InfoHub Logo

ماڭعىستاۋ وبلىسى، ماڭعىستاۋ اۋدانى
شەبىر اۋىلى، قاراتوبە ورتا مەكتەبى
جوبا جەتەكشىسى: ءى ساناتتى تاريح ءپانى ءمۇعالىمى
باتىروۆا انجەلا سەزوۆنا  
جوبا اۆتورى: ءسابيتوۆا عاليا حاميت قىزى

سەكسياسى: ولكەتانۋ
باعىتى: قازاقستاننىڭ تاريحي ەسكەرتكىشتەرى جانە بولاشاق مارشۋرتتارى

مازمۇنى

1. كىرىسپە

2. نەگىزگى ءبولىم

2.1 شەجىرە-تاريح نۇسقاسى

2.2 ون بەس جاسىندا بي اتانعان ەرمەمبەت

2.3 دوستار ەرمەمبەت ۇيىندە قوناقتا

2.4 ەرمەمبەت بي تاريحناماسى

2.5 وشە جازداپ وسكەن ءبىر اۋلەت

  3. قورىتىندى

4. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

 

ابستراكت (اننوتاسيا)

«تاريحتان تاعىلىم» دەپ حالقىمىز بەكەر ايتپاسا كەرەك، ويتكەنى ادامزات بالاسى وتكەنىن بىلمەسە، بولاشاعىن بولجاي المايدى. ءبىز اتا-بابالارىمىزدىڭ ورلەۋ-وركەندەۋ داۋىرلەرىمەن بىرگە باسىنان وتكەرگەن قيىن-قىستاۋ شاقتارىنان دا ساباق الۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ تاريحىندا تابيعاتتان-زۇلمات، پاتشادان-ناۋبەت كەلگەن كەزدەر از ەمەس. سوندىقتان ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز ءۇشىن تۋعان جەرىمىزدىڭ تاريحىن جەتە ءبىلۋ اسا ماڭىزدى. ىعىلمان شورەكوۆ اقىن ايتقانداي، «تاريحتاپ ايتپاي شەشىلمەس، وتكەن كۇننىڭ جۇمباعى». وسىنداي تاريحتىڭ ءبىر بەتتەرىنەن وزىندىك ورنى بار تۇلعالارىمىزدىڭ قاتارىندا ەسەن ەرمەمبەت بي تۋرالى ايتىلادى.

ەسەن رۋى جايلى ايتىلاتىن كوپتەگەن دەرەكتەر بار. ەسەندەردىڭ ادايدىڭ اتىن شىعارۋداعى ۇلەس سالماعى جوعارى. ونىڭ بالاسى سەيىت بي بولعانى تاريحي شەجىرەلەردە ناقتىلانعان. ەسەننىڭ ءوزى اتى-شۋلى باتىر بولعان دەسەدى. ونىڭ بالاسى سەيىت بي بولعان ادام ەكەنىن تاريحي شەجىرەلەردە جازىلعان. اداي رۋىنىڭ شىعۋ تاريحىن ىزدەستىرىپ، زەرتتەپ جازىپ جۇرگەن شىرتان ۇلى ءىزباساردىڭ اداي  رۋىنان شىققان باتىرلار مەن بيلەردىڭ ەرلىكتەرى مەن بيلىكتەرى جايلى جازعان دەرەكتى اڭگىمەلەرىندە ەسەننىڭ باتىرلىعىمەن بالاسى سەيىتتىڭ بيلىگى جايلى ماعۇلماتتار ايتىلعان.  اداي-كەلىنبەردى-بۇزاۋ-ايتۋمىس-شىلىم-وردەك-ەسەن-سەيىت-تاستەمىر-تۇر-ەرمەمبەت. تۇر ۇلى ەرمەمبەت (1818-1908 جج) ءومىر سۇرگەن. ول ءوز زامانىندا ادايدىڭ باس ءبيى اتانعان، تاريحتا اتى قالعان ايتۋلى تۇلعا. ەرمەمبەت بي بيلىگىمەن العاشقى ەلگە تانىلعان كەزىندە نەبارى ون بەستە ەكەن. الداعى ايتىلاتىن دەرەكتەر ەسەن ەرمەمبەت ءبيدىڭ ون بەس جاسىندا بيلىككە ارالاسۋىنان حاباردار ەتە وتىرىپ، ەرمەمەتتىڭ سول داۋىردە حيۋا حانىمەن اداي ەلى ءۇشىن ءتيىمدى كوپتەگەن كەلىسىمدەر جاسايدى. سول كەلىسىمدەردىڭ ءبىرى حورەزم بويىنا ديحان ەگىپ، ەگىنشىلىكپەن اينالىسامىن دەگەن قازاق ءۇشىن ەركىندىككە قول جەتكىزەدى. قازاق جەرىنە كەلىپ مەشىت پەن مەدرەسەلەردەن ءدىني ءبىلىم الۋ ءۇشىن حيۋالىقتارعا مۇمكىندىك بەرىلەدى. وسىنداي ەكى ەل اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قاتىناستاردا ەرمەمبەت بي شەبەر ساياساتكەر ەكەندىگىن دە كورسەتەدى. وسى زەرتتەۋ جۇمىسىمنىڭ بارىسىندا ەرمەمبەت ءبيدىڭ شەشەندىگىن، ءادىل بي ەكەنىن، ۇشقىر ساياساتكەرلىگىن زەردەلەۋگە تىرىستىم.

كىرىسپە

زەرتتەۋدىڭ ماقساتى: ەسەن ەرمەمبەت ءبيدىڭ ءومىرى مەن تاريح بەتتەرىنەن العان ورنىن جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا جەتكىزە وتىرىپ، ونىڭ اتالى سوزدەرىن ۇلگى ەتە وتىرىپ، سول ارقىلى جاس ۇرپاقتىڭ تولىققاندى تۇلعا رەتىندە دامۋىنا، ولاردىڭ وتانعا، ەلىنە، جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرى مەن ۇلتتىق نامىسىن وياۋ بولماق. اتا-تەگىن بىلگەننىڭ ابىرويى  جوعارى دەگەندەي، قازاقتىڭ شىعۋ شەجىرەسى جايلى ءدال تامىرشىداي تاپ باسىپ، ايتىلعان دەرەكتىڭ تاپشىلىعى كەيىنگى جاس ۇرپاقتار ءۇشىن قيىندىق بەرەرى اقيقات. ءبىزدىڭ جانە اعا بۋىن وكىلدەرىنىڭ جابىلىپ ءجۇرىپ  زەرتتەپ-زەردەلەگەنىمىز-قاتقان قاقتىڭ بەتىندەگى قابىرشاعى سياقتى.

زەرتتەۋدىڭ بولجامى: ماڭعىستاۋ بيلەرىنىڭ قازاق تاريحىنان الاتىن ورىن ناقتىلاۋ، ولاردىڭ ءوز زاماندارىندا اتقارعان ىس-ارەكەتتەرى مەن باتىل دا، باتىر ەڭبەكتەرىن ۇرپاق ساناسىنا جەتكىزۋ. جوعىمىزدى ىزدەۋ، جوعالىتقانىمىزدى تابۋعا دەگەن ۇمتىلىس ەل ەڭسەسىن كوتەرىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاۋ كەزەڭىمەن باستالادى. ماڭعىستاۋ تاريحىن قانشا جىل زەرتتەسەڭ دە تاۋسىلمايتىن تاريح. ول ءبىر عانا ۇرپاقتىڭ قولىنان كەلەتىن شارۋا ەمەس....

زەرتتەۋدىڭ دەرەككوزدەرى: «قازاقتىڭ كونە تاريحىن شاڭ-توزاڭنان سىلكىپ تازارتام»-دەگەن الكەي مارعۇلان دا ماقساتىنىڭ ءبىر پاراسىن ورىنداي الماي دۇنيەدەن ءوتتى. بۇگىنگى ولكەتانۋشىلاردىڭ ماقساتى-اياق جەتەر جەردەگى مالىمەتتەردى جيناقتاپ، سول ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەرمەن سالىستىرا وتىرىپ، شىندىقتىڭ بەتىن اشۋ. ناتيجەلى ەڭبەك جازىپ قالدىرعان ەل اعالارى ءا.سپان، م.ابىلحان «ەرمەمبەت بي»، ج. نۇرماحانوۆانىڭ «ماڭعىستاۋ تاريحى»، ج. كوڭىلىمقوس ۇلى «بابالار بايانى-ۇرپاعىنا امانات» ەڭبەكتەرىندە تولىققاندى باياندالعان.

