سىن تۇرعىسىنان دامىتۋ ادىستەرى ارقىلى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اڭگىمەلەرىن وقىتۋ
شەبەرلىك سىنىپ ساباعى
ادەبي ۇيىرمەلەر
10 - سىنىپ
تەحنولوگيا: ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اڭگىمەلەرىن سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ ادىستەرى بويىنشا وقىتۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى: 1. بىلىمدىلىك - وقۋشىلارعا قازاق حالقىنىڭ اسا كورنەكتى اعارتۋشى - پەداگوگى، جازۋشى، ەتنوگراف، فولكلورشى اۋدارماشى، قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ شىعارماسىنان ماعلۇمات بەرۋ. اڭگىمەنىڭ نەگىزگى يدەياسىن اشۋ.
2. دامىتۋشىلىق - وقۋشىلاردىڭ ادەبي بىلىك - داعدىلارىن: اۋىزشا سويلەۋىن، مانەرلەپ وقۋىن، ءتۇسىنىپ وقۋىن، ءوز ويىن جۇيەلى ايتا ءبىلۋىن، شىعارمانى تالداي الۋ جانە شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
3. تاربيەلىك - ىبىراي التىنسارين تۇلعاسىن ۇلگى ەتە وتىرىپ، بىلىمگە، ىزدەنىمپازدىققا باۋلۋ. اڭگىمە مازمۇنىن ايقىنداي كەلە، ەڭبەكسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: ينتەراكتيۆتى ءادىس.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، مۋلتيمەديا، تىرەك سىزبالار، جازۋشى ى. التىنسارين پورترەتى.
ساباقتىڭ ءجۇرىسى:
I. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ ساتىسى
وقۋشىلاردى 4 توپقا ءبولىپ، وتىرعىزۋ.
ۆيدەوروليك "تاۋبەڭە كەل!"
- وسى بەينەتاسپادان قانداي وي تۇيدىك؟
- ءوز رەفلەكسياڭىزدى ايتىڭىز؟
- ءسىز ءوز ومىرىڭىزدە وسى بەينەتاسپادان كورگەنىڭىزدەي مىسال كەلتىرە الاسىز با؟
- ءسىزدىڭ كورگەن بەينەتاسپادان الاتىن تاعىلىمىڭىز قانداي؟
- ءومىر شىندىعىن وزىق يدەيا تۇرعىسىنان كورسەتە بىلگەن كەمەڭگەر سۋرەتشى كىم؟
- ادام بەلگىلى ءبىر قوعامدا ءومىر سۇرەدى. مىنە، سول قوعام، قورشاعان ورتا ۇنەمى قاراما – قايشىلىققا تولى. ياكي جاقسى مەن جامان، بىلىمدىلىك پەن ناداندىق، مەيىرىمدىلىك پەن زۇلىمدىلىق، ساۋ مەن اۋرۋ، باي مەن كەدەيدى سالىستىرا سۋرەتتەۋ ارقىلى بالاعا ءومىردىڭ جاعىمدى، جاعىمسىز جاقتارى جايىندا تۇسىنىك بەرۋىمىز كەرەك. جاماننىڭ جاماندىعى ءارقاشان جاقسىمەن قاتار تۇرعاندا عانا كورىنەدى.
II. ماعىنانى تانۋ.
I توپ. زەرتتەۋشى – اڭگىمەنىڭ باستى كەيىپكەرىنىڭ مىنەزىن نەمەسە باستى وقيعانى جان – جاقتى مەڭگەرۋ جانە سيپاتتاۋ.
اتىمتاي باي، جومارت، ەڭبەكقور، ادامگەرشىلىگى مول، قايىرىمدى، جۇرەگىندە يمانى بار.
