپالار اۋىل - ايماق، اعايىن اراسىنىڭ بەرەكەسى، اقىلشىسى بولىپ كەلەدى. ولاردىڭ ءارقاشاندا مارتەبەسى بيىك بولىپ، سىي - قۇرمەتكە بولەنگەن. ويتكەنى، ۇلكەندى سىيلاۋدى ءقادىر تۇتقان قازاق سالتى بويىنشا كورگەنى مەن تۇرمىستا تۇيگەنى كوپ، تاجىريبەسى مول ادامنىڭ سىيعا بولەنۋى زاڭدى قۇبىلىس دەپ تانىلعان. ۇلكەندى سىيلاۋ، اقىلىن تىڭداۋ كورگەندىلىك دەپ ەسەپتەلەدى. ءداستۇرلى قوعامدا اتا - اپانىڭ تاربيەسىن كورمەي وسكەن بالا بولماعان. اتا - اپالار جىر، داستان، ەرتەگى ايتىپ نەمەرە - شوبەرەلەرىن رۋحاني بايىتىپ تاربيەلەپ وتىرعان. قازاقتىڭ ەجەلگى ءداستۇرى بويىنشا تۇڭعىش نەمەرەسىن اتاسى مەن اپاسى ءوز قولىنا الىپ، نەمەرە ىستىق بولعاندىقتان بالالارىنان دا ارتىق كورىپ، تاربيەلەگەن. تۇڭعىش نەمەرەلەر اتا - اپاسىن ءوز اكە - شەشەسىندەي ساناپ، تۋعان اكە - شەشەسىن تەك قانا وسكەننەن كەيىن دە تانىپ جاتادى. كەيدە تۇڭعىش نەمەرەسى كەنجە ۇلىنىڭ ورنىنا، اتاسىنىڭ قارا شاڭىراعىنا يە بولىپ تا قالاتىن ءجايت كەزدەسەدى.
اكە - اۋلەت باسشىسى، وتباسى، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ تىرەگى، اسىراپ ساقتاۋشىسى، قامقورشىسى. وتباسىنداعى ۇلت تاربيەسىندە اكە مەن اپالاردىڭ ورنى ەرەكشە. اكە ءۇيى بارلىق بالالارى ءۇشىن ۇلكەن ءۇي، قارا شاڭىراق دەگەن كيەلى ۇعىمدارمەن سىيلى دا قۇرمەتتى.
قارا شاڭىراق، ۇلكەن ءۇي دەپ اتايتىن اكەنىڭ ۇيىنە بولاشاقتا كەنجە ۇل يە بولىپ، قارتتاردى باعىپ - قاعاتىن، كونە سالت بۇگىنگى قازاق وتباسىلارىندا دا ساقتالعان. ال ۇلكەندەرى ۇيلەنىپ ءۇي بولىسىمەن ەنشىلەرىن الىپ، بولەك شىققان. جاسى كىشى بولسا دا كەنجە يەلەنگەن ۇلكەن ءۇي باسقا جاسى ۇلكەن تۋىستارى ءۇشىن دە ءقادىرلى، قاسيەتتى ءۇي رەتىندە سانالعان.