زەرتتەۋدىڭ ماقسات-مىندەتتەرى: ەسەن ەرمەمبەت ءبيدىڭ قازاق تاريحىنداعى وشپەس مۇرالارىن، شەشەندىك سوزدەرىن، باتىرلىعىن، ەلدەر اراسىنداعى بىتىمگەرلىگىن زەرتتەپ-زەردەلەي وتىرىپ، وقۋشى قاۋىمعا جەتكىزۋ. ەرمەمبەتتەر ءومىر سۇرگەن كەزەڭ، الاساپىرانعا تولى زامان ەدى. جاۋلاسقانمەن جاۋلاسىپ، قانداسقانمەن قانداسۋدىڭ دا شەگى بار زاماندا جاۋجۇرەك باتىر مەن قولباسشىنىڭ دا جۇمىسىن ەسەن ەرمەمبەت بي الماستىرعان بولاتىن. ءوز كەزەڭىندە كورشى ەلدەرمەن ماملەلەر جاساۋعا، داۋ-دامايلاردى شەشۋدە ءوز شەشەندىگىمەن باتىلدىعىمەن، ادالدىعىمەن، ادىلدىگىمەن ەل جادىندا ساقتالعان.

ەرمەمبەت اتامىز تۋرالى بىلگەنىمىزدەن بىلمەگەنىمىز كوپ. وعان ول تۋرالى جازىلعان ەڭبەكتەر مەن كىتاپتار كۋا. جۇمىستى جازۋ بارىسىندا اقشىمىراۋ اۋىلىنىڭ اقساقالى ەرمەمبەت تۋرالى زەرتتەپ-زەردەلەۋشى ەسەن سەرىكوۆ قوشاقانمەن كەزدەستىم، دەگەنمەن ەرمەمبەت بي تۋرالى زەرتتەپ-زەردەلەۋ جۇمىستارىنىڭ ءالى دە بولسا از ەكەندىگىندىگى انىق. وسى جۇمىستى ورىنداۋ بارىسىندا ەرمەمبەت ءبيدىڭ ءادىل تورە ەكەندىگىن اشىپ ايتقىم كەلەدى.

جۇمىستى قورىتىندىلاي كەلە زەرتتەۋ جاڭالىعىم: ماڭعىستاۋ ولكەسىندەگى ءبىر كەزدەرى قازاق جەرىنە ءتىپتى، كورشىلىس جاتقان ەلدەرگە "ءوز ومىرىندە دە، ونەرىندە دە ورنەگىمەن ەل ەسىندە قالعان تاريحي تۇلعا" ەكەنىن دالەلدەۋ.  قازاقتىڭ ءۇش بيىمەن تەڭ كەلەتىن ەرمەمبەت ءبيدىڭ ايتقان سوزدەرى قوعامداعى اششى شىندىققا قارسى اشىق پىكىر ايتا الاتىن تۇلعا ەكەنىن كورسەتە وتىرىپ، دالەلدەدىم. جۇمىسىمنىڭ جاڭالىعى رەتىندە ەرمەمبەت ءبيدىڭ سوزدەرى كورەگەندىك پەن عۇلامالىقتىڭ، شەشەندىك پەن اقىندىقتىڭ، ەكى ەلدەر اراسىندا اتقارعان قىزمەتى ۇلكەن ديپلوماتيالىق ەلشىلىكتىڭ  كورىنىسى دەپ كورسەتۋگە بولادى.

جۇمىسىمدى قورىتىندىلاي كەلە تۋىنداعان ۇسىنىسىم: ماڭعىستاۋدىڭ ءۇش بيىنە ارناپ ەسكەرتكىش ورناتىلسا جانە اۋدان نەمەسە وبلىس ورتالىقتارىنان ەسەن ەرمەمبەت بيگە ارناپ جەكە ەسكەركىش ورناتىلسا، مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ماڭعىستاۋ بيلەرى تۋرالى ماعۇلماتتار ەنگىزىلسە دەگەن ۇسىنىسىم بار.

2.1 شەجىرە - تاريح نۇسقاسى

اتا-تەگىن بىلگەننىڭ ابىرويى جوعارى دەگەندەي، قازاقتىڭ شىعۋ شەجىرەسى جايلى ءدال تامىرشىداي تاپ باسىپ، ايتىلعان دەرەكتىڭ تاپشىلىعى كەيىنگى جاس ۇرپاقتار ءۇشىن قيىندىق بەرەرى اقيقات. ۇلتىمدى اتا-تەگىمدى بىلسەم دەگەن كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ اتا ۇلىنىڭ ىزدەنىسى وزىنەن كەيىنگى جاس ۇرپاقتاردىڭ باباتانىم رۋحاني بايلىعىنا باعا جەتپەس اسىل قازىناسىنا وزدەرىنىڭ سىباعالى ۇلەسىن قوسىپ كەتەرى اقيقات نارسە.  «ەلۋ جىلدا-ەل جاڭا» دەگەندەي قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العان 1991 جىلدان باستاپ ەل ومىرىنە ۇلكەن وزگەرىستەر الا كەلدى. اعا ۇرپاق وكىلدەرى وزدەرىنىڭ جان سارايلارىندا سان جىلدار بويى تۇنشىعىپ، وشۋگە اينالعان ەل -رۋ، شەجىرەلەرىن سۋىرتپاقتاپ ايتا باستادى، باسپا ءسوز قۇرالدارىنان ارنايى بەت بەرىلىپ، كوپ جىلدار بويى ماڭگۇرت حالدە جۇرگەن ۇرپاقتىڭ دۇنيەتانىمىن وزگەرتىپ، اتا جىكتى بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىعىن ارتتىردى.

وسى ورايدا ەسەن ەرمەمبەت ءبيدىڭ عۇمىرىنان ول كىسىنىڭ بيلىك جاساۋ ورەسىنىڭ قانشالىقتى ەكەنىن اڭعارۋ ءۇشىن ەلدىڭ بەلگىلى ازاماتتارى، جازۋشى، جۋرناليست ءابىلقايىر سپان مەن شەجىرە جيناقتاۋشى مەملەكەت قايراتكەرى، سەناتور ماشاني ابىلحاننىڭ اۆتورلىعىمەن جارىق كورگەن «ەرمەمبەت بي» ەڭبەكتەرىندە ماعۇلمات بەرەدى.  ەرمەمبەت تۇر ۇلى 1818 جىلى ماڭعىستاۋدىڭ «ۇلەك»، «اقجال» وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى تۇر بەلگىلى سەيىت ءبيدىڭ نەمەرەسى. ەرمەمبەت 1908 جىلى بۇل پانيدەن وتكەن. كوشپەندىلەردىڭ داستۇرىندە ەل تانىعان جاقسىلاردىڭ قادىر-قاسيەتىن ساراپقا سالىپ، سىناپ وتىرۋ داعدىعا اينالعان جانە سىنشىنىڭ باعاسى اۋماي كەلەدى ەكەن. ەسەن ەرمەمبەت تۇر ۇلى ادايدىڭ باس ءبيى اتانعان، تاريحتا اتى قالعان ايتۋلى تۇلعا. ونىڭ شىعۋ تەگى ەسەن-سەيىت-تاستەمىر-تۇر-ەرمەمبەت بولىپ جالعاسادى. ەرمەمبەت بي بيلىگىمەن العاشقى ەلگە تانىلعان كەزىندە جاسى نەبارى ون بەستە ەكەن. تومەندەگى ايتىلار دەرەكتەر ەرمەمبەتتىڭ ون بەس جاسىندا بيلىككە ارالاسۋىنان حاباردار ەتەدى.