ەسەپسىز باي – نەيسچيسليمىي بوگاچ
ەسكى – قۇسقى - ستارىي
داۋلەت - بوگاتستۆو، بلاگوسوستويانيە
جالاڭاش - نيششيي
ءۇيسىز - بەزدومنىي
جارلى - بەدنىي
كەمشىلىك - نەدوستاتوك
جەل (اۋىسپالى ماعىنا) - زازناۆاتسيا
جەلىككەن كوڭىل (اۋىسپالى ماعىنا) - ۆزبۋدوراجەننوە سوستويانيە
تەرەزەسى تومەن (اۋىسپالى ماعىنا) - نەراۆنىي
بەيشارا - نەسچاستنىي
كەم - كەتىك (اۋىسپالى ماعىنا) - نۋجدا
جاردەم - پوموشش
ابىرەت (ديالەكت) - نازيدانيە، ناستاۆلەنيە
بەينەت - مۋكا، مۋچەنيە
پۇل - دەنگي
كۇنالى - گرەشنىي
ادەت - پريۆىچكا
جومارت - ششەدرىي
- ءيا، جومارت ءسوزىنىڭ ماعىناسى « مىرزا، قولى اشىق» دەگەندى بىلدىرەدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەر اتىمتايعا حالىق «جومارت» دەگەن اتتى تەگىن بەرمەگەن، ول حالىقتىڭ قامىن ويلاعان، ەڭبەك ادامىنىڭ ۇلگىسى رەتىندە كورىنەدى. ەش نارسەگە مۇقتاج ەمەس اتىمتاي جۇمىس ىستەمەي وتىرا المايدى. «ەڭبەكپەن تابىلعان ءدامنىڭ تاتتىلىگى بولادى»، - دەيدى ول.
- ءبىزدىڭ قازاق حالقىندا ەلىنىڭ قامىن ويلاعان ءبىرتۋار تۇلعالار از بولماعان. ولار: اباي قۇنانبايەۆ، ىبىراي التىنسارين، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماقاش بەكمۇحامبەتوۆ، بوكەي ۇلى جاڭگىر حان. ولار حالىقتى وقۋ بىلىمگە، ونەرگە، ەڭبەك ەتۋگە شاقىرعان.
ىبىراي التىنسارين سياقتى ءحىح عاسىردا ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرىندە دە، حالىقتى بىلىمگە شاقىرعان، قونىستاندىرۋعا، كاسىپپەن اينالىسۋعا، مەكتەپ اشقان، ساياساتكەر ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن ايتۋلى تۇلعالار بار. ولار ەل اراسىندا «پراۆيتەل» اتانعان ماقاش بەكمۇحامبەتوۆ پەن بوكەي ۇلى جاڭگىر حان.
بوكەي ۇلى جاڭگىر حان (1801 — 1845) — كىشى ءجۇزدىڭ ءابىلقايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ شىققان بوكەي ورداسىنىڭ سوڭعى حانى، ءابىلقايىردىڭ شوبەرەسى، نۇرالىنىڭ نەمەرەسى. ونىڭ شىن اتى - جيھانگەر.
II توپ. سۇراق قۇراستىرۋشى – نەگىزگى وقيعالاردى قامتيتىن نەمەسە اڭگىمەنىڭ جالپى مازمۇنى بويىنشا سۇراقتار دايىندايدى.
بلۋم تاكسونومياسى بويىنشا دەڭگەيلىك سۇراقتار قۇراستىرۋ.
دەڭگەي سۇراقتارى
ءبىلىم - اتىمتاي قانداي ادام بولعان؟
- ونى نەلىكتەن جومارت اتاعان؟
ءتۇسىنۋ - سوندا ول نە ىستەگەن؟
- باي ادامدار ءوز دۇنيەسىن ەشكىمگە بەرمەيدى ەمەس پە؟
قولدانۋ - اتىمتاي باي بولا تۇرىپ، نەگە ءوزى جۇمىس ىستەگەن؟
- ونىڭ قانداي سەبەبى بار؟
تالداۋ - ەڭبەك ەتۋ كەمشىلىك پە؟
- وسى ۇزىندىدەگى جەل دەگەنىمىز نە؟
سينتەز - وسى ۇزىندىدەگى ابىرەت دەگەنىمىز نە؟ ابىرەت – (قوستاناي، تورعاي) عيبرات
- مۇنان سەن دە وزىڭە ابىرەت الساڭ بولادى.(ى. التىنسارين تاڭدامالى شىع. 1977ج.) «ديالەكتولوگيالىق سوزدىك» - 105 بەت «ارىس باسپاسى»- الماتى، 2007 ج.