قازاق قوعامىنداعى ايەلدەردىڭ ورنى جايلى اڭگىمەلەگەندە، ورتا ازيانى مەكەندەگەن باسقا حالىقتاردىڭ ايەلدەرىمەن سالىستىرعاندا قازاق قىزدارى مەن ايەلدەرىنىڭ اناعۇرلىم ەركىن بولعانىن ايتقان ءجون. ولار جۇزدەرىن جامىلعىلارمەن بۇركەمەي، اشىق ءومىر سۇرگەن. دەگەنمەن، قازاق ايەلدەرى ءۇشىن باستى مىندەت – وتباسى بەرىكتىگىن ساقتاۋ، بالا تاربيەلەۋ، ەرلەرىن بارىنشا سىيلاۋ، رۋحاني قولداۋ كورسەتۋ بولىپ تابىلادى. تۇيگەنى كوپ شەشەسى قىزىمەن، كەلىنىمەن ءومىر تاجىريبەلەرىن ءبولىسىپ، بولاشاق ۇلكەن ومىرگە دايىندايدى. تۋىس اعايىنداردىڭ ايەلدەرى - ابىسىنداردىڭ قارىم - قاتىناسى ءوزارا كومەك پەن تۇسىنىستىككە، بەرەكەگە قۇرىلادى. سوندىقتان دا، «ابىسىن تاتۋ بولسا، اس كوپ، اعايىن تاتۋ بولسا، ات كوپ»، - دەگەن. اكەنىڭ مىنەز - قۇلقى، وزگەلەرمەن قارىم - قاتىناسى، ونەر ءبىلىمى ۇل بالانىڭ كوز الدىنداعى ۇلگى - ونەگە الاتىن، سوعان قاراپ وسەتىن نىساناسى. قازاقتا بىرەۋدىڭ بالاسى جاقسى، ونەگەلى ازامات بولسا: «ونىڭ اكەسى نەمەسە اتاسى جاقسى كىسى ەدى، كورگەندى بالا ەكەن، ونەگەلى جەردەن شىققان عوي»، - دەپ ماداقتايدى.
«اكە كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» دەگەندەي، وتباسىندا ۇلدار اكەلەرى نەمەسە اتالارىنىڭ بويىنداعى قاسيەت پەن ونەرىن ۇيرەنىپ وسكەن. شىعارماشىلىقتا، اقىندىقتا تانىلعان جاس بالانىڭ تاربيەسىنە اسا نازار اۋدارىلعان. اتا ونەرىن ۇرپاعىنىڭ قۋۋى، ونى ميراس ەتۋى قازاق وتباسىلارىندا ءجيى كەزدەسەتىن ءداستۇر. بيلىك، باتىرلىق، انشىلىك، سەرىلىك، مەرگەندىك، اڭشىلىق، زەرگەرلىك سياقتى اتا - بابا ونەرىن جەتى اتاسىنا دەيىن جالعاستىرعان اۋلەتتەر ءقازىر دە بارشىلىق.
«اكەگە قاراپ ۇل وسەر، شەشەگە قاراپ قىز وسەر» دەيتىن قازاق قىز بالالارىنىڭ تاربيەسىنە اسا ۇلكەن نازار اۋداردى. كامەلەتكە تولعانعا دەيىن بويجەتكەن بولاشاق وتباسى ءومىرىنىڭ باستى مىندەتتەرىنەن ساباق الدى. ول ەرىنىڭ ادال جارى، انا بولۋ، وتباسى بەرىكتىگىن ساقتاۋشى قىزمەتىنە، شارۋاشىلىقتىڭ بارلىق جاقتارىن يگەرىپ جۇرگىزۋگە، قوناقتى لايىقتى قارسى الۋعا، تۋىستارىن سىيلاپ قادىرلەۋگە دايىندىق تاربيەسى. كورگەندى وتباسىلارى قىز بالانى «قوناق» دەپ ماپەلەپ، قادىرلەپ وسىرگەن. قىز بالانىڭ تاربيەسىنە ەڭ ءبىرىنشى اناسى جاۋاپتى بولعان. سوندىقتان قازاق «شەشەسىنە قاراپ قىزىن ال» - دەگەن. ۇزاتىلىپ كەلگەن قالىڭدىق ۇيلەنۋ تويىنىڭ ەرتەڭىندە بۇكىل رۋ، اۋلەت، اۋىلعا كەلىن بولىپ سانالادى. ءوزى اتتاعان بوساعاسىنىڭ، رۋدىڭ ادامى ساناتىنا قوسىلىپ كەتەدى. قازاق جاقسى كەلىندى قىزىنان كەم كورمەگەن. قازاق داستۇرىندە ۇلكەننىڭ اتىن اتاماي، تىرىدە ءوزىن، ولگەندە ارۋاعىن قۇرمەتتەۋ – جاقسى كەلىننىڭ ادەپتىلىگى مەن تاربيەلىلىگىنىڭ ايعاعى. تۇرمىستاعى كورگەنى مەن تۇيگەنى، اقىلدىلىعى، پاراساتتى كەلىندى ەسەيە كەلە، اۋىل - ءۇي قۇلاق سالىپ اقىلداساتىن انا دارەجەسىنە كوتەرەدى. قىزىنا قۇدا ءتۇسىپ، ايتتىرعان كۇننەن باستاپ جىگىت قىز اۋىلى ءۇشىن كۇيەۋ اتانىپ كەتە بارادى. كۇيەۋ قايىن جۇرتىندا تورگە شىقپايدى، وعان سىباعالى اسى دەپ اسىقتى جىلىك پەن ءتوس تارتىلادى. ارينە، جاسى ەگدەلەگەن سايىن، كۇيەۋدىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسى دە جوعارىلايتىنى بەلگىلى.