دەرەكتەردە ەرمەمبەتتىڭ ءبىر كوزى سوقىر بولعان دەسەدى. ەسەيگەن شاعىندا شەشەسىنە: - مەن قالاي سوقىر بولدىم؟ – دەپ سۇراپتى. – جارىعىم اي، ءسابي شاعىڭدا تىم ىزاقور، بىربەتكەي ەدىڭ. سۇراعانىڭدا الماي تىنبايتىنسىڭ. بىردە قولىمداعى پىشاقتى سۇراپ قويمادىڭ، سودان پىشاقتى بەرە سالسام، سەن سونى كۇتىپ تۇرعانداي كوزىڭە سۇعىپ العانىڭ، قۇدايدىڭ بۇيرىعى دا سولاي بولعان شىعار،- دەسە..... اتتەڭ اناشىم-اي، ماعان سول پىشاقتى بەرمەگەندە كوپ بولسا ءبىر كۇن جىلار ما ەدىم، ەندى ءومىر بويى جىلايتىن بولدىم-اۋ، -دەپتى ەرمەمبەت.

ەرگەنقۇل تولەگەنوۆ اعانىڭ ايتۋى بويىنشا: "ەرمەمبەت بيمەن حيۋا حانىنىڭ كەزدەسۋى ساتىندە ايتقان سوزدەرىنەن ماعۇلماتتان حان مەن ءبيدىڭ اڭگىمەسىنەن ءۇزىندى.

 - جاقسى اتىڭىزعا قانىقپىز. ادايدىڭ الا بايراعى ەرمەمبەت بي دەگەن اتاعىڭىزدى ەستىگەندە وزىڭىزبەن دىندەس، تىلدەس، ەلدەس ءبىز دە مارقايىپ قالامىز. شاقىرتىپ الىپ ديدارلاسىپ جاتساق شامىڭا الما. "حان باسىمەن قارا الدىنا بارماس" دەگەن جولدان اتتاي الماعانىمىز. راحمەت، شاقىرعانىمىزدى قابىل الىپ كەلدىڭىز. وزىڭىزدەي بەك جاقسىمەن ديدارلاسىپ، ىرگەلى اداي ەلىن بىلە تۇسسەك دەيمىز. مال باعاسى باعلانىمەن، ەل باعاسى ورتاسىنان وزعان وعلانىمەن بىلىنبەك قوي قاشاندا. ءبىز ادايدى ءبيى دە، باتىرى دا كوپ شىققان، بايعا دا كەندە ەمەس ەل دەپ ەستىپ جاتىرمىز. كورمەسەك تە جاقسى اتىنا قانىعا بەرەلىك. ولار حاقىندا نە ايتاسىز؟"- دەيدى وردا يەسى.

- اداي دەگەن انادان اردا ەمىپ، جاقسى مەن جايساڭىنان دا الدا جۇرگەن ەل. ونىڭ ءبارىن باس-باسىنا تۇگەندەپ شىعاتىن بولسام تالاي كۇندى، تالاي تۇنگە جالعاۋىم انىق. حان تاقسىر، سوندىقتان مەن ءسىز سۇراعان ايبارلىم مەن ايدارلىمنىڭ ۇشەۋىنە عانا توقتالىپ، جاۋابىن ءۇش اۋىز سوزبەن بەرسەم ءبىز جاۋعا بۇگىن بارىپ، ەرتەڭ ولگەندى باتىر دەمەيتىن جۇرتپىز. بەيبىت ەلگە نايزا كەزەپ، جەبە جۇمساعان، تىرلىگى تەسىلگەنشە ەرەۋىل اتىنان تۇسپەگەن بارىمتاشىنىڭ تىرلىگى جوق ەلمىز، -دەيدى ەرمەمبەت بي.

- ماڭعىستاۋدىڭ ادايلاردىڭ ءوز زامانىنىڭ ەنشىسىندە وزىندىك ورنى قالىپتاسقان ءۇش اتاقتى ەسەن ەرمەمبەت، جارى ءماتجان، قوساي ورازباي سىندى بيلەرىنىڭ وشپەس مۇرالارى تاريحتىڭ بەتتەرىندە جازىلدى. ەرمەمبەتتىڭ شەشەندىگى مەن بيلىگىنە كەلەتىن بولساق، ماڭعىستاۋ كولەمىندە ءبىر ادام ەرمەمبەتكە تۋرا قاراپ ءسوز ايتا المادى دەسەك ارتىق بولماس ەدى.

2.2 ون بەس جاسىندا بي اتانعان ەرمەمبەت

اداي اۋىلدارى اراسىندا كوپتەن بەرى شەشىلمەي،تياناعىنا جەتە الماي كەلە جاتقان مال داۋى بار ەكەن. «سول داۋ بيلەر القاسىندا قارالىپ، شەشىلەدى» دەگەن حابارمەن اۋىلدىڭ قارتتارىنا ەرىپ ون بەس جاسار ەرمەمبەت تە بارىپتى.  داۋدى تىڭداۋعا ەل كوپ جينالىپتى. داۋدى قاراۋ ەكى جاقتىڭ ءسوز ۇستاعان بيلەرىن تىڭداۋدان باستالعان ەكەن. ارا-اعايىن جانە سول ۋاقىتتاعى بەلدى بي سانالاتىن كيىكباي جولداسباي ارى-بەرى سويلەگەنمەن، سوزىندە تۇرلاۋلىپىكىر،  ەكى جاقتى دا ريزا ەتەرلىك ءۋاج ايتىلماپتى. ءبىراق، ونىڭ ۇزاق-سونار اڭگىمەسىنەن داۋعا جينالعان ەل جالىعىپ كەتكەندەي بولىپتى.

ايتۋلى ءبيدىڭ مىلجىڭ سوزىنەن جينالعانداردان جالىعىپ كەتكەنىن كورگەن، ءوزى دە قاناعاتتانباي تۇرعان بالاڭ جىگىت ەرمەمبەت داۋدى تىڭداپ وتىرعان بيلەر القاسىنا جاقىنداپ كەلىپ: «رۇقسات بولسا، مەندە ءبىر ءسوز بار ەدى» دەپتى. سوندا جولداسباي بي قاسىندا تۇرعاندارعا قاراپ: «مىناۋ قاي بالا؟» دەپ سۇراپتى. ەرمەمبەتتى تانيتىن بىرەۋ: «بۇل ەسەن تۇردىڭ ەرمەمبەت دەگەن بالاسى عوي» دەپ جاۋاپ قايىرىپتى.

جاپ-جاس بالانىڭ كوپ ىشىنەن سۋىرىلىپ شىققانىن جاقتىرماعان جولداسباي «وي، ەنەڭدى...»-دەپ بوقتاپ جىبەرىپتى. ونىڭ بوقتىعىن قۇلاعى شالىپ قالعان جاس جىگىت اتاقتى بيگە قاراپ:

«ەنەمدى بوقتاعانىڭ – ول وربىتكەن ەلىمدى بوقتاعانىڭ،
دەنەمدى بوقتاعانىڭ – وعان يە بولار جەرىمدى بوقتاعانىڭ،
ەلىمنەن، جەرىمنەن كورگەن جامانشىلىعىڭ بار ما،
ەلىمدە-ۇيىڭ، جەرىمدە-مالىڭ مىڭعا جەتتى»- دەپتى.

قاپەلىمدە اڭىرىپ سوزدەن توسىلىپ قالعان، ارتىنان بارىپ مىنا جىگىتتىڭ تەگىن ەمەستىگىن اڭدىعان جولداسباي: «ءاي، ەرمەمبەت، كەل-كەل، قولىڭدى جاي، باتامدى بەرەيىن. ءوزىڭ ادايدىڭ باعى ءۇشىن تۋعان ءبىر بالا ەكەنسىڭ»،-دەپتى.