- ەڭبەكپەن تابىلعان ءدام نەلىكتەن ءتاتتى، ءسىڭىمدى؟
باعالاۋ - مال بەرگەن يەسى كىم جانە ول نەدەن قورقادى؟
III توپ. سىلتەمەلەر تابۋشى – اڭگىمەنىڭ تاقىرىبىن، رۋحانيلىعىن اشاتىن افوريزمدەر، ماقال - ماتەلدەردى تاۋىپ جازۋ.
كەيبىرەۋلەرگە قانشا مال بىتسە دە، بايلىق بىتپەيدى. (اباي قۇنانبايەۆ)
پەيىلى كەدەي بايدان ساقتا. (اباي قۇنانبايەۆ)
باردىڭ جۇپىنى كيىنگەنى دە، جوقتىڭ بارشا كيىنگەنى دە بەلگىلى بولىپ تۇرادى. (عابيت مۇسىرەپوۆ)
بايلىققا قوسار ۇلەسىڭ بولماسا، بايلىقتان الار ۇلەسىڭ دە جوق. (عابيت مۇسىرەپوۆ)
بايعا - مال قىمبات، كەدەيگە - جان قىمبات. (عابيت مۇسىرەپوۆ)
بايلىقتى مالدان ەمەس، ادامنان ىزدەگەن ءجون بولماق. (عابيت مۇسىرەپوۆ)
قانشا بايلىق جىيساڭ دا، بۇيىرعاننان ارتىق جەي المايسىڭ. (قورقىت اتا)
دۇنيە - مال شاشىلماي، «مىرزا» دەگەن اتاق جوق. (قورقىت اتا)
داۋلەت تە بىرەۋدەن كوشىپ، بىرەۋگە قونا بەرەدى (مايلىقوجا سۇلتانقوجا ۇلى)
بايلىقتى ونەرمەن، شارۋامەن، قىزمەتپەن ىزدەر بولار. (ءاليحان بوكەيحانوۆ)
ماقال - ماتەلدەر
باي بولساڭ، باسەڭ بول.
كەدەي - بايعا جەتسەم دەيدى، باي - قۇدايعا جەتسەم دەيدى.
باقىت كىلتى ەڭبەكتە كوپ ەڭبەگى كوڭىلدى.
ەڭبەك ەتسەڭ ەمەرسىڭ.
ەڭبەكتىڭ نانى ءتاتتى، جالقاۋدىڭ جانى ءتاتتى.
IV توپ.
دانەكەر – نەگىزگى يدەيالاردى نەمەسە وقيعالاردى بۇگىنگى ومىرمەن بايلانىستىرۋ.
مەن اتىراۋ قالاسىنىڭ شەتىندەگى كىشكەنە عانا اۋىلىندا تۇرامىن. ءبىزدىڭ اۋىل قالادان 3 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا ورنالاسقان. اۋىل «گەولوگ» دەپ اتالادى. سەبەبى، بۇل اۋىل مۇنايشىلار مەن گەولوگ بارلاۋشىلارعا ارنالىپ سالىنعان. وسى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ىشىندە ونەگەلى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جەرلەستەرىم كوپ. سونىڭ ىشىنەن ءبىزدىڭ قانىش ساتبايەۆ ورتا مەكتەبىنىڭ تۇلە – گى، مەنەن ەكى سىنىپ تومەن وقىعان - جانيازوۆ ايبار سەرىك ۇلى. ول ءوزى قاراپايىم وتباسىنان شىققان. اكەسى – مۇنايشى، اناسى ءبىزدىڭ مەكتەپتە ءمۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەدى. ايبار تىنىمسىز ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن كورۋدە. اتىراۋ قالاسىنىڭ بەلگىلى كاسىپكەرى، ەلدىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، تەك ول ءوز كاسىبىن ەل توڭىرەگىندە ەمەس، ءتىپتى شەت ەلدە دە اشۋدا. ەلىنە سىيلى بولۋىنىڭ ءمانى – ونىڭ قاراپايىمدىلىعى، ادامگەرشىلىگى، ەڭبەكقورلىعىنان دەپ ويلايمىن. ول ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە ۇنەمى جايدارى امانداسىپ، ءوز بىتىرگەن مەكتەبىنە قاي كەزدە بولماسىن كومەكتەسۋگە دايار. بۇگىنگى كۇننىڭ اتىمتايى دەۋگە ابدەن لايىق تۇلعا.