جانۇيا كۇنى
وتباسى – وتانىمىزدىڭ وشاعى.
وتباسىندا ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەر جارقىراي كورىنىپ، قالىپتاسادى.
وتانعا دەگەن ىستىق سەزىم - جاقىندارىنا، تۋعان - تۋىسقاندارىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن باستالادى.
كوشپەلى جانە رۋلىق - تايپالىق نەگىزدە قۇرىلعان حالىقتاردا تۋىستىق بايلانىستار قوعامدىق قارىم - قاتىناستىڭ نەگىزىن قالايدى. رۋلاس اعايىن، تۋىس، اتالاس، ءبىر اتا بالاسى، ءبىر اكە بالاسى تۋىستىق بايلانىستان تۋىندايتىن پارىز بەن قارىز مىندەتتەر وتە كوپ. ولار قازاقتىڭ عۇرىپتىق زاڭ - سالتتارىمەن بەكىتىلگەن.
وتباسىندا نەگىزگى تۋىستىق قاتىناس – ەرلەر جاعىمەن ەسەپتەلگەن. سونىمەن قاتار ايەل جاعىمەن دە تۋىستىق بايلانىستاردىڭ اتاۋلارى بار. قىزدان تۋعان بالالاردى جيەن دەپ اتاپ، بالالار ءۇشىن شەشەسىنىڭ تۋىستارى ناعاشى، ناعاشى جۇرت دەپ اتالدى. قازاق سالتى بويىنشا جيەندى رەنجىتۋگە بولمايدى، سۇراعانىن بەرىپ، كوڭىلىن جىقپاۋعا تىرىسقان.
جالپى العاندا، قازاقتىڭ تۋىستىق قاتىناس اتاۋلارى 90 - عا جەتەدى.
كونەكوز شەجىرەشى قاريالار ءبىر اتادان كەلەسى اتانىڭ بالاسىن، تۋىستىق تارماقتاردى ەش قينالماستان - اق تارقاتا بەرەدى. وسىلايشا، تاريحي وقيعالار، اڭىز - اڭگىمەلەر اتادان بالاعا جالعاستىرىلادى. قازاق وتباسى نەگىزىنەن ءۇش ۇرپاقتان تۇرادى. ول – اتا، اجە، بالا.