سول كەزدە ەرمەمبەت: «ءاي، جولداسباي، مەنىڭ ارعى اتام سەيىتتەن باستاپ قۇداي بەرگەن باتام بار. سەنىڭ اكەڭ كيىكباي الا قىردا استىندا بەكى-بەكى كوكشولاق اتى بار، ۇستىندە قاۋدىرلاعان قۋ تونى بار، اياعىندا قۋ شوقايى بار، ءومىر بويى كيىك قۋىپ وتكەن ادام بولىپتى، سوندىقتان اكەسىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى ۇمىتىلىپ، «كيىكباي» اتانىپ كەتكەن ەكەن. سوندا مەن «استىما بەكى-بەكى كوك شولاق بەر، دەنەمە قۋ تون، اياعىما شوقاي بەر» دەپ باتا الام با؟» دەپتى اتاقتى بيدەن قىمسىنباي.

جولداسبايدىڭ مىنا بالاڭ جىگىتتەن وڭباي توسىلعانىن اڭداپ قالعان ءبىر دۋالى ۇلكەن كىسى تۇرىپ: «ءاي، ەرمەمبەت، شىراعىم، وسى داۋعا تورەلىكتى ءوزىڭ ايت»،-دەپتى. ۇلكەن كىسىنىڭ سول ايتقانىن جان-جاقتان قاۋمالاپ تۇرعان حالىق كوپشىلىك قولداپ كەۋ-كەۋلەپ كەتەدى.

ەرمەمبەت جۇرتتىڭ شۋىلى باسىلعان سوڭ بارىپ: «تالاسۋشى ەكى جاق، داۋدىڭ اڭىسىن اڭدىپ، شەشىمىن كۇتكەن ارا-اعايىن كەلىسىپ كەسىمدى ءسوز ايتۋعا رۇقسات بەرسە، مەنىڭ تورەلىگىم دايىن»-دەپتى اينالا قورشاپ تۇرعان ادامدارعا جاعالاي قاراپ: «بەردىك تورەلىك بيلىكتى»، «ايتسىن، رۇقسات، رۇقسات» دەپ كوپشىلىك شۋ ەتە ءتۇسىپتى.

سوندا ەرمەمبەت كوپشىلىككە قاراپ  تۇرىپ بىلاي دەپ ءسوز باستاپتى: «ۋا، اعايىن ارعى اتامىز ءبىر كىسى، بەرەكەت دارىعان، پەيىلىمىز دالاداي كەڭ ەل ەدىك قوي. «مال ءبىر جۇتتىق، قولدىڭ كىرى» دەمەي مە اتالارىمىز؟ سول مالدى داۋ-دامايسىز-اق توپالاڭ مەن جامانات دەگەن ىندەتكە بەرىپ جاتقان جوقپىز با؟ ءبىزدىڭ قازەكەم «اعايىن اششى، مال تۇششى» دەپ دۇرىس ايتىلماعان ءسوزدى كولدەنەڭ تارتىپ العا توسادى. شىندىعىندا مال اششى، اعايىن تۇششى بولعانعا جەتەتىن نە بار؟ باسىڭ اۋىرىپ، بالتىرىڭ سىزداسا، باسىڭا قيىن ءىس تۇسسە، باسىڭدى سۇيەيتىن سول اعايىن ەمەس پە ەدى؟ قىزىلداساڭ دا، جىلۋلاساڭ دا اعايىن سەنىكى ەكەنى وتىرىك پە؟ يت پەن قۇسقا جەم بولىپ جاتقان مالعا بولا اعايىن اراسى اشىلار بولسا، ءبىزدىڭ ەلدىگىمىز قايسى، بىرلىگىمىزدەن نە قالادى؟»- دەپ تىنىستايدى بالاڭ جىگىت. تىڭداپ تۇرعان كوپشىلىك ونىڭ جۇيەلى دە، ورنىقتى سوزىنە ريزا بولىپ، ءار تۇستان قوستاعان داۋىستار ەستىلىپ جاتادى. ءوزىن قوستاعان كوپشىلىكتىڭ ىڭعايىن اڭداعان جاس جىگىت ءسوزىن جالعاستىرادى: «بۇل ءبىر كوپ شەشىلمەي كەلە جاتقان، ەسكىرىپ كەتكەن داۋ ەكەن. سوندىقتان ونى بۇدان ءارى سوزا بەرمەيىك، اعايىندىق تاتۋلىعىمىزعا ءوزىمىز سىنا قاقپايىق. وتكەن ورەۋىل، قالعان سالاۋات، ەكى جاق باسقا-باس، تۇياققا-تۇياق دەپ بىتىسەيىك. ءبيسميللا، اللاھۋ اكبار» دەپ بارىپ ەكى الاقانىمەن بەتىن سيپاعاندا داۋعا جينالعان قالىڭ ەل ەرمەمبەتتىڭ كەسىمىنە ريزا بولىپ تاراسىپتى. سول كەزدەن باستاپ «ەسەن ەرمەمبەت بي» دەگەن اتاق ماڭعىستاۋ ەلىنە كەڭىنەن جايىلا باستاپتى.

ەسەن ەرمەمبەت جايىندا كەزدەسەتىن دەرەكتەردەن ونىڭ ماڭعىستاۋداعى ادايلار كوتەرىلىسىنىڭ بەلسەندى تاريحي تۇلعالارىنىڭ قاتارىندا بولعاندىعىن دا اڭعارۋعا بولادى. يسا مەن دوسان باستاعان كوتەرىلىس بولعان كەزدە رەسەي اسكەرىنىڭ كۇشى كوتەرىلىستى كۇشپەن باسىپ تاستاعان بولاتىن. دوسان قاراڭعى تۇرمەدە ازاپ پەن قورلىققا قاپالانىپ ءولدى. مايا ۇلى بايىمبەتتىڭ پاتشا ۇكىمەتىمەن اراداعى جاسالعان كەلىسىم شارتى كۇشىن جويدى. ەندى ءبىزدىڭ ەل كۇشتى اسكەري تەحنيكاسى بار، مۇزداي قارۋلانعان رەسەي يمپەرياسىنا قولدارىنداعى نايزا، قىلىش، شوقپار، دويىر قامشىمەن قارسى تۇرىپ ەشتەڭە وندىرە المايتىندارىنا كوزدەرى جەتىپ، «شاراسىزدان شالعا ءتيدىمنىڭ» كەيپىن كيەدى. كەلىسىمگە شاقىرعان پاتشا ۇكىمەتى مەن كەلىسىمگە كەلىپ، شارتقا وتىرۋ جونىندەگى ۇسىنىستى قابىلداماسقا شاراسى دا قالماعان ەلدىڭ اقىلگوي ۇلكەندەرى «ءبورى اشتىعىن بىلدىرمەي، سىرتقى تۇگىن قامپايتار» دەگەندەي، حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعاي الادى دەگەن ادامداردى ىرىكتەپ، ولارعا ءوز سەنىمدەرىن ارقالاتۋ ءۇشىن ەلشىلەردى سايلاپ قالۋدىڭ قامىن قاراستىرادى. «ەلشىلىككە كىم بارادى؟» - دەگەن ساۋالعا ەل ىشىندەگى پاراساتتى اقساقالدار مەن بيلەر جينالىپ، اقىلداسا كەلە «ەڭ ءبىرىنشى باس بي بولىپ ەسەن ەرمەمبەت بارسىن، ونىڭ ەرلىگى مەن بيلىگى ءتىلىنىڭ ۇشىندا ەدى»،- دەپ حالىق ءبىر اۋىزدان ەرمەمبەت ءبيدى قولداعان بولاتىن. ءسويتىپ، پاتشا ۇكىمەتىمەن قىرىق جالعا دەيىن بىر-بىرىنە تيمەيتىن بولىپ، قىزىل ءيتتىڭ تەرىسىنە ءمور باستىرىپ كەلگەن ەكەن،- دەگەن دەرەكتەر كەزدەسەدى.