وسى اۋىلدىڭ تۇرعىنىنىڭ ءبىرى – ءنارلى اپا. ول - ءوزى نازىك جاندى بولعانىمەن، ەر ازاماتتىڭ جۇمىسىن اتقارىپ، سول ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن كورىپ وتىرعان اسىل انا. كەزىندە ەر ازاماتىنان ەرتە قالسا دا، ءومىردىڭ اۋىر سوققىسىنا مويىمادى.
ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ، بەس بالاسىن ەر جەتكىزىپ، ۇلدى ۇياعا، قىزدى قياعا قوندىردى.
ءقازىر سول بالالار قولعابىس قىلىپ، انالارىنىڭ كاسىبىن ورگە دومالاتىپ وتىرعان ءجونى بار. بۇل كۇنى اپامىزدىڭ جاس كۇنىندەگى قيىندىعىنىڭ ءبارى ارتتا قالىپ، قالامىزداعى «ءنارلى» دەپ اتالاتىن ۇلكەن مەيرامحانانىڭ يەسى، «دينا» ساۋدا ۇيىندە دە بىرنەشە ساۋدا نۇكتەلەرى بار بەلگىلى كاسىپكەر اتاندى. ارينە بۇل تىنىمسىز ەڭبەك، قايرات، قايسارلىق ارقىلى كەلگەن دۇنيەلەر.
اپامىز - اياۋلى انا عانا ەمەس، نەمەرە – جيەندەرىنىڭ سۇيىكتى اجەسى. ءبىزدىڭ مەكتەپپەن ۇنەمى بايلانىستا بولاتىن اتا - انالار كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى. مەكتەپكە ۇنەمى قولداۋ كورسەتەتىن ءبىزدىڭ بەلسەندى اتا - انامىزدىڭ ءبىرى. مەكتەپتەگى ۇيىمداستىرىلعان بارلىق شاراعا كومەكتەسەدى. مۇنىڭ ءوزى ۇلكەن جۇرەكتى ادام ەكەنىن بىلدىرەدى.
ال وسى ەكى تۇلعاعا ۇقسامايتىن قانشا جان بار. ءزاۋلىم ۇيدە تۇرسا دا، اينالاسىنا راقىمى جوق ادامداردى كورگەندە قىنجىلاسىڭ. استا - توك بولسا دا، ەشكىمگە ەشتەڭە بەرمەي، تەك ءوز قارا باسىنىڭ قامىن جەپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ دا بالالارى الدىمىزدا وتىر. مەكتەپتەن بەرىلگەن تاربيە دە، ءبىلىم دە بىردەي بولعانىمەن، ومىرگە دەگەن كوزقاراستارى ءار ءتۇرلى. ادامگەرشىلىك، قاراپايىمدىلىق، مەيىرىم، ەڭبەكقورلىق دەگەن جاقسى قاسيەتتىڭ ءبارى – انانىڭ ءسۇتى مەن اكەنىڭ قانى ارقىلى بەرىلەتىنىنىڭ ءبىر دالەلى وسى ما دەرسىڭ؟...
ىبىراي اڭگىمەلەرىنىڭ باستى تاقىرىبى – ەڭبەك، ەڭبەك ادامى. ەڭبەك ەتۋ، ءوز ماڭداي تەرىڭمەن جەتىستىككە جەتۋ، سول ارقىلى تۋعان ەلىڭنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسۋ بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى، زامان تالابى. بۇنىڭ دالەلى رەتىندە ەلباسىمىز «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» اتتى تۇجىرىمداماسىندا بىلاي دەيدى:
«بۇگىندە ەڭبەك - ءححى عاسىر جاعدايىنداعى شەشۋشى ۇلتتىق فاكتور رەتىندە، جاھاندىق باسەكەلەستىك جاعدايىندا، - الدىڭعى كەزەككە ىلگەرىلەتىلۋى ءتيىس.»
ءىىى. وي تولعانىس.
پرەزەنتاسيا. ءار توپ ءوز جازعاندارىن سىنىپقا ايتادى. باسقا وقۋشىلار تىڭداپ، سۇراقتار قويىپ تالقىلايدى. ساباقتى وقۋشىلار قورىتىندىلايدى.
باعالاۋ.