اتالار مەن اپالار اۋىل - ايماق، اعايىن اراسىنىڭ بەرەكەسى، اقىلشىسى بولىپ كەلەدى. ولاردىڭ ءارقاشاندا مارتەبەسى بيىك بولىپ، سىي - قۇرمەتكە بولەنگەن. ويتكەنى، ۇلكەندى سىيلاۋدى ءقادىر تۇتقان قازاق سالتى بويىنشا كورگەنى مەن تۇرمىستا تۇيگەنى كوپ، تاجىريبەسى مول ادامنىڭ سىيعا بولەنۋى زاڭدى قۇبىلىس دەپ تانىلعان. ۇلكەندى سىيلاۋ، اقىلىن تىڭداۋ كورگەندىلىك دەپ ەسەپتەلەدى. ءداستۇرلى قوعامدا اتا - اپانىڭ تاربيەسىن كورمەي وسكەن بالا بولماعان. اتا - اپالار جىر، داستان، ەرتەگى ايتىپ نەمەرە - شوبەرەلەرىن رۋحاني بايىتىپ تاربيەلەپ وتىرعان. قازاقتىڭ ەجەلگى ءداستۇرى بويىنشا تۇڭعىش نەمەرەسىن اتاسى مەن اپاسى ءوز قولىنا الىپ، نەمەرە ىستىق بولعاندىقتان بالالارىنان دا ارتىق كورىپ، تاربيەلەگەن. تۇڭعىش نەمەرەلەر اتا - اپاسىن ءوز اكە - شەشەسىندەي ساناپ، تۋعان اكە - شەشەسىن تەك قانا وسكەننەن كەيىن دە تانىپ جاتادى. كەيدە تۇڭعىش نەمەرەسى كەنجە ۇلىنىڭ ورنىنا، اتاسىنىڭ قارا شاڭىراعىنا يە بولىپ تا قالاتىن ءجايت كەزدەسەدى.
اكە - اۋلەت باسشىسى، وتباسى، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ تىرەگى، اسىراپ ساقتاۋشىسى، قامقورشىسى. وتباسىنداعى ۇلت تاربيەسىندە اكە مەن اپالاردىڭ ورنى ەرەكشە. اكە ءۇيى بارلىق بالالارى ءۇشىن ۇلكەن ءۇي، قارا شاڭىراق دەگەن كيەلى ۇعىمدارمەن سىيلى دا قۇرمەتتى.
قارا شاڭىراق، ۇلكەن ءۇي دەپ اتايتىن اكەنىڭ ۇيىنە بولاشاقتا كەنجە ۇل يە بولىپ، قارتتاردى باعىپ - قاعاتىن، كونە سالت بۇگىنگى قازاق وتباسىلارىندا دا ساقتالعان. ال ۇلكەندەرى ۇيلەنىپ ءۇي بولىسىمەن ەنشىلەرىن الىپ، بولەك شىققان. جاسى كىشى بولسا دا كەنجە يەلەنگەن ۇلكەن ءۇي باسقا جاسى ۇلكەن تۋىستارى ءۇشىن دە ءقادىرلى، قاسيەتتى ءۇي رەتىندە سانالعان.
قازاق قوعامىنداعى ايەلدەردىڭ ورنى جايلى اڭگىمەلەگەندە، ورتا ازيانى مەكەندەگەن باسقا حالىقتاردىڭ ايەلدەرىمەن سالىستىرعاندا قازاق قىزدارى مەن ايەلدەرىنىڭ اناعۇرلىم ەركىن بولعانىن ايتقان ءجون. ولار جۇزدەرىن جامىلعىلارمەن بۇركەمەي، اشىق ءومىر سۇرگەن. دەگەنمەن، قازاق ايەلدەرى ءۇشىن باستى مىندەت – وتباسى بەرىكتىگىن ساقتاۋ، بالا تاربيەلەۋ، ەرلەرىن بارىنشا سىيلاۋ، رۋحاني قولداۋ كورسەتۋ بولىپ تابىلادى. تۇيگەنى كوپ شەشەسى قىزىمەن، كەلىنىمەن ءومىر تاجىريبەلەرىن ءبولىسىپ، بولاشاق ۇلكەن ومىرگە دايىندايدى. تۋىس اعايىنداردىڭ ايەلدەرى - ابىسىنداردىڭ قارىم - قاتىناسى ءوزارا كومەك پەن تۇسىنىستىككە، بەرەكەگە قۇرىلادى. سوندىقتان دا، «ابىسىن تاتۋ بولسا، اس كوپ، اعايىن تاتۋ بولسا، ات كوپ»، - دەگەن. اكەنىڭ مىنەز - قۇلقى، وزگەلەرمەن قارىم - قاتىناسى، ونەر ءبىلىمى ۇل بالانىڭ كوز الدىنداعى ۇلگى - ونەگە الاتىن، سوعان قاراپ وسەتىن نىساناسى. قازاقتا بىرەۋدىڭ بالاسى جاقسى، ونەگەلى ازامات بولسا: «ونىڭ اكەسى نەمەسە اتاسى جاقسى كىسى ەدى، كورگەندى بالا ەكەن، ونەگەلى جەردەن شىققان عوي»، - دەپ ماداقتايدى.