2.3 دوستار ەرمەمبەت ۇيىندە قوناقتا

ۇلكەن كىسىلەرىمىز «ەرمەمبەت يسادان ون ءبىر جاس تاي ۇلكەن ەكەن» دەيدى. ءبىراق، ەل اراسىنداعى سوزدەردە ەرمەمبەت پەن يسا قۇرداس ادامدارشا سويلەسەدى ەكەن دەگەن اڭگىمە ايتىلادى. ءبىر كۇنى ءماتجان بي ەرمەمبەتكە: «ەرەكە، وسى سەن يسەكەڭنىڭ ءۇش جاستاي ۇلكەن ەمەسسىڭ بە؟»- دەپ سۇراسا، ەرمەمبەت: «سەنىڭ ءوزىڭ نە ايتىپ وتىرسىڭ؟» «جاسى بىرگە جانداي قۇرداس، ءبىر جاس ۇلكەن بالداي قۇرداس، ەكى جاس ۇلكەن تاڭداي قۇرداس، ءۇش جاس ۇلكەن مولدان قۇرداس، ءتورت جاس ۇلكەن زوردان قۇرداس» دەگەندە شىعارعان مەن ەمەسپىن. حالىقتىڭ ايتقانى عوي» دەپتى دەيدى.

ءبىر ساپاردا ەرمەمبەت بي ءبىر جاقتان جولاۋشىلاپ كەلە جاتىپ كەشكە قاراي الاتورپانىڭ قاباعىندا وتىرعان يسانىڭ اۋىلىنا كەلىپ ءتۇسىپتى. ۋاقىت كۇزدىڭ كەزى، قويدىڭ تۇنەككە كەتىپ، ەكى-ۇش كۇنسىز ورالمايتىن مەزگىلى بولسا كەرەك. قولىندا سويا قوياتىن مال بولماي قالىپ، يسا ەرمەمبەتتى ءولى ەتپەن سىيلاپتى. بەس دوستىڭ اراسىندا، ءبىر جاعىنان ناعاشىلى-جيەندىگى بار ەرمەمبەت ماتجانمەن قاتتى ازىلدەسەدى ەكەن. ال، يسامەن ونداي ازىلگە كوپ بارمايتىن سياقتى. دۇرىستاپ قوناعاسى بەرە الماعان يسا: «كىدىر، مال الدىرىپ دۇرىستاپ قوناعاسى بەرەيىن» دەگەنىنەن اعا بي قاراماپتى. اسىعىستىق جاعدايىن ايتىپ اۋىلدان اتتانىپ كەتىپتى.

كوپ ۇزاماي يسا ءماتجانعا كەزدەسىپ قالىپ، ۇيىنە كەلىپ قونعان ەرمەمبەتكە قوناعاسى بەرە الماعانىن ايتىپ: «نە دە بولسا ۇياتتى بولىپ قالدىم. بۇنىڭ ارتى قالاي بولار ەكەن؟»-دەپتى. سوندا ءماتجان ءسال ويلانىپ ءتۇرىپ: «بۇل جايدى ەرەكەڭ الدىمىزعا ءبىر سوقتىردى. جانە، يسەكە، ول سەنى قۇرداس قىلىپ الدى عوي. مەنىڭ ويىمشا، بۇعان جاسايتىن ءبىر عانا امال بار: وزىنىكىن ءوزىنىڭ الدىنا كەلتىرۋ كەرەك. ول ءۇشىن كەلەسى جىلى كۇزدە، قوي تۇنەككە كەتەتىن كەزدە ورايىن كەلتىرىپ ۇيىنە بارىپ تۇسە قالالىق. ءبىر قاپىسىن تاپساق، سوندا تابارمىز. مۇمكىن، وعان دەيىن ەرەكەڭ بۇل جايدى دا ۇمىتىپ كەتەر. باسقا امالىن كورىپ تۇرعانىم جوق» دەپتى. وسىعان ءوزارا ءسوز بايلاسادى دا، كەلەسى جىلى كۇزدە، مال تۇنەككە كەتەتىن ۋاقىتتا يسا، تىلەگەن، ءماتجان مەن وراز تورتەۋى ءبىر كۇنى ەرمەمبەت ۇيىنە سارت ەتىپ تۇسە قالادى. بۇلار كەلگەن كەزدە جۇمساي قويۋعا ەرمەمبەتتىڭ بالاسى دا اۋىلدا بولماي قالىپتى. ەرەكەڭ قىزىن سىرتقا الىپ سىبىرلاپتى: «اناۋ ماۋلەننىڭ بەرگى الدىندا وتىرعان قوشتاي اۋىلى، وسى ارادان ون شاقىرىمنان كوپ ەمەس. بارىپ ەكى ءتۇرلى شاي سۇرا. ەگەر بەرسە، ەكەۋىن ەكى جانقالتاڭا سالىپ كەلەرسىڭ، مەن كورەتىن بولايىن. شايىڭدى كەلگەسىن دەمدەرسىڭ. مەن قوناعاسى مالدى سويدىرىپ دايىندىپ قويارمىن. سەن كەلگەنشە قوناقتاردى اعارعانمەن الدارقاتا تۇرامىن. كىدىرمەي تەز كەل» دەپ جۇمساپ جىبەرەدى. ۇيىندە جاقسى شاي تاۋسىلىپ قالعان كەز ەكەن. قوناعاسىعا  سوياتىن مالى، قوناقتارىنا سىيلايتىن شاپان، مىنگىزەر اتتارى دايىن بولسا كەرەك.

سىيلاس ىنەلەرىمەن ونى-مۇنى ايتىپ وتىرعاندا قىزى دا كەلەدى. ەكى قالتاسىنىڭ شايعا تولى ەكەنىن ايتپاي-اق بايقاعان ەرمەمبەت سول وتىرعان كۇيى قىزىن داۋىستاپ شاقىرىپ الادى دا: «ءاي، قاراعىم، مىنا قوناقتار ەلدىڭ ەركەلەرى عوي، شايدى دا، قوناقاسى دا تالعاپ ىشەتىن ادامدار. ەكى اققۇمانعا ەكى ءتۇرلى شايدان دەمدە، ءبىرىن «قاتتى» دەر، ءبىرىن «ءتاتتى» دەر. ەكى قوي سويىپ، ەكەۋىنىڭ ەتىن ەكى قازانعا اسىپ پىسىرىڭدەر، ءبىرىن «ارىق» دەر، ءبىرىن «سەمىز» دەر، قالاعانىن ىشىپ-جەيتىن بولسىن. «قوناقاسىنى دۇرىس بەرمەدىڭ دەپ مىنەپ كەتىپ جۇرمەسىن» دەپتى. بەيۋاقىتتا ەرەكەڭنىڭ قىسىلىپ، قاپىلعانىن كورگىسى كەلگەن قوناقتارى بەرىلگەن قوناقاسىنان ءمىن تابا الماي، ەندى اتتانعالى رۇقسات سۇراپتى. ەرمەمبەت «رۇقسات اللادان عوي»،- دەپ قالىپتاسقان ادەت بويىنشا قوناقتارىنان بۇيىم-قىزمەت سۇرايدى. ولار ءوزارا كەلىسىپ قويعانداي-اق: «ەرەكە، بۇيىمدى نە قىلايىق. بۇيىم ءبىتتى.  بىزدىكى تەك امانداسىپ، اڭگىمەلەسىپ قايتايىق دەگەن نيەت قوي» دەسىپتى. سوندا ەرمەمبەت يساعا قاراپ وتىرىپ: «يسا، سەنە تورەلەۋ ەدىڭ-اۋ، ساعان استىما ءمىنىپ جۇرگەن جورعانىڭ تۇقىمداسىن بەلدەۋگە بايلاتىپ قويدىم. سونى استىڭا ءمىنىپ كەت» دەپتى. ابىز تىلەگەنگە «سەن جۇقالاۋ ەدىڭ-اۋ، وياز-اكىمدەرمەن جاقىنداۋ جۇرگەنىڭمەن، ار جاعىڭ بەلگىلى، سونى ەسكەرىپ بولەك قاماتىپ قويعان قىرىق بويداق قويدى الدىڭا سالىپ ايداپ كەت» دەپتى. توقتامىس ورازعا قاراپ: «ساعان سوعىمعا ءبىر تۋ بيەنى دايىداتىپ قويدىم. جەتەگىڭە الا كەتەرسىڭ» دەپتى. ەڭ سوڭىندا ءماتجانعا قاراپ وتىرىپ: «ءاي، ءماتجان، سەنىڭ ءجۇرىسىڭ تەگىن ءجۇرىس ەمەس. مىنالاردىڭ باستارىن قوسىپ قيقىم ىزدەپ ءجۇرسىڭ عوي. ساعان ەشتەڭە بەرمەيىن دەپ وتىرمىن» دەپتى. سوندا ءماتجان وتىرىپ: «قۇر قايتىپتى» دەگەن اتاققا مەن قالمايمىن، «قۇر جىبەرىپتى» دەگەن اتاققا ءسىز قالاسىز. سەبەبىن ايتايىن: «باياعىدا حيۋانىڭ حانىنان سۇراپ العان جەرگە ەسەننىڭ وتىز ءۇيىن كوشىرىپ اپارىپ، قاسقالاردىڭ دەنى ءبىر جايىلىپ ەدى. مەن حاننان سۋدى سۇراپ العاندا ىشىندە ءسىز دە بار ەدىڭىز. سوندا: «ءماتجان-اۋ، بىزدەن دە ءبىر ۇل تۋعان ەكەن عوي. مىنا ىسىڭە ىرزا بولدىم. جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار دەگەن، كوپ جارىدان تۇلپار شىققان ەكەن. ءتىرى بولسام حيۋازىن ءبىر قايىرارمىن دەپ ەدىڭ. بۇگىن سول ۋادەڭدى ورىندادىڭ» دەپتى.