اتىراۋ قالاسى، گەولوگ پوسەلكەسى،
ق. ي. ساتبايەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ
ورىس سىنىپتارىنداعى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى:
سەيىلحانوۆا مەيرامگۇل سەيىلحان قىزى
ادەبي ۇيىرمەلەر
10 - سىنىپ
تەحنولوگيا: ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اڭگىمەلەرىن سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ ادىستەرى بويىنشا وقىتۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى: 1. بىلىمدىلىك - وقۋشىلارعا قازاق حالقىنىڭ اسا كورنەكتى اعارتۋشى - پەداگوگى، جازۋشى، ەتنوگراف، فولكلورشى اۋدارماشى، قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ شىعارماسىنان ماعلۇمات بەرۋ. اڭگىمەنىڭ نەگىزگى يدەياسىن اشۋ.
2. دامىتۋشىلىق - وقۋشىلاردىڭ ادەبي بىلىك - داعدىلارىن: اۋىزشا سويلەۋىن، مانەرلەپ وقۋىن، ءتۇسىنىپ وقۋىن، ءوز ويىن جۇيەلى ايتا ءبىلۋىن، شىعارمانى تالداي الۋ جانە شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
3. تاربيەلىك - ىبىراي التىنسارين تۇلعاسىن ۇلگى ەتە وتىرىپ، بىلىمگە، ىزدەنىمپازدىققا باۋلۋ. اڭگىمە مازمۇنىن ايقىنداي كەلە، ەڭبەكسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: ينتەراكتيۆتى ءادىس.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، مۋلتيمەديا، تىرەك سىزبالار، جازۋشى ى. التىنسارين پورترەتى.
ساباقتىڭ ءجۇرىسى:
I. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ ساتىسى
وقۋشىلاردى 4 توپقا ءبولىپ، وتىرعىزۋ.
ۆيدەوروليك "تاۋبەڭە كەل!"
- وسى بەينەتاسپادان قانداي وي تۇيدىك؟
- ءوز رەفلەكسياڭىزدى ايتىڭىز؟
- ءسىز ءوز ومىرىڭىزدە وسى بەينەتاسپادان كورگەنىڭىزدەي مىسال كەلتىرە الاسىز با؟
- ءسىزدىڭ كورگەن بەينەتاسپادان الاتىن تاعىلىمىڭىز قانداي؟
- ءومىر شىندىعىن وزىق يدەيا تۇرعىسىنان كورسەتە بىلگەن كەمەڭگەر سۋرەتشى كىم؟
- ادام بەلگىلى ءبىر قوعامدا ءومىر سۇرەدى. مىنە، سول قوعام، قورشاعان ورتا ۇنەمى قاراما – قايشىلىققا تولى. ياكي جاقسى مەن جامان، بىلىمدىلىك پەن ناداندىق، مەيىرىمدىلىك پەن زۇلىمدىلىق، ساۋ مەن اۋرۋ، باي مەن كەدەيدى سالىستىرا سۋرەتتەۋ ارقىلى بالاعا ءومىردىڭ جاعىمدى، جاعىمسىز جاقتارى جايىندا تۇسىنىك بەرۋىمىز كەرەك. جاماننىڭ جاماندىعى ءارقاشان جاقسىمەن قاتار تۇرعاندا عانا كورىنەدى.
II. ماعىنانى تانۋ.
I توپ. زەرتتەۋشى – اڭگىمەنىڭ باستى كەيىپكەرىنىڭ مىنەزىن نەمەسە باستى وقيعانى جان – جاقتى مەڭگەرۋ جانە سيپاتتاۋ.
اتىمتاي باي، جومارت، ەڭبەكقور، ادامگەرشىلىگى مول، قايىرىمدى، جۇرەگىندە يمانى بار.