«اكە كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» دەگەندەي، وتباسىندا ۇلدار اكەلەرى نەمەسە اتالارىنىڭ بويىنداعى قاسيەت پەن ونەرىن ۇيرەنىپ وسكەن. شىعارماشىلىقتا، اقىندىقتا تانىلعان جاس بالانىڭ تاربيەسىنە اسا نازار اۋدارىلعان. اتا ونەرىن ۇرپاعىنىڭ قۋۋى، ونى ميراس ەتۋى قازاق وتباسىلارىندا ءجيى كەزدەسەتىن ءداستۇر. بيلىك، باتىرلىق، انشىلىك، سەرىلىك، مەرگەندىك، اڭشىلىق، زەرگەرلىك سياقتى اتا - بابا ونەرىن جەتى اتاسىنا دەيىن جالعاستىرعان اۋلەتتەر ءقازىر دە بارشىلىق.
«اكەگە قاراپ ۇل وسەر، شەشەگە قاراپ قىز وسەر» دەيتىن قازاق قىز بالالارىنىڭ تاربيەسىنە اسا ۇلكەن نازار اۋداردى. كامەلەتكە تولعانعا دەيىن بويجەتكەن بولاشاق وتباسى ءومىرىنىڭ باستى مىندەتتەرىنەن ساباق الدى. ول ەرىنىڭ ادال جارى، انا بولۋ، وتباسى بەرىكتىگىن ساقتاۋشى قىزمەتىنە، شارۋاشىلىقتىڭ بارلىق جاقتارىن يگەرىپ جۇرگىزۋگە، قوناقتى لايىقتى قارسى الۋعا، تۋىستارىن سىيلاپ قادىرلەۋگە دايىندىق تاربيەسى. كورگەندى وتباسىلارى قىز بالانى «قوناق» دەپ ماپەلەپ، قادىرلەپ وسىرگەن. قىز بالانىڭ تاربيەسىنە ەڭ ءبىرىنشى اناسى جاۋاپتى بولعان. سوندىقتان قازاق «شەشەسىنە قاراپ قىزىن ال» - دەگەن. ۇزاتىلىپ كەلگەن قالىڭدىق ۇيلەنۋ تويىنىڭ ەرتەڭىندە بۇكىل رۋ، اۋلەت، اۋىلعا كەلىن بولىپ سانالادى. ءوزى اتتاعان بوساعاسىنىڭ، رۋدىڭ ادامى ساناتىنا قوسىلىپ كەتەدى. قازاق جاقسى كەلىندى قىزىنان كەم كورمەگەن. قازاق داستۇرىندە ۇلكەننىڭ اتىن اتاماي، تىرىدە ءوزىن، ولگەندە ارۋاعىن قۇرمەتتەۋ – جاقسى كەلىننىڭ ادەپتىلىگى مەن تاربيەلىلىگىنىڭ ايعاعى. تۇرمىستاعى كورگەنى مەن تۇيگەنى، اقىلدىلىعى، پاراساتتى كەلىندى ەسەيە كەلە، اۋىل - ءۇي قۇلاق سالىپ اقىلداساتىن انا دارەجەسىنە كوتەرەدى. قىزىنا قۇدا ءتۇسىپ، ايتتىرعان كۇننەن باستاپ جىگىت قىز اۋىلى ءۇشىن كۇيەۋ اتانىپ كەتە بارادى. كۇيەۋ قايىن جۇرتىندا تورگە شىقپايدى، وعان سىباعالى اسى دەپ اسىقتى جىلىك پەن ءتوس تارتىلادى. ارينە، جاسى ەگدەلەگەن سايىن، كۇيەۋدىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسى دە جوعارىلايتىنى بەلگىلى.
You Might Also Like