سوندا ەرمەمبەت: «ءاي، ءماتجان، قايتەر ەكەن دەپ ايتا سالىپ ەدىم. وكپەڭ دۇرىس، ول ايتقانىمدى ۇمىتقان جوقپىن. ءاي، قۇرىماعىر-اي، ءماتجان ەرمەمبەتتەن قۇر قايتقان ەكەن دەگەن ءسوز ماعان ابىروي ەدى دە، ساعان ءولىم ەدى، سونى ءبىلىپ تۇرسىز-اي. «ەر نازارى مەن ءپىر نازارى جامان» دەگەن ءسوز بار ەدى، سەن دە ءبىر بيە الىپ كەتشى» دەپ ءماتجاننىڭ جەتەگىنە دە ءبىر بيە بايلاپتى دەيدى. ءسويتىپ، ادەيى سىناي كەلگەن ءتورت ءبيدى كوڭىلدى اتتاندىرىپ سالىپتى. بىردە دوس-جاراندارى ەرمەمبەت بيدەن: "قۇداي دەپ ايتىڭىزشى، وسى ءسىزدىڭ دە بىرەۋدىڭ الدىندا سوزدەن توسىلعان كەزىڭىز بولدى ما؟"-دەپ سۇرايدى. سوندا بي: "جالىنبايتىن جاقتى، سۇرىنبەيتىن تۇياقتى اللانىڭ ءوزى دە جاراتپاعان"-دەسە كەرەك. حالىق "تابىلعان ءسوز مۇدىرتەر، بۇدىرلى ءسوز كىدىرتەر" دەيدى. تاۋىپ ايتىلعان ءسوزدىڭ تالاسى جوق. ال تەك اتا جولى، دالا زاڭىن باسشىلىققا العان يۋريسپرۋدەنسياسى، قىلمىس زەرتتەيتىن قىزمەتى جوق ورتادا، اققا قۇداي جاق قانا زاماندا تۋرا ءبيدىڭ كىدىرىپ، كىبىرتىكتەگەن تۇستارى، ءسىرا از بولماعان. ءىستىڭ اق قاراسىن الدىمەن ءوزىنىڭ كوزى جەتىپ الماي تۇرىپ بەلدەن باسىپ سوت قۇرىپ، كەسىپ ايتۋ الدىمەن ءبيدىڭ وزىنە سىن. ويتكەنى، كوپ كوزى-كورەگەن، حالىق كوڭىلى-تارازى. ەل اۋزىندا اتى قالعان بي-باقىتتى بي دەگەن ەكەن.

2.4  ەرمەمبەت بي تاريحناماسى

«ءوزىڭ تۋعانعا دەيىنگى دۇنيەدە نە بولعانىن بەلمەسەڭ، عۇمىر بويى نارەستە قالپىڭدا قالدىم دەي بەر»،- سيسەرون ايتقانداي ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن باستاپ تاريحتىڭ اقتاڭداق بەتتەرى ايقىندالا باستاعان بولاتىن. وسى ساتتە ەل اعالارى، بابا ۇرپاقتارى ءوز زەرتتەۋلەرىن جۇرگىزگە باستادى. ەسەن ەرمەمبەت ءبيدىڭ ءومىرى مەن ادايلاردىڭ باس ءبيى اتانۋى جونىندە ءوز زەردەلەۋ جۇمىستارىن جازۋشى، جۋرناليست ءابىلقايىر سپان مەن شەجىرە تانۋشى، مەملەكەت قايراتكەرى ماشاني ابىلحاننىڭ ەڭبەكتەرى زور. «جۇرگەن اياققا-جورگەم ىلىگەدى»- ىزدەسەڭدەر تاباسىڭدار دەگەن ماقساتتى ۇستانعان ەل اعالارى ەرمەمبەت بي تۋرالى ەسەن اۋىلىنىڭ اقساقالدارىنىڭ اۋىزشا ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكەن ماعۇلماتتارى مەن ارحيۆ جازبالارىن بارىنشا دالەلدەپ جارىققا شىعارۋعا تىرىسقان.

ءابىلقايىر سپاننىڭ زەرتتەۋلەرىندە ەرمەمبەت ءبيدىڭ ماملەگەر ەكەنىن ايتا كەتكەن ەدى. ەرمەمبەت قازاق ەلى مەن حيۋا ەلى اراسىنداعى بىتىسپەي جۇرگەن ماسەلەلەردى شەشۋ جولىندا حيۋا حانىمەن كەزدەسىپ ءوز ەلىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن تومەندەگىدەي تالاپتارىن قويعان ەدى

- حورەزم ويىنا كەلىپ ەگىن ەگىپ ديحانشىلىقتى كاسىپ ەتەم دەگەن قازاقتىڭ بەتىن قاقپاۋ؛

- اداي ەلى ءوز ورىسىندە بەسقالانىڭ ساۋدا كەرۋەنىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ؛

- ەل ىشىندە مەشىت پەن مەدرەسە اشىپ يماندىلىقتى ۋاعىزدايمىن دەگەن ادامعا جاعداي جاساۋ ت.ب ەل ءۇشىن ماڭىزى زور ماسەلەلەردى كورشى حيۋا حانىمەن كەزدەسىپ كۇنى بۇگىنگىدەي جۇيەلى تۇردە شارت جاساسۋدا سول زاماننىڭ ەرلىك ىستەرىنىڭ ءبىرى ەدى.

ەرمەمبەت ءبيدىڭ: «زامانىنا ادامى ساي بولا الماعان ەل وڭبايدى. ءومىر كوشىنە  ەرە الماعان ەلدىڭ ەرتەڭى بولمايدى» دەگەن ءسوزى قالعان. «ەرەكەڭنىڭ ماملەسى-اللانىڭ ماسىرەتى» دەيدى ەكەن ونىڭ كەمەڭگەرلىگىنە ريزا بولعان زامانداسى ءماتجان بي. جارى  ءماتجان بي ەرمەمبەت ءبيدى قاتتى قۇرمەتتەپتى. القالى جيىندا، كەلەسى ءسوز باستاردا اۋەلى: ەرمەمبەت بي ايتقان ەكەن دەپ، بىر-ەكى اۋىز سازبەن بەتاشار جاساپ الىپ، سودان سوڭ بارىپ ءوز ارناسىنا اۋىسادى ەكەن. ءماتجان: «مەنىڭ كوجە-قارنىمدى تويدىرعان ءبىر جەر بار، ول – ب   ەسقالانىڭ ويى، ءامۋداريانىڭ بويى؛ كوڭىل-قارنىمدى تويعىزعان ءبىر ادام بار، ءول-تىل داريانىڭ كوزى، ەرمەمبەت ءبيدىڭ ءوزى» - دەيى ەكەن.