ەسەپسىز باي – نەيسچيسليمىي بوگاچ
ەسكى – قۇسقى - ستارىي
داۋلەت - بوگاتستۆو، بلاگوسوستويانيە
جالاڭاش - نيششيي
ءۇيسىز - بەزدومنىي
جارلى - بەدنىي
كەمشىلىك - نەدوستاتوك
جەل (اۋىسپالى ماعىنا) - زازناۆاتسيا
جەلىككەن كوڭىل (اۋىسپالى ماعىنا) - ۆزبۋدوراجەننوە سوستويانيە
تەرەزەسى تومەن (اۋىسپالى ماعىنا) - نەراۆنىي
بەيشارا - نەسچاستنىي
كەم - كەتىك (اۋىسپالى ماعىنا) - نۋجدا
جاردەم - پوموشش
ابىرەت (ديالەكت) - نازيدانيە، ناستاۆلەنيە
بەينەت - مۋكا، مۋچەنيە
پۇل - دەنگي
كۇنالى - گرەشنىي
ادەت - پريۆىچكا
جومارت - ششەدرىي
- ءيا، جومارت ءسوزىنىڭ ماعىناسى « مىرزا، قولى اشىق» دەگەندى بىلدىرەدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەر اتىمتايعا حالىق «جومارت» دەگەن اتتى تەگىن بەرمەگەن، ول حالىقتىڭ قامىن ويلاعان، ەڭبەك ادامىنىڭ ۇلگىسى رەتىندە كورىنەدى. ەش نارسەگە مۇقتاج ەمەس اتىمتاي جۇمىس ىستەمەي وتىرا المايدى. «ەڭبەكپەن تابىلعان ءدامنىڭ تاتتىلىگى بولادى»، - دەيدى ول.
- ءبىزدىڭ قازاق حالقىندا ەلىنىڭ قامىن ويلاعان ءبىرتۋار تۇلعالار از بولماعان. ولار: اباي قۇنانبايەۆ، ىبىراي التىنسارين، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماقاش بەكمۇحامبەتوۆ، بوكەي ۇلى جاڭگىر حان. ولار حالىقتى وقۋ بىلىمگە، ونەرگە، ەڭبەك ەتۋگە شاقىرعان.
ىبىراي التىنسارين سياقتى ءحىح عاسىردا ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرىندە دە، حالىقتى بىلىمگە شاقىرعان، قونىستاندىرۋعا، كاسىپپەن اينالىسۋعا، مەكتەپ اشقان، ساياساتكەر ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن ايتۋلى تۇلعالار بار. ولار ەل اراسىندا «پراۆيتەل» اتانعان ماقاش بەكمۇحامبەتوۆ پەن بوكەي ۇلى جاڭگىر حان.
بوكەي ۇلى جاڭگىر حان (1801 — 1845) — كىشى ءجۇزدىڭ ءابىلقايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ شىققان بوكەي ورداسىنىڭ سوڭعى حانى، ءابىلقايىردىڭ شوبەرەسى، نۇرالىنىڭ نەمەرەسى. ونىڭ شىن اتى - جيھانگەر.
II توپ. سۇراق قۇراستىرۋشى – نەگىزگى وقيعالاردى قامتيتىن نەمەسە اڭگىمەنىڭ جالپى مازمۇنى بويىنشا سۇراقتار دايىندايدى.
بلۋم تاكسونومياسى بويىنشا دەڭگەيلىك سۇراقتار قۇراستىرۋ.
دەڭگەي سۇراقتارى
ءبىلىم - اتىمتاي قانداي ادام بولعان؟
- ونى نەلىكتەن جومارت اتاعان؟
ءتۇسىنۋ - سوندا ول نە ىستەگەن؟
- باي ادامدار ءوز دۇنيەسىن ەشكىمگە بەرمەيدى ەمەس پە؟
قولدانۋ - اتىمتاي باي بولا تۇرىپ، نەگە ءوزى جۇمىس ىستەگەن؟
- ونىڭ قانداي سەبەبى بار؟
تالداۋ - ەڭبەك ەتۋ كەمشىلىك پە؟
- وسى ۇزىندىدەگى جەل دەگەنىمىز نە؟
سينتەز - وسى ۇزىندىدەگى ابىرەت دەگەنىمىز نە؟ ابىرەت – (قوستاناي، تورعاي) عيبرات
- مۇنان سەن دە وزىڭە ابىرەت الساڭ بولادى.(ى. التىنسارين تاڭدامالى شىع. 1977ج.) «ديالەكتولوگيالىق سوزدىك» - 105 بەت «ارىس باسپاسى»- الماتى، 2007 ج.
- ەڭبەكپەن تابىلعان ءدام نەلىكتەن ءتاتتى، ءسىڭىمدى؟
باعالاۋ - مال بەرگەن يەسى كىم جانە ول نەدەن قورقادى؟
III توپ. سىلتەمەلەر تابۋشى – اڭگىمەنىڭ تاقىرىبىن، رۋحانيلىعىن اشاتىن افوريزمدەر، ماقال - ماتەلدەردى تاۋىپ جازۋ.