ماشاني ابىلحان ەڭبەكتەرىندە ەسەن ەرمەمبەت ءبيدىڭ ءسوز نۇسقالارى تەرەڭ زەرتتەلگەن. جۇمىس ساپارىمەن ءجۇرىپ اقشىمىراۋ اۋىلىنىڭ ۇلەك قاۋىمىندا جەرلەنگەن «تۇر ۇلى ەرمەمبەت» دەگەن قورىمدى كورىپ، «ءولدىڭ، ماماي، قور بولدىڭ» دەگەن ويمەن ەسەن، ءتىپتى جەمەنەي ۇرپاقتارىنىڭ باسىن قوسىپ زامانىنا لايىق كەسەنە ورناتۋ تۋرالى العاشقى قادامدى ماشاني ابىلحان باستاعان بولاتىن. بابا باسىنا كەسەنە ورناتىلىپ، رۋحىنا قۇران باعىشتالىپ، ۇلكەن اس بەرىلىپ قانا قويماي ەرمەمبەت بي تۋرالى دا كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جارىق كورە باستادى. سول زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن شەشەندىك، ادىلدىك تاربيەسى مول ەڭبەكتەرى جارىققا شىعا باستاپ، حالقىنا كەڭىنەن تانىلدى. مىسالى ءماشانيدىڭ ەرمەمبەتتىڭ «كۇندەس اعايىنعا جاۋابى» دەپ اتالاتىن جازبا دەرەگىندە: جاقسىنىڭ جاۋى كوپ دەگەن بار عوي، ەرمەمبەتتى دە «بولىس بالاسىمىن، بي تۇقىمىمىن دەيسىڭ بە؟ ءبىز دە سولاردان شىققانبىز. سەنىڭ نەڭ ارتىق؟!» - دەپ كۇندەگەندەر اعايىندارىنىڭ اراسىنان تابىعان سەكىلدى. سوندا ەرمەمبەت: وتىز ءۇي شىعام دەيسىڭ ەلدەن بولەك،

جىگىتكە ەڭ كەرەگى-اقىل، جۇرەك!
ەجەلدەن قويعا مىنگەن شوبىر ەدىڭ
كەلتىرگەن ازەر تويدان كوتەرمەلەپ!
بەلگىلى بەرەن-ساۋىت جاعالارىڭ
كوپ قارعا ءبىر سۇڭقارعا جابىلارىڭ.
مەن سىزگە ەل قىستايتىن قوڭىر ويمىن       
ىزعىرىق بوران سوقسا پانالارىڭ!- دەپ بيلىكتى ولەڭگە ۇشتاستىرىپ، توگىپ-توگىپ جىبەرىپتى.

2.5 وشە جازداپ وسكەن ءبىر داۋلەت

«مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاق جونىندە حاتتالعان نەبىر دەرەك، ماعۇلماتتاردا قاعازعا تۇسپەگەن، ادام جادىنان ۋاقىت تەزى وشىرۋگە اينالعان تالاي-تالاي تاعدىرلار بار. مۇنى تۇسىنۋگە، ول تاريحتى زەرتتەپ-زەردەلەۋ ءۇشىن ونى ءوز باسىنان وتكىزگەن، بۇگىندە ارامىزدا سيرەك تە بولسا نەكەن-ساياق عاسىرعا جۋىق عۇمىر كەشكەن، كونەكوز قاريالارىمىزدىڭ اڭگىمەلەرىن، ازابى كوپ تە بولسا جىگەرى جاسىماي، ءومىردىڭ وزىنشە قىزىعىن كورىپ، حاتتاپ ارتقا قالدىرىپ كەتكەن اقساقالدارىمىزدىڭ ءومىرى مەن عۇمىرى ارقىلى تاريحي دەرەكتەردى كەيىنگى ۇرپاققا مۇرا ەتىپ قالدىرۋ دا ۇلكەن مىندەت. كەيىنگى ۇرپاقتارى بابالارىنىڭ باسىنا ۇلكەن كەسەنە سالۋدى ماقسات ەتە وتىرىپ، 2003 جىلى بي كەسەنەسىن سالعان ەدى. حالىق ىشىندە ەرمەمبەت ءبيدىڭ ءۇش قاسيەتى ەرەكشە ەستە ساقتالىپ قالعان.سوندىقتان ءبىرىنشى باعامدا ونىڭ بي ەكەندىگىنىڭ نىشانىنا ارنالعان: ەڭ جوعارىدا كومكەرمە جيەكتاستان تومەندەگى ءۇش تۇبەكتىڭ كارتاسى ءوزىنىڭ  بيلىك قۇرعان ولكەسىن كورسەتسە، ورتا شەندەگى دوڭەس قالقانداعى قامشى-بي ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى. ەكىنشى باعانداعى قالقان ۇستىندەگى قىلىش پەن شوقپار باتىرلىق قاسيەتىن كورسەتەدى. قالقانمەن جيەكتەمەنىڭ اراسىنا ەل تىنىشتىعىن كۇزەتىپ تۇرعان جاۋىنگەرلەر سالىنعان.تاعى ءبىر ۇلكەن قاسيەتى-جومارتتىعىندا،ءۇشىنشى باعان ارنالعان. جوعارىدا ايتپاي كەلەر قوناعىنا اۋى ماڭىنان ۇزاتپاي ۇستايتىن ءتورت تۇلىك مالى جۇرسە، ودان تومەن استىنداعى وتى سونبەيتىن بۋلى قازاندارى تۇر. ەردىڭگەككە بەكىتىلگەن قالقانعا سۋسىن ساقتار تورسىعى، مەيمانعا ۇسنۋعا دايىن توستاعانى مەن وجاۋى بەينەلەنگەن.

ءۇش باعاننىڭ جوعارى باسى دوڭگەلەك جيەكتاسپەن كومكەرىلىپ، قاسيەتتەرى ءار ءتۇرلى بولعانىمەن ونىڭ ءبارى ءبىر باسقا توپتاسىپ، سودان عانا ءنار الىپ، ءوزارا كەلىسىم تاۋىپ قايتا تارالاناتىنىن دالەلدەيدى. ءارى قاراي كۇمبەزدەنە بارىپ تۇيىندەلىپ، ەرەكشە ايبىندىلىقپەن اسپانمەن تىلدەسپەككە ۇمتىلىپ، سانا مەن اقىلدىڭ ارقاسىندا كوكتەگى ايمەن تابىسقان.

كەسەنەنىڭ ورتاسىندا، بابا مۇردەسىنىڭ ۇستىنە ساندىقتاس ورناتىلعان. ونىڭ قوس ءبۇيىرى ولكە قازاقتارىنا ءتان قوشقار ءمۇيىز ويۋلارمەن اشەكەيلەنگەن. ۇستىنە باتىر دا بي اتانىڭ دۋلىعاسى، قايقى باس قىلىشى مەن قالقانى جينالعان.

ەندى ءبىر ۇلكەن ەلەمەنتى-قۇلپىتاس. ول اعا بيگە، بيلەر سوتىنا ساي ەڭسەلى قىلىپ سالىنعان. قۇلپىتاستىڭ ىشكى بەتىنە ءبيدىڭ گەنيولوگيالىق شەجىرەسى جازىلعان. تولىق ءماتىنى تومەندەگىدەي: اداي-كەلىنبەردى-بۇزاۋ-ايتۋمىس-شىلىم-وردەك-ەسەن-سەيىت-تاستەمىر-تۇر-ەرمەمبەت. ەكىنشى بەتىنە: تۇر ۇلى ەرمەمبەت (1818-1908 جج) «كوجە قارنىمدى تويدىرعان

حورەزمنىڭ ويى،
ءامۋداريانىڭ بويى
كوڭىل قارنىمدى تويدىرعان
ءتىل داريانىڭ كوزى
ەرمەمبەت ءبيدىڭ ءسوزى»- دەگەن اتاقتى ءماتجان ءبيدىڭ ريزاشىلىعى جازىلعان.

شەجىرە-بەينەلەپ ايتقاندا الىپ بايتەرەكتىڭ تەرەڭگە جىبەرەگەن تامىرى بولسا، بايتەرەكتىڭ ءاربىر جاپىراعى تەرەڭدەگى تامىرىن نارىمەن جايقالتانتىن زاڭدى تۇسىنىك. اداي تاياسىنىڭ ءبىر-اق پايىزىن قۇرايتىن ەسەن رۋىندا دا  بابا ۇرپاقتارىنا ءتان قان قۋالاۋشىلىق قاسيەتتىڭ ءبارى بار. سونىمەن بىرگە ادايدان شىققان اۋزىمەن قۇس تىستەگەن، دۋالى ءسوزدى شەشەن-بيلەردىڭ ەل مەن ەلدى جاراستىرا بىلۋدەگى ەرەكشە قاسيەتتەرى، باتىر-باعلاندارى كوپ. ونىڭ دالەلى كسرو-نىڭ جوعارعى سوۆەتىنىڭ بىرنەشە مارتە دەپۋتاتى شامعۇلوۆ وسپان، ەگەمەندى قازاقستان پارلامەنتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى ەرەجەپوۆ قايروللا، تورەتايەۆ قۋانىش، جاكۋلايەۆ ارتەلبەك سىندى اعالارىمىز بار. بۇگىندە ەرمەمبەت ءبيدىڭ ۇرپاقتارى ساباقتاستىعىن جالعاتىرىپ وتىرعان بابا-ماحار ۇلى ورىن، اتا-ورىن ۇلى ماشاني، اكە-ماشاني ۇلى نۇرلان، بالا-نۇرلان ۇلى مارعۇلان. ەسەن شەجىرەسىنىڭ العاشقى نۇسقاسىن ءازىرباي ءبورى ۇلى ماحامبەتوۆ (1913-1997 جج) قولجازبالارىندا كەلتىرگەن.

قورىتىندى

ونەر-ومىردىڭ ناق بەينەسى، اينىماس ساۋلەسى، ويىنىڭ قورداسى، پىكىردىڭ ءتۇيىنى. قازاق حالقىنىڭ قاي ونەرى بولماسىن ونىڭ تىرشىلىك تىنىسىنا ۇقساس، ۇندەس نەگىز تاپقان. جازۋ-سىزۋدان گورى اۋىزشا ايتىلىپ، زەيىنگە قۇيىلعان، زەردەگە قوردالانعان ءار ايماقتىڭ ونەرى، تۇرمىس-سالتى، ءداستۇر-داعدىسى وزىنە ءتان. قازىرگى قازاقستاننىڭ باتىسىندا ماڭعىستاۋدى قونىستانعان قازاقتاردىڭ اداي تايپاسىنىڭ اۋىز ادەبيەتى ءوز الدىنا دارالاۋ كورىنىس بەرەدى. نەبىر وقيعالار، اڭىزدار ءورىلىپ، شىندىق اتاۋلىمەن شەندەسىپ جاتادى. ءار ەلدىڭ، ءار ايماقتىڭ ءوز ءسوز ءدىلمارلارى، شەشەندەرى بولعانى اقيقات. جالپى تىلىمىزدە بي، شەشەن سوزدەرى الدەقاشان بىرىگىپ، ءبىرتۇتاس ۇعىم بەرىپ، كىرىگىپ كەتكەنى ايقىن. دەگەنمەن بي بولۋ ءۇشىن ءبىر عانا ءسوز شەبەرلىگى جەتكىلىكتى بولىپ شىقپايدى. بي ەڭ الدىمەن ەلدىڭ تاريحىن، ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن، ەل باسىنان بۇرىن-سوڭدى وتكەن وقيعالاردى جۇيەلەپ وتىرۋى بىردەن-بىر قاجەتتىلىك.

اداي ەلىنىڭ ءار رۋىنان نەبىر ايتقىش، تاپقىر، كورىپكەل، سۋىرىپ سالما بىلگىشتەر شىققان. سول تۇلعالاردىڭ قاتارىندا وزىندىك ورنى بار تۇر ۇلى ەرمەمبەت بي. ءوز زامانىندا ەل اراسىنداعى ماملەلەر مەن داۋ-جانجالداردىڭ  ءادىل شەشىمىن، تورەلىگىن كورسەتكەن ەرمەمبەت بي ۇرپاقتار جادىندا ماڭگى ساقتالماق. ەرمەمبەت بي ۇرپاقتارى بۇگىندە اتا رۋحىنا ارناپ اس جاساپ، قۇران باعىشتاۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. سونىمەن قاتار «ەرمەمبەت بي» دەپ اتالاتىن قور دا بار، اتا ۇرپاقتارى ءالى كۇنگە دەيىن ءوز زەرتتەۋ-زەردەلەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ كەلەدى. جۇمىسىمدى قورىتىندىلاي كەلە ەسەن ەرمەمبەت بي شەشەن،  ءادىل تورە عانا ەمەس «باتىرلىق پەن اقىندىق» قاسيەتتەرى بار دانا تۇلعا دەمەكپىن.

جۇمىستى قورىتىندىلاي كەلە زەرتتەۋ جاڭالىعىم: ماڭعىستاۋ ولكەسىندەگى ءبىر كەزدەرى قازاق جەرىنە ءتىپتى، كورشىلىس جاتقان ەلدەرگە "ءوز ومىرىندە  دە، ونەرىندە دە ورنەگىمەن ەل ەسىندە قالعان تاريحي تۇلعا" ەكەنىن دالەلدەدىم. قازاقتىڭ ءۇش بيىمەن تەڭ كەلەتىن ەرمەمبەت ءبيدىڭ ايتقان سوزدەرى قوعامداعى اششى شىندىققا قارسى اشىق پىكىر ايتا الاتىن تۇلعا ەكەنىن كورسەتە وتىرىپ، كورشىلەس جاتقان ەلدەرمەن ديپلوماتيالىق كەزدەسۋلەردە شەبەر ساياساتكەر بولا العاندىعىن دالەلدەدىم. جۇمىسىمنىڭ جاڭالىعى رەتىندە ەرمەمبەت ءبيدىڭ سوزدەرى كورەگەندىك پەن عۇلامالىقتىڭ، شەشەندىك پەن اقىندىقتىڭ كورىنىسى، شەبەر ساياساتكەرلىگىن تولىققاندى اشىپ كورسەتتىم.

جۇمىسىمدى قورىتىندىلاي كەلە تۋىنداعان ۇسىنىسىم: ماڭعىستاۋدىڭ ءۇش بيىنە ارناپ ەسكەرتكىش ورناتىلسا جانە اۋدان نەمەسە وبلىس ورتالىقتارىنان ەسەن ەرمەمبەت بيگە ارناپ جەكە ەسكەركىش ورناتىلسا، ماڭعىستاۋدىڭ ءبىرتۋار ۇلى ەرمەمبەت بي تۋرالى ارنايى دەرەكتى فيلمدەر تۇسىرىلسە،  مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ماڭعىستاۋ بيلەرى تۋرالى ماعۇلماتتار ەنگىزىلسە  دەگەن ۇسىنىسىم بار.

پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. ءا. سپان، م.ابىلحان «ەرمەمبەت بي» 2003 ج استانا
2. ج. نۇرماحانوۆا «ماڭعىستاۋ تاريحى» 2011 ج الماتى
3. ج. كوڭىلىمقوس ۇلى «بابالار بايانى-ۇرپاعىنا امانات» 2014 ج الماتى
4. ماڭعىستاۋ مۇرالارى «پارىز» ىزگىلىك شاعىن مەكەمەسى 1993 ج
5. ينتەرنەت ماتەريالدارى
6. ەرمەمبەت ءبيدىڭ عۇمىرناماسى تۋرالى مالىمەت جيناقتاۋشى سەرىكوۆ قوشاقاننىڭ جازبالارى...

---