كەيبىرەۋلەرگە قانشا مال بىتسە دە، بايلىق بىتپەيدى. (اباي قۇنانبايەۆ)
پەيىلى كەدەي بايدان ساقتا. (اباي قۇنانبايەۆ)
باردىڭ جۇپىنى كيىنگەنى دە، جوقتىڭ بارشا كيىنگەنى دە بەلگىلى بولىپ تۇرادى. (عابيت مۇسىرەپوۆ)
بايلىققا قوسار ۇلەسىڭ بولماسا، بايلىقتان الار ۇلەسىڭ دە جوق. (عابيت مۇسىرەپوۆ)
بايعا - مال قىمبات، كەدەيگە - جان قىمبات. (عابيت مۇسىرەپوۆ)
بايلىقتى مالدان ەمەس، ادامنان ىزدەگەن ءجون بولماق. (عابيت مۇسىرەپوۆ)
قانشا بايلىق جىيساڭ دا، بۇيىرعاننان ارتىق جەي المايسىڭ. (قورقىت اتا)
دۇنيە - مال شاشىلماي، «مىرزا» دەگەن اتاق جوق. (قورقىت اتا)
داۋلەت تە بىرەۋدەن كوشىپ، بىرەۋگە قونا بەرەدى (مايلىقوجا سۇلتانقوجا ۇلى)
بايلىقتى ونەرمەن، شارۋامەن، قىزمەتپەن ىزدەر بولار. (ءاليحان بوكەيحانوۆ)
ماقال - ماتەلدەر
باي بولساڭ، باسەڭ بول.
كەدەي - بايعا جەتسەم دەيدى، باي - قۇدايعا جەتسەم دەيدى.
باقىت كىلتى ەڭبەكتە كوپ ەڭبەگى كوڭىلدى.
ەڭبەك ەتسەڭ ەمەرسىڭ.
ەڭبەكتىڭ نانى ءتاتتى، جالقاۋدىڭ جانى ءتاتتى.
IV توپ.
دانەكەر – نەگىزگى يدەيالاردى نەمەسە وقيعالاردى بۇگىنگى ومىرمەن بايلانىستىرۋ.
مەن اتىراۋ قالاسىنىڭ شەتىندەگى كىشكەنە عانا اۋىلىندا تۇرامىن. ءبىزدىڭ اۋىل قالادان 3 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا ورنالاسقان. اۋىل «گەولوگ» دەپ اتالادى. سەبەبى، بۇل اۋىل مۇنايشىلار مەن گەولوگ بارلاۋشىلارعا ارنالىپ سالىنعان. وسى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ىشىندە ونەگەلى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جەرلەستەرىم كوپ. سونىڭ ىشىنەن ءبىزدىڭ قانىش ساتبايەۆ ورتا مەكتەبىنىڭ تۇلە – گى، مەنەن ەكى سىنىپ تومەن وقىعان - جانيازوۆ ايبار سەرىك ۇلى. ول ءوزى قاراپايىم وتباسىنان شىققان. اكەسى – مۇنايشى، اناسى ءبىزدىڭ مەكتەپتە ءمۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەدى. ايبار تىنىمسىز ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن كورۋدە. اتىراۋ قالاسىنىڭ بەلگىلى كاسىپكەرى، ەلدىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، تەك ول ءوز كاسىبىن ەل توڭىرەگىندە ەمەس، ءتىپتى شەت ەلدە دە اشۋدا. ەلىنە سىيلى بولۋىنىڭ ءمانى – ونىڭ قاراپايىمدىلىعى، ادامگەرشىلىگى، ەڭبەكقورلىعىنان دەپ ويلايمىن. ول ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە ۇنەمى جايدارى امانداسىپ، ءوز بىتىرگەن مەكتەبىنە قاي كەزدە بولماسىن كومەكتەسۋگە دايار. بۇگىنگى كۇننىڭ اتىمتايى دەۋگە ابدەن لايىق تۇلعا.
وسى اۋىلدىڭ تۇرعىنىنىڭ ءبىرى – ءنارلى اپا. ول - ءوزى نازىك جاندى بولعانىمەن، ەر ازاماتتىڭ جۇمىسىن اتقارىپ، سول ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن كورىپ وتىرعان اسىل انا. كەزىندە ەر ازاماتىنان ەرتە قالسا دا، ءومىردىڭ اۋىر سوققىسىنا مويىمادى.
ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ، بەس بالاسىن ەر جەتكىزىپ، ۇلدى ۇياعا، قىزدى قياعا قوندىردى.
ءقازىر سول بالالار قولعابىس قىلىپ، انالارىنىڭ كاسىبىن ورگە دومالاتىپ وتىرعان ءجونى بار. بۇل كۇنى اپامىزدىڭ جاس كۇنىندەگى قيىندىعىنىڭ ءبارى ارتتا قالىپ، قالامىزداعى «ءنارلى» دەپ اتالاتىن ۇلكەن مەيرامحانانىڭ يەسى، «دينا» ساۋدا ۇيىندە دە بىرنەشە ساۋدا نۇكتەلەرى بار بەلگىلى كاسىپكەر اتاندى. ارينە بۇل تىنىمسىز ەڭبەك، قايرات، قايسارلىق ارقىلى كەلگەن دۇنيەلەر.
اپامىز - اياۋلى انا عانا ەمەس، نەمەرە – جيەندەرىنىڭ سۇيىكتى اجەسى. ءبىزدىڭ مەكتەپپەن ۇنەمى بايلانىستا بولاتىن اتا - انالار كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى. مەكتەپكە ۇنەمى قولداۋ كورسەتەتىن ءبىزدىڭ بەلسەندى اتا - انامىزدىڭ ءبىرى. مەكتەپتەگى ۇيىمداستىرىلعان بارلىق شاراعا كومەكتەسەدى. مۇنىڭ ءوزى ۇلكەن جۇرەكتى ادام ەكەنىن بىلدىرەدى.
ال وسى ەكى تۇلعاعا ۇقسامايتىن قانشا جان بار. ءزاۋلىم ۇيدە تۇرسا دا، اينالاسىنا راقىمى جوق ادامداردى كورگەندە قىنجىلاسىڭ. استا - توك بولسا دا، ەشكىمگە ەشتەڭە بەرمەي، تەك ءوز قارا باسىنىڭ قامىن جەپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ دا بالالارى الدىمىزدا وتىر. مەكتەپتەن بەرىلگەن تاربيە دە، ءبىلىم دە بىردەي بولعانىمەن، ومىرگە دەگەن كوزقاراستارى ءار ءتۇرلى. ادامگەرشىلىك، قاراپايىمدىلىق، مەيىرىم، ەڭبەكقورلىق دەگەن جاقسى قاسيەتتىڭ ءبارى – انانىڭ ءسۇتى مەن اكەنىڭ قانى ارقىلى بەرىلەتىنىنىڭ ءبىر دالەلى وسى ما دەرسىڭ؟...
ىبىراي اڭگىمەلەرىنىڭ باستى تاقىرىبى – ەڭبەك، ەڭبەك ادامى. ەڭبەك ەتۋ، ءوز ماڭداي تەرىڭمەن جەتىستىككە جەتۋ، سول ارقىلى تۋعان ەلىڭنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسۋ بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى، زامان تالابى. بۇنىڭ دالەلى رەتىندە ەلباسىمىز «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» اتتى تۇجىرىمداماسىندا بىلاي دەيدى:
«بۇگىندە ەڭبەك - ءححى عاسىر جاعدايىنداعى شەشۋشى ۇلتتىق فاكتور رەتىندە، جاھاندىق باسەكەلەستىك جاعدايىندا، - الدىڭعى كەزەككە ىلگەرىلەتىلۋى ءتيىس.»
ءىىى. وي تولعانىس.
پرەزەنتاسيا. ءار توپ ءوز جازعاندارىن سىنىپقا ايتادى. باسقا وقۋشىلار تىڭداپ، سۇراقتار قويىپ تالقىلايدى. ساباقتى وقۋشىلار قورىتىندىلايدى.
باعالاۋ.
اتىراۋ قالاسى، گەولوگ پوسەلكەسى،
ق. ي. ساتبايەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ
ورىس سىنىپتارىنداعى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى:
سەيىلحانوۆا مەيرامگۇل سەيىلحان قىزى
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن ۇلىقتايمىز!
